Kritisch proza

[p. 9]

‘Dictatuur der dichters’

De eerste letterkundige kroniek van mijn hand voor dit blad dankt haar ontstaan aan de verzekering, mij door een paar litteratoren, onafhankelijk van elkaar, en haast gelijktijdig gegeven: dat de beoefening van het proza moeilijker is dan die van de poëzie. Het is een bekend feit, dat in de loop der eeuwen onze letterkunde door de laatste meer heeft uitgeblonken dan door het eerste. Met volle erkenning van de nuttigheid van een gevoel van eigenwaarde, dat wij Nederlanders niet altijd tonen te bezitten (sprekend b.v. van ons kleine landje), - zo moet ik toch toegeven, dat tot dusver de prozaïsten van laat ik zeggen internationaal formaat hier ontbroken hebben. Bij de dichtkunst ligt de zaak heel anders. Figuren als Leopold en Dèr Mouw behoren tot de groten van alle tijden, en het staat voor mij vast, dat hun werk van lieverlede hoger en hoger boven het omringende zal uitrijzen. Misschien zal er eens worden gezegd en geschreven, dat zij allen, die hun voorafgingen, in de schaduw stellen, - zij die terzelfder tijd leefden, onbekend waren, en mogelijk van elkaar nauwelijks wisten.

Het schijnt, dat de mens die de letterkundige drang in zich voelt, instinctief grijpt naar de gebonden stijl. Onder de invloed van belangrijke gebeurtenissen ontstaat het vers, het lied. (Dat dit niet altijd tot een kunstwerk leidde, bewijst het gerijmel der watersnoodpoëten, door De Genestet gehekeld.) In de periode die vlak achter ons ligt, zijn er voorbeelden van te over. Onnoemelijk velen, vooral jonge mensen, door de bezetter in de gevangenis geworpen, en met de dood op korte termijn in het vooruitzicht, voelden die drang in zich wakker worden. Ik heb veel van zulke proeven van dichterschap onder mijn ogen gehad, proeven die voor openbaarmaking niet in aanmerking konden komen, omdat zij niet uit de sfeer der ontroering in die der kunst werden opgeheven. Het was met dat al tekenend, dat tal van veroordeelden hun laatste levensdagen vulden met het neerschrijven van hun indrukken en gedachten in dicht, en dat deze arbeid hen kennelijk vertroostte en bemoedigde. Zoals de mens door middel van het zogenaamd gehoorzand instinctief het evenwicht bewaart, zo behielden zij het geestelijk evenwicht door zich te uiten in het vers.

Met de eigenlijke letterkundigen stond het gedurende de bezettingstijd niet anders. In het herdenkingsnummer van het Critisch Bulletin van december 1945 wordt het aantal ondergrondse uitgaven op 500 gesteld (men hoede zich er voor te spreken van ‘illegale’ uitgaven, want het woord ‘illegaal’ houdt een niet bedoelde knieval in voor de overweldiger), en daaronder die van creatief proza slechts op 12. Dit feit spreekt evenzeer

[p. 10]

voor de meerdere moeilijkheid van het proza als het feit dat onze beste schrijvers dichters zijn geweest. Maar de vraag waardoor dit zo komt, ligt nog open.

Ik voor mij breng het op grond van deze statistiek niet verder dan tot de verzuchting: het zal dus wel zo moeten zijn. Indien ik nu hieronder poog iets op te sporen van de oorzaken van dit verschijnsel, wil ik aanvangen met de erkentenis dat ik het niet ten volle begrijp.

Het dicht heeft oudere rechten dan het ondicht, - dit staat wel vast. Maar mag men daaruit nu concluderen dat de poëzie de letterkundige van huis uit meer vertrouwd moet wezen, dat zich in hem een culturele vererving openbaart indien hij zijn keus bepaalt op haar? Mogelijk is er iets van waar, en hangt die keus tevens samen met het hierboven besproken instinct, - een instinct wel te verstaan dat waarschijnlijk reeds in de primitieve mens werkzaam was en daarnaast door eeuwenlange vererving werd geactiveerd. Het kleine kind maakt versjes. Met St. Nicolaas ‘bezondigt’ men er zich argeloos aan, ook degeen die zich in briefstijl maar onbeholpen weet uit te drukken, en al is zijn vers slecht, het staat allicht niet beneden zijn proza. De zakelijke reclame wordt vaak in versvorm bedreven, de slagzin verkrijgt meer directheid en puntigheid indien hij maat en rijm aanwijst. (‘Wees slim, neem Glim’; - men mene overigens niet dat ik dit citeer omdat ik aandeelhouder zou zijn.) Ongetwijfeld bezit het vers iets betoverends, iets verheffends dat aan het proza ontbreekt. Het proza komt ons meer nuchter voor. Daarmede is dan wel de voorkeur verklaard, doch nog geenszins de stelling bewezen dat de taak van de dichter minder moeilijk is dan die van de prozaïst. Men zou nog altijd menen dat het tegendeel voor de hand ligt, en dan willen wijzen op ritme, rijm en andere vormdwang, op de noodzakelijkheid zijn gedachten bondig uit te drukken, en zo meer.

We moeten niet vergeten dat de hier weergegeven stelling afkomstig is van letterkundigen, dus van kunstenaars, en dan vinden we wellicht de verklaring - of, wil men liever, één verklaring - juist in de nuchterheid van het proza. Wij spreken proza, wij horen proza, wij lezen hoofdzakelijk proza, en wij schrijven het, elke dag. Het klinkt aanhoudend in, uit en om ons. In het woord poëzie ligt de kunstuiting besloten, in het woord proza (denk maar aan prozaïsch) allerminst. Het begrip proza is daarom een vaag begrip. Het heeft doorgaans met litteratuur niets uitstaande. Nu is er geen kunst mogelijk zonder zelfkritiek, en daarom is het begrijpelijk dat de kunstenaar voor het [...] (kunst)proza terugschrikt juist om zijn schijnbare gemakkelijkheid, om zijn aanleunen tegen het gemeenzame proza van het dagelijkse verkeer. Natuurlijk is de grens tussen poëzie en (kunst)proza niet af te bakenen, de terreinen grijpen in elkaar, evengoed als grafische- en schilderkunst. Een van onze allergrootste plastische kunstenaars, Hercules Seghers, heeft sommige van zijn etsen met olieverf opgewerkt. Men zal er u in het Rijksmuseum van kunnen overtuigen (op enige afstand

[p. 11]

weliswaar, want zijn werk behoort tot ons kostbaarst cultuurbezit) en ge moogt het prozagedicht [zien] als tussenvorm tussen beide. Maar over het algemeen kan men toch onmiddellijk vaststellen wat gebonden, wat ongebonden stijl is. En, al heb ik er persoonlijk geen ervaring van, aangezien ik geen gedichten maak, zo schijnt het me toe dat de letterkundige met waakzame zelfontleding daarom terugschrikt voor het proza omdat het zo gemakkelijk ophoudt kunst te zijn. Eer hij het recht weet zit hij in de ideeënwereld nog niet zozeer, als wel in de stijl van huiskamer, treincoupé, openbare straat, winkel en dergelijke.

Daarnaast - en weer bezien we het proza van het standpunt van de kunstenaar - vallen er enige uitingsvormen te noemen die zijn particulier domein mogen heten. Men kan zich geen essay, geen roman, geen vie romanceé denken dan in proza, en nauwelijks een novelle. Het toneelstuk in verzen heeft zijn waarde voor onze tijd nog ten volle behouden - het genre wordt toch maar zelden beoefend, maar de tijd van de grote verhalende gedichten is voorbij, al zou ik allerminst durven zeggen: voorgoed. Wij schrijvers van heden willen ze niet meer dichten, wij lezers van heden willen nog slechts kennis nemen van degene die in een soms ver verleden werden geschapen, en dan nog vaak meer uit drang onze beschaving bij te vijlen, of uit piëteit voor het werk, of geboeid door de overlevering, dan uit een wezenlijke behoefte. Maar al zijn Boutens' Beatrijs, Bunings Maria Lecina veel gelezen, en terecht, - zo zouden naar mijn mening nieuwe dichtwerken van aanmerkelijk grotere omvang slechts onverschilligheid ontmoeten. Ik hoorde nog onlangs verzekeren dat Gorters Mei te lang werd geoordeeld, en voor het tegenwoordige is daar misschien iets van waar, al was dit prachtwerk ook in zijn tijd nog ten volle verantwoord. En van een artistieke schepping mag men niet meer verlangen dan dat ze staat in haar tijd.

Met het proza is het anders gesteld. Daar gelden ter nauwernood maten voor de omvang. Dit is allengs de tijd geworden van de zeer dikke prozawerken, van de trilogie, van de roman fleuve, - hier en elders. Ze zijn het lezend publiek niet te omvangrijk, ze zijn populair. Maar de kunstenaar met zelfkritiek ziet speciaal in de roman een verbazend moeilijke opgave. Er worden hier tal van boeken als roman aangediend, terwijl ze het niet zijn. Want het ongeluk wil dat er in ons land maar heel weinig werkelijke romanciers bestaan. Het kan hier niet de plaats wezen de eisen op te sommen waaraan de roman moet voldoen. Doch de Fransen zowel als de Engels sprekenden hebben sinds tientallen jaren in het genre uitgeblonken, en de lezer behoeft haast een willekeurige roman in die talen geschreven, naast een Nederlandse te leggen om het verschil ten voordele van de eerste op te merken.

Een roman moet worden gebouwd, en zulksoortige bouwers zijn we blijkbaar nog niet. Dat is zeer te betreuren, want bij het tegendeel zou het wel

[p. 12]

zeker mogen heten dat onze letterkunde de aandacht van over de grenzen trok, en er bestond minder reden dan ooit om te spreken van ons kleine landje. Thans hebben we op enige eminente geesten te wijzen - ik noem alleen maar weer Dèr Mouw en Leopold -, wier oeuvre wel naar de gedachte zou zijn te vertalen, maar niet naar de daarmee samengesmolten vorm, die al te veel van hun waarde bij overzetting in vreemd proza zouden inboeten, voor wie kortom alsdan geen ‘markt’ valt te veroveren. En het is meer dan ooit zaak dat het buitenland zijn aandacht eens op dit terrein van onze werkzaamheid gevestigd krijgt, op het letterkundige. Al zijn we er niet geheel uitgesloten, ik vrees toch dat we in Europa qua litteraire faam een unicum vormen van onbekendheid en onbemindheid. Hoe jammer is dat, nu de tweede wereldoorlog zo weinig lijkt te hebben bijgedragen tot opheldering van de velerlei misverstanden omtrent ons, reeds zo lang gemeengoed bij de vreemdeling. De tijden schijnen rijp, daar wij als natie veel meer algemene aandacht trekken. Mocht het ook zo worden op letterkundig gebied. De novelle, de roman nog meer, is bij machte het oog van de buitenlander op zich te vestigen, bij te dragen tot ons beschavingscrediet en tevens de zonderlinge legenden - als hoedanig er vooral in Amerika en Engeland talloze omtrent ons in omloop moeten zijn - te vernietigen. De novelle, de roman immers laten zich vertalen zonder al te grote schade. En de roman sta daarbij voorop, omdat het publiek in de eerste plaats dáárnaar vraagt. Maar het zij dan ook een wezenlijke roman. Hij die daarin slaagt dient niet slechts de kunst van ons land, maar doet daarbuiten onschatbaar veel goed.

Dictatuur der dichters, - zo wordt niet onaardig de huidige periode in onze letterkunde gekenmerkt. Het is een genrebepaling, het is ook een vonnis. Vóór het vonnis pleegt het pleidooi te komen. Dit pleidooi voor het proza, voor de roman in het bijzonder, komt achteraan. Ik hoop echter niet te laat, omdat immers een vonnis kan worden herzien. Eén roman op ‘Europees peil’, vertaald en verspreid in den vreemde, geprezen en vooral gelezen, - ziedaar het geding in beginsel gewonnen.

2 maart 1946