Kritisch proza

[p. 16]

Voortreffelijke trits Nederlandse poëzie

Cor Klinkenbijl, Diafragma;
Guillaume van der Graft, In exilio;
Gerrit Achterberg, Stof

Onze poëzie heeft door de oorlog niet geleden!

Als nummers 21, 22 en 23 van Helikon zijn bij A.A.M. Stols te Den Haag in een verzorgde uitgave de drie dichtbundels verschenen (hierboven genoemd en in de daar vermelde volgorde), waarmede dit tijdschrift in boekvorm na de bevrijding zó voortreffelijk inzet dat een wankelmoedig mens geneigd is zich af te vragen of het wel mogelijk zal blijken dit peil te handhaven.

De volgorde van deze trits kan nauwelijks een toeval zijn; het eenvoudige en heldere van de eerste bundel wordt gevolgd door het kunstige van de tweede, en dit door het ingewikkelde van de derde.

Cor Klinkenbijl is, naar ik toevallig vernam, een vrouw. Ik geef alle uitgevers in overweging de beoordelaar vooraf nopens de sekse in te lichten in geval de doopnaam tweeslachtig is, de auteur zich beperkt tot voorletters, en meer van dien aard. Ofschoon de stemming dezer verzen als geheel droefgeestig en berustend moet heten, wordt zij door flitsen van guitigheid onderbroken. Bijvoorbeeld dit: de dichteres, met een meisje in een boot, noemt een oude naam die herinneringen wekt. De reactie der hoorster wordt ons aldus getekend: ‘Onnavolgbaar subliem en toch nog een tikje te laat, hervond zij haar vorigen staat.’ - Het niemendalletje ‘Sightseeing’, van een meisje achter het stuur, eindigt: ‘Nog even zag ik de baret. Ik had een triestig uur.’ Het is juist de toegenegen en ráke typering van het specifiek vrouwelijke die ons in de waan brengt met een dichter te maken te hebben. In ‘Een eender lot’ wordt het werpen van een steen over een stroom door deze verrassende vergelijking weergegeven: ‘enluchtig, als kieskeurig proever, nipte hij langs het water heen.’ - Zo laten bij alle droefheid, deze bekoorlijke verzen iets pétillants in ons achter.

Overmoed spreekt uit Van der Grafts In exilio. Hij zoekt graag het extreme beeld. Terwijl de gedachte in wezen even eenvoudig is als bij Cor Klinkenbijl doet Van der Graft experimenten in wijze van uitdrukken die gewaagd en veelal zeer geslaagd zijn. De sleutel tot dit werk ligt in het aanvangsvers, ‘De ontdekking’: ‘Maar wie van ons 't ruischen der zee verna-

[p. 17]

men... tuurden tot aan de kim en nieuwe namen vielen hen in. Sindsdien gaan zij rechtop.’ - Zo staat Van der Graft voor ons met een lachje van ‘wat doe je me’ op zijn aardig en brutaal gezicht, en hij beklopt zelfbewust zijn zakportefeuille met stijlvondsten in zijn borstzak. Ze zijn tweesoortig: hij kent het voorwerp een eigen betekenis toe, en hij gebruikt de gemeenzame zegswijze in eigen verband. Een voorbeeld van beide methoden treft men aan in de laatste twee regels van het volgend kwatrijn uit het vers ‘Voornemens’: ‘Het park met potlood en penseel beschrijven, levensgroot naast een rijpe avond staan, de beuken bij de boekerij inlijven, munt uit de laagste zonnestralen slaan.’ Er steekt iets studentikoos in, en dus blijft oppassen de boodschap. Hij maakt dan ook wel eens een flater: ‘De stilte streelt liefkoozende het blonde haar van een laat slaapwandelend geluid’. Dit is klinkklank, en weinig fraaie op de koop toe. Ook brengt het gewaagde beeld gauw oververzadiging mede bij de lezer. Maar wat de omvang van zijn bundel betreft heeft Van der Graft zich binnen de perken gehouden. Ik betreur het, hier niet dat geestige en tevens zo tedere ‘Orgelconcert’ te kunnen overnemen, een der beste stukken uit dit originele dichtwerk.

Ten aanzien van Achterberg zijn wij genoodzaakt een strenge maatstaf aan te leggen, omdat hij hoog grijpt. Het uitgangspunt is oorspronkelijk. De dichter smelt de dode geliefde, of zichzelf, of henbeiden samen met een of andere substantie tot een nieuwe ‘stof’, émail, brei, celluloid, vilt, potlood en vele andere. Maar helaas moeten wij, nadat Achterberg ons een blik in zijn smeltkroes vergunde, meermalen vragen stellen van deze aard: is dat nu meel? is dat de lithosfeer? of hersenschors? of linoleum? Wij zien het voor wat anders aan, en soms zien wij ook niets. Nemen wij b.v.:

Rook van Uw wezen,
gebeurtenis
in het lichaamloze,
waar niemand is.
Eigener broze
bekentenis
in blauwe logen,
nu het herfst is

Wie over dit vers nadenkt, kan het op verschillende manieren uitleggen, wat hier per slot betekent dat we geen inhoud zien, zelfs geen rook. Daartegenover staan magnifieke gedichten. Als voorbeeld geef ik er twee.

[p. 18]

Huid

 

De tijd vouwt u naar binnen.

 

Ik breid mij om u uit

 

met het geheiligd linnen

 

mijner onsterfelijkheid.

 

Er kan geen dood beginnen

 

in deze nieuwe huid.

In hoe weinige trefzekere woorden werden hier dichterschap, liefde en geliefde voor eeuwig verenigd. Ofschoon dit een toppunt betekent is ‘Brons’ grootser:

Sombere sparren, wij zijn gedood.
Uw kerkhof is over ons.
Langzaam worden wij brons
en beelden, reuzengroot.
Tombe van wind en bos.

Hierin is de samensmelting nog verder doorgetrokken tot een produkt van metallurgische industrie. Ook is dit vers visueel van een zeldzame sterkte: twee enorme grafmonumenten diep in een verwilderd woud, en de herfstwind vaart er over heen. Nadat men zulke poëmen heeft afgeschreven raakt men willens en wetens blind voor de zwakkere.

Maar onontkoombaar doemt na het lezen van de drie Helikonnummers de vraag vol verlangen voor ons op: en het grote proza?

20 juni 1946