|
| |
Het IV. Capittel. Van de Wortel Mechocanna, en Jalappa.
Daer zijn in Brasilien tweederley soorten van Batatas, de Wortel van d' eene dient tot Voedsel der Inwoonders, maer d' andere is Purgerende, waer van wy handelen sullen. De Portugijsen geven die de naem van Batata de Purga anders Mechoacan, ende is van de Brasilianen onder de naem van Jiticucu bekent. Zy wast over al op de Velden en onbebouwde plaetsen, werdende niet in Hoven geoefent, soo dat men die in alle Bosschagien overvloe- | |
| |
dig vind, ende vervult by na het geheele Aerdrijck, ende is geheelelijck van gedaente, krachten alle d' andere Planten van Mechoacan, die op andere plaetsen van America wast.
Het is een soort van Smilap ofte Winde, want des selfs Steel ranckachtigh ende verre voortkruypende ende klimmende; veel Hoeckigh, Taey, Bruyn ende oock Groen. De bladeren zijn op haer eygen Steel staende, een Vinger langh, van gedaente als een Hert, gelijck men dat gewoon is te Schilderen; hebbende twee Oortjes aen de zijden; tenger in 't aenraken, oock een ofte meer Vingers langh, die Hoog-groen zijn; van onder met dwerse Aderen ende Zenuwen doorweven: sy hebben geen reuck dan een kruydachtige gelijck Spinagie: de rancken doorsneden werdende geven een Melckachtige vocht. Heeft Bloemen als de Winde van groote en figuur, schoon, en van buyten Wit en een weinigh flauw Incarnaet, maer van binnen Purper, bloeyende meest in de maend Julius: welcke, wanneer sy afgevallen zijn, Saed voortbrengen, van groote als een Erwt, bruyn van coleur, maer niet rond, maer gelijck of 'er twee stuckjes waren uytgesneden, soo datse by na een driekantige gedaente hebben: ende dese vergadert men in September.
Des selfs Wortel is vet, vol van een Melckachtigh sap, dat Gomachtigh is en onsmakelijck; van buyten doncker Aschgrauw, ofte Bruyn, druppende een Harsachtige stoffe vers zijnde; van binnen is sy Wit. Men haeltse | |
| |
ontrent October uyt de Aerde: ende men snijdse in ronde Schijfjes, die men aen een draedjen rijght, en men bewaert die voor alle bederf.
Men achtse warm ende droogh: sy Purgeert sacht en sonder schadelijckheyt. Men geeft 'er een, twee of meer dragmen van in gepulveriseert sijnde in een Infusie van Wijn. De Confituren ende Conserven soo van de Wortel als de Bloemen, laxeren seer saght.
De Wortel is gemeenlijck een halve ofte een heele Voet langh, by na van eenderley dickte, ende gemeenlijck onder dubbelt, ende verdeylt, sijnde het eene deel korter dan het andere. De Wortel kan men vier maenden langh in een Kamer ophangen aen de muur, dat zy haer Kruyd schieten.
Fr. Ximenes Annoteert dit volgende. Dese Purgeer-wortel noemen die van 't Landtschap Mechoacan in Nieuw Hispanien Tachuache, de Mexicaners Tlalantlaqua Cuitlapille ende andere Natien Pusqua. Daer werden driederley soorten van gevonden, van welcker twee Mannetjen ende Wijfjen zijn, en ingedaente ende qualiteiten met malkanderen seer over-een-komen. Sy hebben een lange ende dicke Wortel, uyt welcke een Melckachtigh sap vloeyt: de Struyckjes zijn dun als de Winde. De Bladen sijn kleyn, van gedaente als een Hert; de Blooemen sijn langh en Ros. De Vrucht is een kerne van een Wijnbesie ofte Appelen in gedaente ende groote gelijck, van buyten met een Witte huyd bedeckt, ende vol kleyn Saed, | |
| |
dat Breed en Wit is, met verscheide Draedjes als Boom-wol, die nauwlijck konnen bersten. De Wortel is Wit ende droogh van aert ende een weynigh brandende in de Mond wanneer men die kauwt.
Sy purgeert van onderen allerley humeuren tot anderhalf dragme of ten hooghsten twee dragmen ingenomen met Water, Wijn, Vleis-nat of een versch Ey ingenomen; het welcke men op die wijse licht ende sonder walgen kan innemen. Sommige gebruycken des selfs uytgeparste Sap, in plaets van de Scammonea, tot welcke soort sy meynen dat dit gewas behoort: hier uyt maken sy Tabellen met Suycker, die sy seggen van wondere Effecten te wesen. Sommige nemen ses dragmen van des selfs Poeder, dat sy een nacht langh in ses oncen Waters weycken, des ochtens uytpersen, en innemen. Maer ick mengh het met een once Syroop de Matlalitztic, of van Sarsapille of van Senebladen, ende het Purgeert dan gemackelijck. Wanneer men geen Scammoneum heeft, soo gebruyckt men in de plaets dit Sap, sijnde uytgeperst ende gedrooght, in de Electuarien, wanneer het van nooden is. Sommige gebruycken dese Wortel in een forn van eenUnguent ofte Pleyster om de Oogqualen te genesen.
De derde soort, wast voor het meerder gedeelte in swarte Aerde ende op Steenachtige plaetsen, sijnde dunder van Wortel. Uyt twee dragmen hier van maeckt men bequamelijck Electuarie, met twintigh dragmen Suyc- | |
| |
kers Trautli ofte Tragacant, waer door men sagjes Purgeert, ende geloove dat 'er in America geen Medicament is, het welcke dit te boven gaet, sommige maecken uyt des selfs koocksel een Syroop, welcke tot drie oncen ingenomen zijnde, sagjes Purgeert. Deselve wast op veele warme plaetse van Nieuw Spaenjen, al-hoe-wel die van de Provincien Mechoacan genaemt, alwaer die eerst is bekent geworden, geprefereert wert. Sy is oock gemeen in Temimiltzingo, alwaer die Wortel met even veel wigts van de Staert des diers Tlaquatzin gemenght, wonderlijcke effecten in 't Water maken doet.
Men moet dese Wortel droogen en een rond Jaer langh bewaren: maer wanneer men die vergadert, moet men seeckere Wortel mijden, die dese seer gelijck is, want die is een Fenijn dat aenstondts dood.
Daer is'er een die de Spaenjaerts Mechoacan noemen, na de plaets daer die eerst is gevonden; van welcke sooren in die Provincie als mede in Guadalajara. twee soorten werden gevonden; eene die Fenijnigh is, welcke men moet vlieden, maer d' andere Purgeert sacht: beyder Wortel is groot ende dick, maer die groote is de beste. Daer is een ander soort Matlalitztic genaemt, veel minder als d' andere Purgerende; dese Purgeert dan wat sachter als d' andere, ende men geeft die in alle Sexe, Ouderdom, ende selfs in Swangere sonder schade: uyt dese Wortel maeckt men een Syroop op dese wijse. Neemt ses Pond versch | |
| |
gegrave Wortelen, schrapt de buytenste Bast af ende doet die in een verglaesde Pot, giet daer soo veel heet Fonteyn-water op, en stopt de Pot dichte toe, ende laet die soo 24. uuren langh staen; perst dan uyt, ende doet by het doorsijgsel vier Pond Suyckers, en koockt het sagjes, tot het de dickte van Honigh heeft. Van dese Syroop neemt men dan drie ofte vier oncen om te Purgeren.
Een andere soort noemt men Xalapa, soo genoemt na de plaets daer die eerst gevonden is: deze is veel krachtiger als d' andere, al-hoe-wel kleynder van Wortel, ende daerom moet men daer wel acht opgeven. Hier maeckt men mede een Syroop van, in alle Sieckten seer dienstigh, voornamelijck in de Venus qualen: sy wert op dese wijse gemaeckt. Neemt vijf oncen van de Wortel Xalapa; twee oncen Polypodium, een once Hermodactyli, van de Cordiale bloemen en Jujuben van elcks een hand vol, Kaneel, ofte van de beste Canella, Note Moscaet van elcks twee dragmen ende een half: stootse alle stucken, ende laetse in een goed gedeelte Waters Macereren een geheele nacht langh, laet het dan koocken tot op de helft, doet dan by het doorsijgsel twee Pond Suyckers, ende koockt het tot de dickte van een Syroop: ende als die by na is koud geworden, soo menght men daer acht Greinen goede Muscus by.
Die dese Wortel gebruycken moeten vermaent werden, dat wanneer sy die gebruycken om te Purgeren, dat sy des anderen daeghs | |
| |
geen Rose Suycker gebruycken ofte Water, maer liever een borsjen van eenigh gevogelte, ofte gebraden Schape vleis, want anders beginnen sy wederom niet sonder gevaer, wederom te Purgeren. Alle de soorten werden in grooten overvloed in Nieuw Spaengien gevonden: Matlalitztic heeft de grootste Wortel van allen, ende nevens dese komt de Mechoacan: de Fenijnigste soorte is de kleynste: d' aldergrootste is de Xalapa al-hoe-wel kringachtiger ende langer. Dese Planten sijn niet verschelende in Bladen, Bloemen en Vruchten, dan alleen ten opsichte van het Land, waer door komt datse hier grooter en ginder kleynder voort komen; dan de Bloemen verschelen eenigsins in koleur, die by na Blauw is, maer of sterck van koleur of flauw.
Car. Clusius getuyght dat hy tweederley soort van Saed uyt Spaengien gekregen heeft, die men seyde dat van de Plant Mechoacan was; d' eene peuls-gewijs met swart Saed gelijck als dat is van de Scammoneum ofte groote Winde. d' Andere was wat langer van Hauwe, met bruyn Saed, ende boven langer ende tengerder. Beyde sooren van Hauwen waren van binnen Wolachtigh. Van beyde heeft hy Planten voort gekregen, welcke de Winde geleeckenen; sy klommen op met veele Rancken, met Bladen als de groote Winde, doch tengerder, ende Geelder: en konden de Winter tegenstaen. Ick heb het selfde Saed dat uyt Brasil gebracht wert alhier gesaeyt, ende heb daer Planten van geteelt anderhalf | |
| |
voet hoogh, opklimmende, maer gingen door d' eerste koude uyt.
|
|
Auteursrechtvrij