Anansi

[p. 6]

Anansi

Wie is Anansi? De negers namen hem mee uit Afrika; hun vriend, hun vertrouweling, hun vertrooster. Een grote bosspin. Het geheimzinnige, welhaast heilige dier dat aan een zelfgesponnen draad uit de hemel komt gevallen.

Sommige negerstammen zijn van mening dat de ganse mensheid van de spin afstamt. In zijn oervorm gold hij als het sumbool van de zon vanwege zijn rond lichaamsvorm en zijn als stralen in alle richtingen wijzende poten. Om diezelfde reden wordt ook wel de schildpad als een symbool van de zon beschouwd en als de stamvader van de mensheid.

Anansi hoefde niet in levende lijve te worden meegevoerd. De grote spin was altijd al een bewoner van het Zuid-Amerikaanse oerwoud, maar het was de spin als hoofdfiguur in een ontelbaar aantal verhalen die met de slaven de overtocht van Afrika naar Suriname maakte.

Een spinverhaal, een Anansitori, is een echte dierfabel, zoals trouwens de meeste Surinaamse negervertellingen. Aan de dieren worden menselijke hoedanigheden toegeschreven, zowel lichamelijke als geestelijke, en zij treden op in menselijke situaties. Een Europeaan, niet vertrouwd met de insecten van een dergelijk formaat, zal onwillekeurig huiveren bij de gedachten aan zo'n spin, maar in de verhalen is Anansi allerminst een griezel. Hij is uitermate listig, niemand kan hem te pakken nemen. Hij is behebt met een geweldige eetlust en hij ziet altijd kans om aan het benodigde voedsel te komen. Hij is echter ook bijzonder lui en weigert ook maar de geringste last te dragen wanneer hij daargeen zin in heeft. Komt het hem echter wel van pas dan kan hij zelfs het lichaam van een olifant torsen.

De Anansiverhalen verschillen dáárin van de meeste fabels, zoals b.v. die van Lafontaine, dat zij geen moraliserende strekking hebben. Men zou bijna kunnen zeggen dat Anansi het tegendeel van een hoge moraal vertegenwoordigt. Zijn deugt is zijn slimheid. Zo weet hij bijvoorbeeld met listige praatjes geld te lenen van andere dieren, maar in plaats van het op de afgesproken

[p. 7]

dag terug te betalen, zorgt hij ervoor dat het ene dier het andere opeet, zodat hij van zijn schuldeisers is verlost.

Altijd ziet hij kans een ander te laten opdraaien voor zijn streken. Hij is de geboren poetsenbakker en het vermaak dat hij schept is dan ook niet vrij van leedvermaak. Toch neemt niemand hem dat kwalijk. Hij is een ontwapenende slimmerik.

In de oorspronkelijke verhalen speelden uiteraard Afrikaanse dieren een rol, maar langzamerhand werden die vervangen door dieren uit Zuid-Amerika. Zo treedt in Suriname in plaats van de tijger de jaguar op en Anansi noemt die wel tijger, maar zegt erbij ‘je bent niet eens een echte’. In een enkel verhaal kunnen we ook nog de olifant tegenkomen en dan is er uiteraard sprake van puur Afrikaanse overlevering, want olifanten komen in Zuid-Amerika nergens voor. Opmerkelijk in deze verhalen is dat list het altijd wint van kracht; de zwakke is de sterkste de baas.

Uit deze gegevens is duidelijk op te maken hoe de slaven zich vereenzelvigden met Anansi. In hun verhalen werden de rollen omgekeerd: de vertrapten werden de machtigen; de onderdrukten werden de heerders; de armen werden de rijken. In die verhalen konden zij hun verlangens kenbaar maken; zij konden zich bevrijden van hun angsten; zij konden zich vrolijk maken over de blanken. Anansi op zich was een oude figuur, maar hij trad op in nieuwe omstandigheden en in een nieuwe omgeving.

Hij maakte dezelfde ontwikkeling door als de negerslaven en hij groeide mee met de veranderende omstandigheden van het land. Hij was een onderdeel van de plaats en van de tijd. Zo is er in een bepaald verhaal nog een herinnering terug te vinden aan Napoleon en de overwinning van de Hollanders bij Quatre Bras in 1815, want uiteraard gingen de gebeurtenissen in Holland niet ongemerkt voorbij aan Suriname. Ook beleefde de spin de afschaffing van de slavernij. Aan de negers werden toen door het gouvernement stukken grond in pacht gegeven, waarop zij de produkten konden verbouwen die zij voor hun eigen levensonderhoud nodig hadden.

Ogenblikkelijk zien we dan Anansi optreden als landbouwer.

Een van de nieuwste verhalen is: ‘de spin als Amerikaan verkleed’. Allemaal verhalen die feitelijke toestanden weergeven, maar die tegelijkertijd getuigen van de rijke fantasie van de

[p. 8]

Surinaamse neger.

Toch, hoezeer Anansi ook in het alledaagseleven staat, hoe praktisch hij ook mag zijn in het oplossen van doodgewone problemen, hoe weinig edel ook zijn behoefte is om onrust te zaaien onder de andere dieren, iets van zijn oorspronkelijke verhevenheid heeft hij behouden. Hij blijft een personage van gewicht, wat duidelijk blijkt uit de manier waarop hij wordt aangesproken. Men noemt hem eerbiedig ‘Ba Anansi’ wat zoveel wil zeggen als ‘Grote Anansi’. Dezelfde betekenis vinden wij in het uit Afrika meegekomen woord ‘Ba Akra’, Grote Geest. Een andere aanspreektitel voor Anansi is: ‘Grote Broeder’ of ook wel ‘Mijn Gouverneur’.

Ook het feit dat de naam Anansi als neusklank wordt uitgesproken duidt er nog op dat hij met een zekere gewijde atmosfeer was omgeven, zoals men ook bij gebeden, aanroepingen van goden en dergelijke neusklanken bezigde.

Voor het vertellen van Anansi-verhalen golden strenge regels. Zo mochten zij niet op zondag worden verteld. Als men tegen die regel zondigde zou dat zeker ongeluk brengen. Bij voorkeur werden zij 's avonds verteld. Soms bracht men hele nachten door met het in groepsverband luisteren naar spinverhalen.

Er waren speciale vertellers en die stonden in hoog aanzien. Deze gingen van huis tot huis en zijn min of meer te vergelijken met onze middeleeuwse troubadours. Toen in Europa de mensen nog niet konden lezen en schrijven waren het die minstrelen die er voor zorgden dat de heldendichten levend bleven, zowel onder het volk als bij de edelen.

Een begrafenis was een gelegenheid die niet voorbij mocht gaan zonder dat er Anansitories werden verteld. Familieleden en vrienden kwamen in het sterfhuis bijeen. Was de overledene een man dan werden er zeven dagen achtereen verhalen verteld; bij een vrouw drie dagen.

Ook als niet een begrafenis de aanleiding was voor Anansitories was een zekere plechtige atmosfeer toch een vereiste. De verteller opende met de vaste zin: ‘Mijn verhaal luidt ongeveer zo....’. De omzittenden antwoorden: ‘Wij luisteren’.

Wel mocht de verteller nu en dan in de rede gevallen worden. Een vraag van de toehoorders werkte de levendigheid in de hand.

[p. 9]

Niet echter alleen in de verhalen, ook in de spreekwoorden en gezegden van alledag speelt Anansi een grote rol. ‘Speel niet met vuur’ waarschuwt de moeder haar kind, ‘anders zal Anansi je bedriegen’, d.w.z.: Je zult in je bed plassen. Als iemands voet slaapt zegt hij: ‘Anansi heeft mijn voet te pakken’.

Hoewel Anansi altijd en overal de hoofdrol vervult moeten we daaruit niet opmaken dat hij een vrijgezel is.

Hij is getrouwd en wel met niemand minder dan een menselijke prinses. Zij draagt de Afrikaanse naam Akuba, wat woensdag betekent, want in het stamland kregen de kinderen de naam van de dag, zoals dat eens in Europa ook het geval is geweest en waarvan nog iets is blijven hangen in het gezegde: ‘Een echt zondagskind’.

Al met al zou het natuurlijk te gek zijn geweest dat Anansi Afrika zou hebben verlaten en de mensen daar in de steek zou hebben gelaten. Hij stuurde zijn zoon naar Suriname, een tweede Anansi, helemaal aan hem gelijk, zelfs in de keuze van een vrouw.

Ook de zoon trouwt met een prinses die Akuba heet. Zij schenkt hem twaalf kinderen en wordt dan ook aangesproken met ‘Ma Akuba’.

De Afrikaanse spin gaf zijn zoon een grootse opdracht mee, vervat in enkele woorden: ‘Laat de zwarte mensen lachen Anansi En Anansi ging. Slim als hij was wist hij ogenblikkelijk de walvis en de olifant voor hem te laten werken en met hun hulp stak hij de oceaan over. En taai als hij was, duurt zijn leven nog steeds voort.

Er zijn geen slaven meer die zijn troost behoeven of die zich als ontspanning na hun zware taak, met zijn streken willen vermaken. Nu zijn het eerder hun ontwikkelde nazaten die opnieuw graven in de onuitputtelijke hoeveelheid spinverhalen. Door het lot en de omstandigheden naar Europees patroon gevormd zijn zij zich tegelijkertijd meer dan ooit bewust van de rijkdom aan eigen overleveringen. Anansi en prinses Akuba zijn opnieuw ten toon verheven.

Gewassen, dieren en mensen zijn in de loop van de geschiedenis overgeplant van het ene werelddeel naar het andere om op een nieuwe bodem een eigen leven te gaan leiden. Zo heeft nu de Afrikaanse spin door Suriname heen de reis gemaakt naar Nederland. Hij is zelfs terecht gekomen in de Hollandse poppenkast, vanouds het tehuis van Jan Klaassen en Katrijn, maar Anansi zou Anansi niet

[p. 10]

zijn als hij zich ook daar niet op zijn gemak voelde. Hij heeft de figuren die hem in Suriname omringden meegebracht: de tijger, de kakkerlak, de jager en Ma Akuba.

Laten wij hem begroeten!