Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 473]

Pieter Mostert
Nietzsche in Nederland

Unübersetzbar. - Es ist weder das Beste noch das Schlechteste an einem Buche, was an ihm unübersetzbar ist.
Fr. Nietzsche, MA I, 184

Was sich am schlechtesten aus einer Sprache in die andere übersetzen lässt, ist das Tempo ihres Stils.
Fr. Nietzsche, JGB 28

Eind vorig jaar werd ook Nietzsche in het paars gestoken om tot ons te spreken over de schuld (De Gids 1978, 9/10). Zijn ‘leer van de volledige onverantwoordelijkheid’ (MA I, hfdst. 2) bleef helaas onbesproken, maar ook zonder deze kon hij gerust de filosoof van de onschuld worden genoemd. Maar in de loop van dit artikel doemde de aloude vraag op, of een Nietzsche-interpretatie à la Hitler minder houdbaar is dan enig andere. Het is een vraag uit een vooralsnog vruchteloos debat over Nietzsche, tussen verdedigers en opponenten, die er weliswaar voor zorgen, dat er in Nederland vrij regelmatig aandacht wordt besteed aan Nietzsche, maar die tevens de vrij povere kwaliteit bepalen van dit debat. Een op zijn minst originele bijdrage leverde Pé Hawinkels: hij vertaalde vier boeken van Nietzsche: Ecce Homo (1969), De antichrist (1973), De vrolijke wetenschap (1976) en Morgenrood (1977), en zorgde zo ervoor, dat Nietzsche in Nederland weer gelezen wordt.

Er was te onzent al eerder wat aan Nietzsche-vertalingen gedaan. Aan het begin van deze eeuw verscheen nogal wat werk van hem in het Nederlands, omdat de vrijdenkers in Nietzsche, de ‘Freigeist’, hun pleitbezorger zagen. Zo verscheen in 1910 een vertaling van Ecce Homo (door Ed. Coenraads), met een vlammend voorwoord van Is. Querido (‘Het is de zelf-vergoding van den onopgesmukten, pees-naakten individualist, doorgevoerd tot de verste, aller-uiterste grens.’ pp. 14-15). In het vuur van zijn enthousiasme heeft de vertaler het niet altijd even nauw genomen met de oorspronkelijke tekst.

Na deze bloeitijd is het lang stil geweest, behalve dan de vertaling van Also sprach Zarathustra, vlak voor de Tweede Wereldoorlog, van de hand van P. Endt en H. Marsman, een vertaling die het in de verkoop nog steeds goed doet, maar hard aan herziening toe is. Hawinkels'

[p. 474]

vertaling van Ecce Homo, in 1969, was het begin van een nieuwe reeks vertalingen, maar eigenlijk een twijfelachtig begin: als eersteling is het voor de Nietzsche-lezer ongeschikt: Nietzsches interpretatie van zichzelf is weinig betrouwbaar (zie bijvoorbeeld hoe subtiel hij met de oorspronkelijke tekst manipuleert in het deel over MA, nr. 6; Ned. editie p. 87) en de talrijke verwijzingen naar andere plaatsen in zijn werk zijn niet altijd duidelijk (zo verwijst hij op p. 13 naar ‘het eerste boek van de Umwertung aller Weste’, daarmee doelend op De antichrist.

Ook voor de uitgever is EH een wespennest: de tekst van EH is lang omstreden geweest, met als hoogtepunt van de strijd Podachs boek Friedrich Nietzsches Werke des Zusammenbruchs (1961), waarin hij stelt, dat zo iets als een persklaar manuscript van EH niet bestaat en dat elke vaststelling van de tekst van EH zuiver willekeur is. Nu is de storm geluwd en kunnen we de balans opmaken: de tekst in de algemeen aanvaarde, kritische uitgave van Nietzsches werk, door Colli & Montinari (KGW VI/3; 1969) wijkt op vier plaatsen in belangrijke mate af van de tekst die aan de Nederlandse editie ten grondslag ligt: ‘Warum ich so weise bin’, nr. 3; ‘Warum ich so klug bin’, nr. 10 (op twee plaatsen); ‘Der Fall Wagner’, nr. 4; voorts wijkt de cursivering nogal af van de KGW-editie.

Toen rond het midden van de jaren negentig de Nietzsche-hausse op gang kwam, was Also sprach Zarathustra het geruchtmakende boek. Later, rond 1910, voegde Ecce Homo zich hierbij, en beide boeken hebben Nietzsches imago lang bepaald. Maar waarom zijn juist deze boeken zo gevierd? Ik vermoed om hun literaire, stilistische kwaliteiten, maar daarbij zou ik willen opmerken, dat ze mij, vergeleken met ander werk van Nietzsche, veel te luidruchtig in de oren klinken; ze zijn niet scherper of spitser, maar grover, ‘overdone’, en vooral luidruchtiger. De serie nieuwe voorwoorden, die hij tussen 1885 en 1887 bij zijn boeken heeft geschreven, is veel subtieler, sprankelender.

Hawinkels' vertaling van EH is wisselend. We kunnen zeggen, dat het doel van zijn vertaling is geweest Nederlands te schrijven zoals Nietzsche dat in 1889 zou hebben gedaan. Op haar literaire kwaliteiten kan ik de vertaling niet beoordelen. Wel wil ik stellen, dat in het eerder gestelde doel van de vertaling het gevaar van inhoudelijke fouten schuilt. Neem bij voorbeeld het hoofdstuk over JGB: 1. Het begrip ‘Umwertung der bisherigen Werte’ wordt door Hawinkels gesplitst om te passen in een zowel qua structuur als qua betekenis veranderde zin. 2. Nietzsche levert in JGB een kritiek (= een onbarmhartige analyse) van, en niet alleen een kritiek op moderniteit. 3. ‘Weitsichtig’ betekent hier voor Nietzsche letterlijk (wie weet beter dan hij wat het betekent de ogen te dwingen) vérziend. 4. In de slotpassage staat ‘was hij God zelf’, maar Nietzsche schrijft ‘es’ in plaats van ‘er’, zeker niet bedoelend, dat Zarathustra (hij) hier de gedaante van God aanneemt.

[p. 475]

Nietzsche citeert en parafraseert zichzelf naar hartelust. Hij gebruikt uitdrukkingen in vreemde talen en strooit kwistig met ons onbekende namen. Hawinkels doet in deze aan de lezer geen enkele concessie: hij vertaalt alleen Nietzsches eigen Duitse tekst (niet de titels van Nietzsches werken, maar wel de ondertitels). In de Engelse vertaling van Nietzsches werk, van de hand van Walter Kaufmann, zien we een andere benadering: een forse inleiding, opmerkingen over de tekst zelf, noten met vertalingen, verwijzingen en verhelderend commentaar, een index en een bibliografie. Op drie boeken na (UB, MA en M) heeft Kaufmann alle uitgegeven werk van Nietzsche vertaald. Het geheel is van een goed niveau (alleen de vertaling van Der Wille zur Macht is na de uitgave van de Nachlass in de KGW niet meer te handhaven; de tot nu toe gehanteerde teksten blijken erg onbetrouwbaar te zijn, nog afgezien van de door de redacteuren aangebrachte ordening en opschriften). Kaufmanns vertalingen zijn nauwkeurig; als het Engels voor een adequate vertaling tekortschiet, vermeldt hij in een voetnoot het origineel en omschrijft het (bijvoorbeeld ‘schadenfroh’ en ‘Prinz Vogelfrei’).

Mijn oordeel over de vertaling van Die fröhliche Wissenschaft is niet positief. Ik trof teveel slordigheden aan: leesfouten (als ‘filosofen’ in plaats van ‘filologen’), foutieve zinsconstructies (bij voorbeeld p. 44, r. 2 van onder; p. 53, r. 22-23), verkeerde vertaling van gewone woorden (zoals Probität: ‘probaatheid’ in plaats van ‘rechtschapenheid’; Redlichkeit: ‘redelijkheid’ in plaats van ‘rechtschapenheid’ of ‘fatsoen’). Daarbij vond ik dat een aantal (min of meer filosofische, of Nietzscheaanse) begrippen verkeerd vertaald waren: ‘Erkenntnis’ met ‘perceptie’ of ‘doorzicht’; ‘schlechthinweggekommen’ met ‘slecht terechtgekomen’; ‘Rückschluss’ met ‘conclusie achteraf’; ‘Ja-sagen’ met ‘affirmeren’; ‘unmoralisch’ met ‘immoreel’, citaat van Eckehart, in 292: ‘guit machen’ met ‘afrekenen’. De enige hiermee vergelijkbare fout die ik bij Kaufmann heb ontdekt is zijn vertaling van ‘Entwicklung’ met ‘evolution’ (een anachronisme), in plaats van met ‘development’. (Voor een uitvoerig commentaar op Hawinkels' vertaling zie het Contactblad Vereniging voor Filosofie Onderwijs, 1978/61).

Wat betreft Morgenrood, de vierde en laatste Nietzsche-vertaling van Hawinkels, het motto van het boek en het slotwoord zijn er, evenals het motto van het vierde boek van FW, vergeleken met de vertaling in EH op vooruitgegaan. Maar ik blijf ertegen, dat, evenals in FW, ‘Vorrede’ is vertaald met ‘inleiding’. Het is Nietzsches bedoeling juist niet om een ‘inleiding’ te schrijven. Ook hier ‘perceptie’ als vertaling van ‘Erkenntnis’. Ten opzichte van de drie eerdere Nietzsche-vertalingen is het nieuw, dat de Nederlandse tekst nog zo Duits klinkt. Het lijkt alsof het bij de vertaling van EH nagestreefde doel is losgelaten en Nietzsches woorden in grote haast zijn ‘overgezet’. Zo staat op p. 152 ‘het de straf tegen de schuld te willen laten opwegen’ in plaats

[p. 476]

van ‘de wil om de straf tegen de schuld te laten opwegen’; op p. 153 ‘nog ontbreken’ en ‘nog behoort’ in plaats van ‘ontbreken nog’ en ‘behoort nog’; op p. 227 is sprake van de ‘alleenwetendmakende methode’. Hawinkels valt hier terug beneden het literaire niveau dat hij in de eerder door hem vertaalde werken van Nietzsche bereikte.

Tot nu toe is Nietzsche in de uitgave van de Nederlandse vertalingen voorgesteld als een uitzonderlijk stilist, een literair genie, die dan ook nog boeiende gedachten formuleert. Van een vertaling wordt vooral een juist tempo vereist (zie ons motto), Nietzsches gedachtengoed speelt een ondergeschikte rol en hoeft derhalve niet toegankelijk gemaakt te worden. Maar wat deze vertalingen bovenal nodig hebben is een kader waarin Nietzsche aan de lezer wordt aangeboden: allereerst een andere omslag voor FW (want wat heeft de boekenwurm gemeen met de door Nietzsche beschreven dansende troubadour?) en voor M (het boek heet Morgenrood, de illustratie ‘Der Abendstern’). Het nawoord bij de Nederlandse uitgave van Ecce Homo, van de hand van Gerrit Komrij, en de door de uitgever geredigeerde teksten op de omslagen zijn wel tekenend voor de bijna inhoudsloze manier waarop in ons land over Nietzsche wordt geschreven.

Inhoudelijk zou dit kader kunnen bestaan uit 1. een aantal extra noten voor aanvullende vertalingen (van Duitse citaten en teksten uit andere talen), vertaalproblemen, toelichting op namen en zaken (de KGW-editie en die van Kaufmann zouden hierbij als uitgangspunt kunnen dienen), verwijzingen naar andere passages van vergelijkbare strekking en overig commentaar betreffende tekstproblemen of literatuur over die betreffende passage; 2. een redactionele inleiding tot de tekst als geheel, de ontstaansgeschiedenis, plaats van de tekst in het hele werk en het leven van Nietzsche, uitlatingen van hem over dit werk, bijvoorbeeld in zijn brieven; 3. tot slot een index, bibliografie en een selectie uit de notities van Nietzsche, gemaakt bij de voorbereiding van dit werk. In dit kader zouden de bestaande vertalingen opgenomen en aangepast kunnen worden, om zo Nietzsche inderdaad toegankelijk te maken. Over de vraag of het werk dan ook begrijpelijk is, daarover laat ook Nietzsche zich niet eenduidig uit, getuige een ondertitel als ‘een boek voor allen en voor niemand’.

De keuze wat van Nietzsche vertaald moet worden, is niet zo moeilijk: allereerst het tijdens zijn leven gepubliceerde werk en dat wat zo goed als persklaar was en na zijn dood is gepubliceerd. Maar ook uit de omvangrijke Nachlass van de jaren zeventig en tachtig kan een verantwoorde selectie gemaakt worden. Een al te strenge ordening zoals in de bekende uitgave van Der Wille zur Macht is strijdig met Nietzsches werk. Maar Nietzsche heeft zelf grote en kleine delen al geordend (ik denk aan KGW III/4, 23; VII/1, 12; VIII/1, 5 (71); VIII/1, 7 (1-99); VIII/1, 8 (1-4)).

De deeltjes over Nietzsche, een bij Boom (serie ‘Boom Klassiek’) en

[p. 477]

een bij het Wereldvenster (serie ‘Dixit’) zijn nog niet uit, maar beide series geven wel aan, hoe een vertaling ingelijst kan worden in zo deskundig mogelijk commentaar. Bij Boom gaat ook het Freud-project van start. Volgens zo'n stramien zou ook Nietzsche vertaald en uitgegeven moeten worden, met als ideaal een Nederlandse editie van de KGW, naast de huidige Duitse, Franse, Italiaanse en Japanse.

Afkortingen

EH: Ecce Homo.

FW: Die fröhliche Wissenschaft/De vrolijke wetenschap.

JGB: Jenseits von Gut und Böse.

M: Morgenröte/Morgenrood.

MA: Menschliches-Allzumenschliches.

UB: Unzeitgemässe Betrachtungen.

KGW: Kritische Gesamtausgabe Werke. Ed. G. Colli & M. Montinari, W. De Gruyter, Berlin 1967 - .33 delen.