Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 461]

Willem Grossouw
Pé Hawinkels als vertaler van de bijbel

In zijn bijdrage tot deze bundel schrijft Pius Drijvers over zijn samenwerking met Pé Hawinkels: ‘Mijn overtuiging groeide dat een kenner van het Hebreeuws en van de bijbel (met andere woorden, een wetenschappelijk bijbelexegeet, W.G.) daarom nog niet per se in staat is om goed te vertalen. Het werd me steeds duidelijker dat de scheppende taalkunstenaar nodig is...’. Dit is een waarheid als een koe. Van de talloze bijbelvertalingen door vakexegeten geproduceerd zijn er maar weinig die literair goed zijn. Onder de vakbroeders zijn de scheppende taalkunstenaars dun gezaaid. Édouard Dhorme, door Drijvers terecht vermeld, was een uitzondering met zijn vertaling van Job in de Bible de la Pléiade.

Hawinkels kende geen Hebreeuws, geen geringe handicap voor het ‘goed’ vertalen van Hebreeuwse bijbelteksten van het Oude Testament (Prediker, Job, vele perikopen in Bijbelfragmenten). Drijvers beschrijft uitvoerig op verschillende plaatsen, o.a. in zijn bijdrage tot deze bundel, hoe hij in nauwe en voortdurende samenwerking met Pé dit euvel trachtte te ondervangen door een soort basisvertaling te maken: ieder Hebreeuws woord in een Nederlands omgezet, zonder zinnen te vormen, tussen haakjes allerlei gegevens over die woorden, over context, etymologie, enz., met ook later weer een ‘Hebreeuwse controle’ over de door Pé geproduceerde vertaling. De uiteindelijk gepubliceerde vertaling van Job (Ambo, 1971) is dan ook terecht aangekondigd als het werk van twee auteurs, Pius Drijvers en Pé Hawinkels (in deze volgorde).

Toch wordt mijn bezwaar door dit uiterst zorgvuldige en ingewikkelde procédé niet geheel weggenomen: au fond vertaalt Pé het Oude Testament uit een taal die hij niet kent. In mindere mate moeten zijn vertalingen van gedeelten van het Nieuwe Testament in Bijbelfragmenten aan hetzelfde euvel lijden, ofschoon hij ook hier door deskundige vakexegeten werd bijgestaan. Pé kende weliswaar zelf Grieks en volgens het interessante verhaal van Cornelis Verhoeven over zijn vertalingen van Griekse tragedies in niet geringe mate, maar het is de vraag of hij het Grieks van het Nieuwe Testament en dat van de Griekse vertalingen van het Oude Testament (die zo'n grote invloed hadden op het Grieks van het Nieuwe Testament) even goed beheerste als het Grieks van de zogenaamde klassieke periode, waarin de tragedies van Sophocles en Euripides zijn ontstaan. Ofschoon tegenwoordig bij de bestudering van het (oude) Grieks de studie van de Koinê of het Hellenistische Grieks (in se gewoon een latere periode, sinds circa 300

[p. 462]

v. Chr., van het oude Grieks als levende taal) minder verwaarloosd wordt dan vroeger, blijft het dubieus of Pé het ‘bijbelgrieks’ even goed verstond en doorgrondde als dat van Sophocles of Euripides.

In de Hebreeuwse en Griekse bijbel ontmoeten we een andere wereld dan onze westerse: de oosterse. Daarom is voor ons de bijbel vertalen zoveel moeilijker dan de meesterwerken verdietsen van de westerse literatuur: Shakespeare, Theodor Fontane, Thomas Mann, Sophocles... Ik wil gaarne op gezag van anderen aannemen dat Pé deze talen en literaturen (Engels, Duits, ‘klassiek Grieks’, enzovoort) zodanig beheerste dat hij zonder wezenlijke hulp van anderen tot de creatieve en artistieke vertaling in staat was, hoewel hierin reeds een geweldig vakmanschap geïmpliceerd is. Fundamenteel blijft dat de bijbel tot een andere wereld, tot een andere cultuur behoort dan de onze. De bijbel is zo moeilijk te vertalen, niet omdat hij voor de christen-gelovige het Woord Gods bevat, maar omdat het Woord Gods tot ons is gekomen in de taal van een andere cultuur. Tot voor kort (want grondige veranderingen zijn zich aan het voltrekken) was onze cultuur westers in de beperkte zin van het woord en golden voor het gebied dat ons bezig houdt, voor de literatuur, de aan de Grieken en Romeinen ontleende, in de Renaissance herleefde normen en criteria. Niet voor niets vertaalde Pé, afgezien van de bijbel, alleen maar erkende meesterwerken van de ‘hogere’ literatuur.

Natuurlijk bestaat er geen absolute scheiding tussen de westerse cultuur en die van de bijbel. Theologen hebben vaak min of meer apologetisch beweerd, dat de bijbel een brug slaat tussen Oost en West. Een feit is dat de archaïsche cultuur van de Homerische gedichten dichter staat bij die van het Oude Testament dan die van de Griekse tragici, maar een feit is ook dat de sceptische en relativerende Prediker, het eerste door Drijvers en Hawinkels vertaalde bijbelboek, hoogstwaarschijnlijk beïnvloed is door contemporaine Griekse filosofie. Trouwens de vergrieksing van het Oude Testament in de laatste voorchristelijke eeuwen, Septuagint geheten (een veelvormig proces), hoewel bedoeld als propaganda voor het Joodse nomisme en monotheïsme onder de Grieken, bracht onvermijdelijk een beïnvloeding van het Oude Testament door de ‘westerse’ Griekse cultuur met zich. Ze werd dan ook in later tijd, toen de Joden, door vervolging, door verwoesting van de tempel en de ondergang van het Joodse gemenebest op zichzelf teruggeworpen, zich hun Hebreeuwse wortel feller bewust werden, vervangen door meer letterlijke, gezuiverde en concordante Griekse vertalingen, bestemd voor de Joden in de Verstrooiing, van wie de meesten geen Hebreeuws kenden. (Er worden hier slechts enkele hoofdpunten aangeduid van het gecompliceerde proces van bijbel lezen, vertalen, parafraseren en interpreteren gedurende de laatste eeuwen vóór en de eerste eeuwen na Christus' geboorte. Ook de vondsten van Qoemran, de zgn. Dode-Zee-rollen, hebben hiervoor interessante

[p. 463]

documentatie geleverd, zoals Arameese targoems = vertalingen van oudtestamentische geschriften.)

Drijvers acht het een voordeel dat Hawinkels ‘onbevangen, niet bezwaard door theologie’ zich aan de vertaling van de bijbel kon zetten. De theologie en de theologen staan in een kwade reuk. Misschien hebben ze het er wel naar gemaakt. Pé kan niet beticht worden van professionele theologie. Hij had pretenties genoeg, niet echter die van theoloog te zijn. Maar het is natuurlijk niet waar dat hij zich onbevangen, niet bezwaard door theologie, aan de bijbelvertaling gezet heeft. Want een eind verder schrijft Drijvers, voorzichtig en vergoelijkend, maar in wezen terecht: ‘Pé was, ondanks zijn theologische ongeschooldheid, enigszins besmet door het traditionele katholicisme van zijn jeugd en dat speelde hem vaak parten... Vastgeroeste opvattingen uit een ouder, soms wat scheefgegroeid bijbelverstaan waren ook hem niet vreemd.’ Dus toch niet onbevangen? Toch bezwaard door theologie (zij het dan een primitieve en ‘verkeerde’)?

De waarheid is dat geen mens die de bijbel gaat lezen en vertalen een onbeschreven lei is; volstrekte ‘onbevangenheid’, volstrekte afstandelijkheid is uitgesloten. Ik kom met bepaalde ‘vragen’ tot de bijbel en die vragen worden bepaald door mijn existentie, welke wel individueel is maar niet individualistisch, en dus ook cultureel-maatschappelijk bepaald is. Zo verstaan kan het Heideggeriaans-Bultmanniaanse onderscheid van Vorverständnis en Vorurteil dienstig zijn. Het Vorverständnis als open vraagstelling neemt de onbevangenheid niet weg. Maar als ik de antwoorden op mijn vragen al weet en dan natuurlijk ook in de bijbel vind (want elke ketter heeft zijn letter), moet gesproken worden van een verwerpelijk vooroordeel.

Daar, zoals Drijvers terecht opmerkt, het zoeken naar waarachtigheid de grote passie van Pé Hawinkels was, heeft hij, zeker op den duur, de obstakels overwonnen die een adequate vertaling in de weg stonden, juist door te streven naar de waarachtige vertaling, vrij van vooroordelen. Het kan de schijn hebben dat ik tot nu toe vooral een nogal ingewikkelde kritiek heb geuit op het vertaalwerk van Pé. Mijn bedoeling was veeleer duidelijk te maken hoe ontzettend moeilijk het is een goede bijbelvertaling te produceren. Pé moest dit - anders dan bij zijn vertalingen van de ‘grote westerse literatuur’ - vanaf het allereerste begin leren, en hij moest beginnen met af te leren, het bezinksel van slechte bijbelvertalingen. Hij heeft in korte tijd veel geleerd. Met name in de Bijbelfragmenten staan meesterstukjes. Helaas is door zijn vroegtijdige dood die bloei afgesneden. En dan te bedenken dat tegenwoordig een bijbelvertaling, ook de beste, na tien jaar al als oud, dat wil zeggen, als verouderd beschouwd wordt...

Een probleem apart vormt de weergave van de zgn. afgesleten termen. Drijvers schrijft hierover: ‘Pé was vaak blij en zichtbaar opgelucht als de Hebreeuwse achtergrond van woorden als “zonde”,

[p. 464]

“vergeving”, “gehoorzaamheid” en “wetten” hem duidelijk werd. Bij het vertalen vocht hij dan met de teksten om die afgesleten woorden te vermijden en de betekenis ervan in helder, hedendaags Nederlands om te zetten. De woorden “zonde” en “schuld” komen in zijn Job-vertaling niet zonder meer voor, maar kregen verwoordingen als “tekortkoming”, “misstap”, “rebellie”, “macht van het kwaad” al naargelang de achtergrond van de Hebreeuwse woorden aangaf. Een afgesleten uitdrukking als “de naam des Heren prijzen” werd vanuit het aanvoelen van de Hebreeuwse woorden: “de Onuitsprekelijke beamen in wat Hij doet”.’

Pé vertaalt Job 1, 20-21 als volgt: Toen stond Job op, scheurde zijn kaftan open en schoor zijn hoofd kaal; vervolgens wierp hij zich plat voorover op de grond, en zei: ‘Naakt ben ik uit de schoot van mijn moeder gekomen, naakt keer ik daarheen terug. De Onuitsprekelijke heeft gegeven, de Onuitsprekelijke heeft genomen. De Onuitsprekelijke moet je beamen in alles wat Hij doet.’

Tot aan de laatste regel geeft Pé een krachtige en heldere, en in feite ‘letterlijke’ vertaling van het Hebreeuws. De beslissing om hier en elders de heilige vier letters van de Joodse godsnaam niet uit te spreken maar door een omschrijving weer te geven lijkt me juist, respecterend de geest van het jodendom. Beter dan ‘de Heer’ of ‘de Here’ is ‘de Onuitsprekelijke’; nog beter dan dit lange en moeilijke woord is ‘de Enige’, zoals in Bijbelfragmenten voortdurend gezegd wordt (voorleestekst, geen leestekst!). Maar de laatste regel kan in mijn ogen geen genade vinden (afgesleten bijbelse uitdrukking!). Die klinkt ongelooflijk stijf, harkerig en pedant en strijdt helemaal met het ritme van het Hebreeuws; en geen mens maakt mij wijs dat de moderne lezer deze ‘afgesleten’ woorden in de context niet begrijpt:

‘De Enige heeft gegeven, de Enige heeft genomen:
de Naam van de Enige zij gezegend!’