Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 437]

Cornelis Verhoeven
Oefenen voor het meesterschap
Pé Hawinkels als vertaler van Griekse tragedies

Pé Hawinkels is in 1955 een trimester lang mijn leerling geweest op het Bernardinus-college in Heerlen. Hij zat in de eerste klas van het gymnasium, was twaalf jaar en vertaalde voor mij zinnen als ‘jullie wordt gekweld door de koude van de winter, jongens’ feilloos in het Latijn. Het was zomer, maar oefening baart in alle seizoenen kunst. Als beginnend leraar mocht ik het heldere baasje met zijn stoppelhaartjes heel graag, maar omdat hij altijd tienen haalde, had ik weinig persoonlijk contact met hem. Daarop maken in het onderwijs de zwakkeren aanspraak.

Pas ongeveer tien jaar later zag ik hem terug als medewerker van Raam. Hij was toen het grote talent van het Nijmeegs Universiteitsblad, befaamd om zijn exuberante en scherpzinnige cursiefjes in dat blad en als veelbelovend dichter beschouwd. Zijn bijdragen aan Raam werden zeer gewaardeerd, zowel die in het tijdschrift als die aan het beleid van de redactie, waarvan hij in 1969 deel ging uitmaken. Met grote trouw nam hij deel aan de vergaderingen; hij gaf daar met verbazingwekkende zelfverzekerdheid zijn mening ten beste over de binnengekomen kopij en over de gang van zaken in de wereld. Hij vond het, geloof ik, maar heel gewoon, dat wij hem bewonderden en onze tegenspraak tot het uiterste beperkten; misschien wel terecht, want hij was de belofte en bij ons begonnen de frustraties al.

Achteraf denk ik wel eens, dat in die van toekomst vervulde jaren zestig de belofte in het algemeen veel te zwaar gewogen heeft en dat ook Pé min of meer gebukt ging onder de verwachtingen die hij wekte. Een deel van zijn werk is, vermoed ik, een poging om allerlei schakeringen van zijn belofte te articuleren en ten toon te stellen. Hierdoor kan de belofte gaandeweg tot een waarde op zichzelf worden: de etalage slokt de winkel op. Ik denk niet dat het bij Pé zover gekomen zou zijn; daarvoor was hij te veelzijdig en te onafhankelijk. Maar ik heb bij het lezen van zijn eerste geschriften toch altijd de indruk gehad, dat die dartele woordfonteinen niet het werk waren dat hij uiteindelijk wilde. Zijn manier van schrijven leek op uitvoerig oefenen, zich eindeloos los spelen en preluderen op een meesterwerk dat beloofd en geambieerd werd.

Misschien is ook zijn vertaalwerk, een nevenactiviteit waarvan hij geleidelijk de slaaf geworden is en waarin hij niettemin zijn voorlopig meesterschap bereikte, in oorsprong een onderdeel van die oefeningen. Zijn passie voor het vertalen is al terug te vinden in zijn

[p. 438]

bundels Bosch & Bruegel en Het uiterlijk van de Rolling Stones: die gedichten zijn nogal letterlijk te zien als vertalingen, pogingen om taal te maken, verbalisaties van picturale en muzikale gegevens. De lezer kan het origineel, het schilderij of het stuk muziek, ernaast leggen en de bewerking controleren. Ook het eigen werk staat, op een bijna klassieke manier, binnen een traditie van imitatio en aemulatio, navolging en concurrentie: Pé wilde evenaren en overtreffen.

Vertalen, hanteren van de taal in horigheid aan een bewonderd of veeleisend voorbeeld, moet voor hem een middel zijn geweest om zijn eigen exuberantie te temmen en zich te dwingen tot discipline in stijl en produktie. Hij werkte als een slaaf en het ging er steeds meer op lijken, dat het voorlopige definitief werd en dat de produktie met haar eisen ging heersen over de oefening als voorspel voor het eigen werk. Een voorzichtig gesprek over dit onderwerp dreigde telkens pijnlijker te worden en werd door hem voortijdig afgebroken door optimistisch gebas over zijn toekomst als vertaler en auteur. Een grote belofte mag aanspraak maken op veel toekomst.

In de zomer van 1970 verraste hij mij met een verzoek een door hem gemaakte vertaling van Sophocles' Antigone kritisch door te nemen op haar letterlijkheid. Ik mocht weer even zijn leraar zijn en het deed mij een schoolmeesterachtig genoegen hem weer een tien te kunnen geven. Op enkele details waarbij ik bedenkingen had, liet hij zich gewillig corrigeren. Mijn enthousiasme bleek naderhand niet door iedereen gedeeld te worden: na de opvoering werd door sommige classici nogal heftig beweerd dat niet alleen de regisseur het stuk teveel naar de actualiteit en de toen antiautoritaire mode toe had geïnterpreteerd, maar dat ook de vertaler Sophocles' tekst geweld had aangedaan. Over het eerste heb ik geen oordeel, omdat ik de opvoering niet heb gezien; wat betreft de actualisering van Sophocles door Hawinkels meen ik dat die juist een positieve kwaliteit van zijn vertaling is. Afgezien van een wat aanstellerig woord als ‘informant’ in plaats van ‘bode’ - dat hij hardnekkig wilde handhaven - heeft hij het nergens gezocht in opzettelijke modernismen. Het merkwaardige effect van zijn vertaling is niet zozeer dat zij Sophocles overbodig zou maken - een pretentie die alleen de vertaling van slechte teksten kan hebben, en wie wil die maken? - maar dat zij tot een grondiger lezing van de Griekse tekst inspireert. En een grondige lezing actualiseert altijd een klassieke tekst. Een goede vertaling heeft dus hetzelfde effect, ook al wordt daar niet uitdrukkelijk naar gestreefd.

Misschien gaat de kritiek voor een deel terug op het oude misverstand dat de taal van de tragedie altijd en in alle onderdelen verheven is en dus met alle registers van de literaire verhevenheid vertaald moet worden. Wij zijn daar enigszins mee vertrouwd en

[p. 439]

bezoekers van een schouwburg, waar niet minder dan een Griekse tragedie wordt gebracht, houden er rekening mee dat er bijzonder cultureel gekeken moet worden. Op die manier wordt het genre ondubbelzinnig en massief verheven gemaakt, ontoegankelijk en aan burgerlijke maatstaven of ontsnappingsmechanismen aangepast. Die verhevenheid stelt de hele klassieke cultuur als een levend organisme buiten werking en ontneemt er het voorbeeldige, actualiseerbare karakter aan. De vertaling van Pé actualiseert en maakt toegankelijk, niet door toevoegingen van hem zelf, maar door haar letterlijkheid in taal, toon en registers; zij doet dus volkomen recht aan een klassieke tekst.

Ook voor hem zelf moet dit werkstuk een openbaring zijn geweest. Korte tijd later al vertelde hij, dat hij van plan was ‘alles over Oedipus’ te vertalen en in één boek bijeen te brengen. Maar hij was intussen afhankelijk geworden van opdrachten en niemand bestelt alle stukken over en rond Oedipus. Zijn tweede Griekse tragedie, de Electra van Sophocles, is op een andere sagenkring gebaseerd, en zijn derde stuk, Euripides' Medea, heeft evenmin relatie met Oedipus.

Een kleine verandering die mij bij deze vertalingen opviel is, dat in Antigone de namen volgens de Latijnse traditie gespeld zijn: Sophocles, Creon, Eurydice, Tiresias. In de Electra wordt een mengsel van Latijnse, Griekse en hybridische spelling aangetroffen: Sophokles, Elektra, Aigisthos, maar: Pylades, Chrysothemis en Klytaimnestra. In de Medea is de spelling weer consequent Latijn: Jason, Creon, Aegeus. Ik signaleer dit zonder er enige betekenis aan te kunnen geven, maar ik kan nauwelijks aannemen, dat deze details aan de Argus-ogen van de vertaler helemaal ontgaan zouden zijn.

Zowel bij de vertaling als bij de opvoering van een klassieke tragedie is het koor een beslissende moeilijkheid. Bij de Antigone gingen op dit punt de wegen van Hawinkels en de regisseur duidelijk uiteen: de vertaalde koren werden op het toneel vervangen door meer eigentijds klinkende of, zeg maar, meer actuele liederen. Wie het stuk op het toneel zag, kreeg dus niet alleen geen juist beeld van Sophocles, maar evenmin van de vertaling. Ook bij de Electra zijn er, zoals Ton Lutz in de inleiding van de uitgave (Publiekstheater) schreef ‘in de voorstelling teksten die afwijken van de gedrukte’, zulks omdat Hawinkels er de voorkeur aan gaf ‘zijn eigen opvatting in deze tekstuitgave af te drukken’. De uitspraak doet vermoeden dat op dit punt stevig van gedachten gewisseld is.

In de Medea zien we een enigszins veranderde Hawinkels aan het werk, eigenwijzer geworden, zowel wat de tekst betreft als inzake de koren. In de inleiding schrijft hij o.a. ‘Corrupte verzen, latere toevoegingen van kopiisten en commentatoren of anderszins twijfelachtige passages zijn weggelaten. Ook zijn op een aantal plaatsen wijzigingen aangebracht, noodzakelijk door bepaalde

[p. 440]

karakteristieken in de poëzie van Euripides, die met name dramaties niet altijd even sterk is’. Zelfs een hoogbejaarde ingewijde zou na tientallen jaren van gespecialiseerde studie niet gauw deze toon aanslaan. Bij Pé denk ik aan de mogelijkheid, dat hij min of meer de regisseur het initiatief uit handen heeft willen nemen en daarom iets meer deskundigheid voorwendde dan hij na een jaar studie oude talen in huis kon hebben. Maar toen ik het las, voelde ik toch meer ontroering dan ergernis.

Wat de koren betreft, zegt de vertaler in de inleiding: ‘In de koren, althans de commentaarkoren, is een veel rigoureuzere werkwijze gevolgd. Ze zijn vrijwel volledig vervangen door nieuwe gedichten, die voor een deel uitgaan van de oorspronkelijke thematiek. Ze zijn geworden tot bespiegelingen van en voor mensen van nu, over een tragedie van toen, uitgesproken door - zoals Goethe het koor noemde - de ideale toeschouwer.’

In de opvoering van de Medea die ik gezien heb, werd de tekst van Hawinkels letterlijk uitgesproken. Regie en vertaler hadden allebei hun zin. Interessanter is dat Hawinkels zijn kans waargenomen heeft om ook als rivaal van Euripides op te treden en zijn eigen gedichten te enten op het corpus van de meester. Hij heeft dit naar mijn mening op zeer verdienstelijke manier gedaan. Het is bijvoorbeeld herkenbaar Hawinkels, maar het zou Euripides kunnen zijn, als het koor na het vernemen van Medea's plan haar kinderen te doden zegt:

De logge beer die eenzaam op zijn zolen
door de rotsen doolt,
die tegen bloemen gromt omdat zij hem
niet snel genoeg van honing zijn beroofd,
hij kent zijn jongen niet omdat zij ver
van hem in eenzaamheid geboren zijn,
hij doodt ze nors en slordig
omdat hij ze als een bedreiging ziet
voor zijn gebied.
Maar de berin is teder als een kat;
zij is een berg van melk en nectar
voor haar kleine evenbeelden
en paait ze speels en monter
tot ze volwassen zijn en op hun vader lijken.
Onnoembaar is de moeder die
haar eigen kroost vermoordt.

De ingrepen in de tekst zijn over het algemeen minder drastisch dan de triomfantelijke inleiding doet vermoeden. De vertaling bijvoorbeeld van Themis door ‘gerechtigheid’ is eerder letterlijk dan dat zij een overbodige mythologische ballast overboord gooit. ‘Gerechtigheid’ is

[p. 441]

bovendien niet minder mythisch geladen dan de godin Themis.

Ik heb de vertaling naast de tekst gelezen, zo langzaam als alleen een klas met leerlingen mogelijk maakt, en haar bovendien regel voor regel vergeleken met die van E. de Waele. Het is ondoenlijk en ook niet mijn bedoeling van deze vergelijkingen een uitvoerig verslag uit te brengen. Ik haal alleen een paar punten naar voren, om te beginnen een detail waarin de oorspronkelijke tekst juist door de vertaling een nieuwe glans krijgt. Wanneer Aegeus, koning van Athene, Medea gastvrijheid en veiligheid in zijn stad toezegt, wordt hij door het koor een ‘gennaios anėr’ genoemd (762). De Waele vertaalt dit tamelijk correct met ‘edel mens’, ‘anėr’ kan immers zowel ‘mens’ in het algemeen als ‘man’ aanduiden en een van de afgeleide betekenissen van ‘gennaios’ is ‘edel’. Page maakt in zijn commentaar bij deze passage de nogal overbodige opmerking, dat het woord hier moet slaan op geestelijke adel. Van een koning mag inderdaad verondersteld worden dat hij blauw bloed heeft. De vertaling van Pé wekte bij mij aanvankelijk enige verwarring: bij hem wordt Aegeus ‘een waarachtig man’ genoemd. Dat is niet alleen een letterlijke vertaling van de beide Griekse woorden, het is ook treffend in de situatie. Want Aegeus heeft redenen om aan zijn waarachtige mannelijkheid te twijfelen: hij consulteert de tovenares Medea juist in verband met zijn kinderloosheid. In ruil voor de hulp die hij Medea belooft stelt zij magische middelen in het vooruitzicht om Aegeus vader te maken.

Aan het slot van de Medea heeft Hawinkels nogal drastisch gesnoeid in de tekst van Euripides en ik betwijfel of dat allemaal verband houdt met de verklaring in de inleiding. Het lijkt er meer op dat de vertaler in tijdnood geraakt was dan dat Euripides hier dramatisch zo zwak is. Ik wil dit aan één regel toelichten. In regel 1318 laat hij Medea vanuit haar wagen tegen Jason zeggen ‘op zoek naar lijken en naar mij, de moordenares’. Dat klinkt wat komisch en te algemeen, bijna alsof Jason altijd op zoek naar lijken was. Beter zou dus zijn ‘de lijken’, ook al staat er bij Euripides geen bepalend lidwoord. De vertaling van De Waele is ‘op zoek naar lijken en naar mij, de daderes’. Mogelijk heeft Pé in zijn haast om het werk op tijd af te hebben zijn toevlucht genomen tot vage parafrase en ontlening. Hij had nog een paar maanden te leven en werk voor tientallen jaren.