Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 417]

Toneelvertalingen

[p. 418]

Euripides, Medea, door het Publiekstheater.
Petra Laseur, Annet Nieuwenhuyzen, Josée Ruiter (foto K. van Bennekom).

[p. 419]

Ton Lutz
Pé Hawinkels en het Publiekstheater

Nog vóór zijn werk als vertaler voor het Publiekstheater had ik Pé Hawinkels al ontmoet: een langharige, in spijkerpak geklede, ietwat obstinate, van zich afduwende man. Hij vertaalde voor Globe The Contractor, een stuk van David Storey, dat zich afspeelde in kringen van rondtrekkende tentenbouwers en -verhuurders. Storey's Engels was voor hem aanleiding geweest om een vergelijkbaar Nederlands idioom te zoeken en dagenlang zwierf hij rond tussen zigeuners en woonwagenbewoners. Hij ontwierp een soort ‘artistiek’ dialect, inclusief een zachte Limburgse-Nijmeegse ‘g’. Eventueel verzet van de zijde van de acteurs verwierp hij op voorhand. Dan moesten ze maar goed oefenen vond hij. Alleen al het feit, aldus Pé, dat in zogenaamde volksmilieus, vooral voor radio en televisie maar vaak genoeg ook op het toneel, een soort plat en meestal slecht geïmiteerd Amsterdams wordt gesproken is al genoeg. Dat moest nou maar eens uitwezen!

Een paar jaar later ontmoette ik hem opnieuw. Het Publiekstheater had hem verzocht Sofocles' Electra te vertalen en ik zou het regisseren. Ik verwachtte alles behalve de man die ik toen te zien kreeg: kortgeknipt en cleanshaven, smetteloos wit kostuum, prachtige cowboylaarzen (heb ik uit Mexico laten komen, zei hij). Toen hij zich - ten tweede male - aan mij voorstelde, zei hij donderend hard: ‘Hawinkels, weet je nog wel!’ Ik lachte en zei zoiets van ‘Jawel, maar 't is al weer even geleden... en zo’ en toen lachte hij en zei: ‘Mensen veranderen wel eens, nietwaar?’ Met al zijn bravour en zijn (quasi-) onverschilligheid was hij verlegen, éénkennig. We hadden al eindeloze gesprekken achter de rug, vaak tot diep in de nacht vóór er een persoonlijker noot gekraakt werd. Uit deze vertrouwelijkheid groeide tenslotte een vriendschap, die een perfecte basis bleek voor onze samenwerking. Pé werd milder, vriendelijker, ik wat venijniger. Maar mildheid en vriendelijkheid waren op slag verdwenen, als hij het niet met iets ééns was: ‘Motverdomme, lig nou niet te lullen, Ton, dat stáát er niet. Je moet vertalen wat er stáát! Wat jij nu zegt leunt nog aan tegen dat domme schoonheidsideaal, wat ze die Grieken aangesmeerd hebben. Die zogenaamde harmonie in de dingen, weet je wel? Nou, vergeet het maar, ze noemen het beestje duidelijk bij de naam, dus dat moeten wij ook maar doen.’ Het zogenaamde creatief vertalen (vroeger heette dat vrij vertalen, wat iets minder pretentieus klinkt) verschafte hem niet de vrijbrief zich van het oorspronkelijke werk dermate te distantiëren, dat zijn vertaling een eigen leven ging leiden. Hij vertaalde heel precies, maar met een zó bijzondere kennis van het

[p. 420]

Nederlands, dat er een glashelder taalbeeld ontstond, waardoor de voorstelling die beoogd werd, op voorhand al een grote toegankelijkheid had voor een hedendaags publiek. Hij schreef mij een briefje:

‘Geen hexameter in het Nederlands; die dubbele trimeter, dat wordt een beetje Vondeliaans alexandrijnen (lees dreinen), ook al rijmen de Grieken niet of nauwelijks. Op die plaatsen waar wel een rijm staat, zal de vertaler het zich echter tot een eer rekenen, zulks in het Nederlands ook te doen.’

Hij heeft woord gehouden, want bij de vertaling van Euripides' Medea vond hij twee rijmende regels:

al zijn

wij vrouwen dan tot weinig goeds geschikt,
wij kunnen heel wat waar een man van schrikt.

In de kantlijn schreef hij (fonetisch, want ik ken geen Grieks) voorzien van trotse uitroeptekens:

amèchanootatai!

sofootatai!

Bij de twee vertalingen die hij voor het Publiekstheater maakte, bediende hij zich van een metrum, dat wisselde van een vierheffingsvers tot vier- of vijfvoetige jambe. Het vers moest veelvuldig enjamberen, vond hij. Als de taalkundige regel over de versregel heenreikt en de spelers houden zich in de eerste plaats aan de syntaxis zal de maat hoorbaar blijven, maar nooit tot een hinderlijke dreun kunnen vervallen. Het zal eerder lijken op een soort ritmisch proza. Onder het motto: we spelen het tenslotte nú, koos hij voor een niet archaïserende formule. Hij slechtte niet alleen vormbarrières, ook zwaarbeladen klassieke kreten als ‘wee mij’ en ‘arme ik’ en ‘ik ongelukkige’ en ga zo maar door weerde hij. Hij schreef eens in de kantlijn:

‘Hier weer wat geklaag en gelamenteer... doe er maar mee wat je wilt.’

In vele opzichten bracht hij de Griekse tragedie dichterbij dan in de wel fraaie, maar vaak gekunstelde en zeer aan de vorm getrouwe vertalingen van mannen als Boutens en De Waele. Voor die andere meestervertaler Evert Straat had hij veel respect, maar die ging hem toch nog niet ver genoeg. De grote kracht van Hawinkels' vertalingen, van zowel Electra als Medea was, dat iedereen het kon begrijpen, of je nou klassiek geschoold was, of een ervaren schouwburgbezoeker, of geen van beide. Een citaat:

[p. 421]

‘Iedereen moet toch zo'n beetje kunnen begrijpen, waar het over gaat. Niet, dat ik vind, dat we moeten afdalen naar het publiek, nee, élite zijn we en moeten we blijven. (!) Ik wil alles begrijpelijk maken en als er dan nóg iets is, dat ze niet begrijpen, is dat niet mijn tekort, maar het hunne.’

Toen hij Medea áfhad ('t is áf, zei hij inderdaad) schreef hij:

‘Euripides’ slotwoord is een cliché: Het is een onheil, dat de wereld is zoals zij is. De mens is voor zijn droom, zijn hoop, op zichzelf aangewezen...’
‘Ik schrijf dit als een climax: De eerste formulering - zie tweede stasimon - heeft betrekking op de algemene discrepantie tussen droom en daad, ideaal en werkelijkheid, moraal en handeling, terwijl de tweede - ná de kindermoord, de voltrekking van het onheil - voortkomt uit het feit, dat de wereld niet alleen “bestaat”, maar ook “is”, zoals zij is, dat wil zeggen niet alleen reëel, maar ook concreet, gruwelijk en ongenadig...’

En daar onder staat:

Einde. ‘Langdurig gejodel van de zijde des vertalers! Hij verdwijnt in huppelpas naar de dichtstbijzijnde tapperij.’

Uit de veelheid van potloodaantekeningen en briefjes die ik van hem kreeg, en de gesprekken die wij voerden tot slot een kleine bloemlezing.

‘Beste Ton, wat is gewoon? In het theater is toch niets gewoon, anders is het toch geen theater... ga dan maar wat anders doen... iets gewoons.’
‘Ik hou niet van Amsterdam. Ik zou misschien wel in Den Haag willen wonen, hoewel... ik weet niet... Nijmegen is ook leuk... Groningen ook... maar Amsterdam... nee... ze weten me daar te goed hoe 't allemaal moet... ze weten 't bij Hoppe of op de Kring beter dan iedereen... maar G.V.D. (voluit dit keer en met zachte “g” dâ is nie zo’.
‘Schoenriem is fout, er staat wijnzak, dat is natuurlijk voor die Aegeus van Athene een symbool voor de gastvrijheid en een verwijzing naar de impotentie van die ouwe man.’

Bij de regels:

‘In de weerschijn van een spiegel schikt zij haar kapsel, met een glimlach naar haar ontzield en schimmig evenbeeld’, schreef hij: ‘Toch is dit mooi van onze Euri!’

[p. 422]

Bij de regel:

‘Ze hebben het bestaan...’
‘Zeer goed Hawinkels, TOLMA betekent zowel doorstaan als durven, dus bestaan.’
‘Demas = lijf of lichaam, een grover woord dan bijv. sooma = lichaam. Ik kies dus voor lijf.’
‘De acteurs moeten niet uitgaan van karakteruitbeeldingen. Deze figuren zijn niet geschreven als karakters, maar als mythische representanten van het bestaan.’

Uit de notulen van een nabespreking bij het Publiekstheater:

‘Pé Hawinkels wil nog even ingaan op de opmerking die in Vrij Nederland heeft gestaan, dat het weglaten van de “andere” godenwereld van Medea een verarming van het stuk zou betekenen. Hawinkels wil met klem benadrukken, dat hij niéts heeft weggelaten, dat er geen god in het stuk voorkomt, die niet tot het normale Pantheon behoort, tot de gewone Griekse mythecyclus. “Andere” godenwereld van Medea is kletspraat.’

Tenslotte, naar aanleiding van een onduidelijke regel, toen ik de vertaling van De Waele aanhaalde, die ik twintig jaar eerder had gebruikt:

‘Beste Ton, dit is de enig juiste vertaling. “Jouw” De Waele zit fout met... zo snel komt de dood... spuisei is transitief: bespoedigen... het levenseinde is hier lijdend voorwerp, dus moet er staan: ... je levenseinde soms bespoedigen.’

De laatste keer dat ik hem sprak was op die nabespreking van het Publiekstheater. Wie kon toen vermoeden, dat Pé Hawinkels' eigen levenseinde zó nabij zou zijn.

[p. 423]

Decor-, costuumbespreking Medea (foto K. van Bennekom).

[p. 424]

David Storey, De Aannemer. Op de voorgrond zittend: Quaedvlieg (Jeroen Krabbé) en Visser (Hans Kemna). (Foto: studio Lemaire.)