Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 213]

Ton Bogaard
Pé Hawinkels en de varkens

‘Ik, die reeds op uiterst jeugdige leeftijd instinctief beseft moet hebben waar mijn vaderland lag, niet in de innige afstraling van het zingende nachtegaaltje in het bronsgroen eikehout langs des beekjes boord, nee, maar wel te midden van de mystieke wasem, zoals die penetrant & kruidig opstijgt van de varkens, knorrend, boerend en uiterst vervaarlijke scheten latend.’

Hawinkels schreef dat in het vierde, het schitterendste hoofdstuk van de Autobiografische flitsen & fratsen.

Als we even afzien van zijn beschouwingen en kritieken, dan heeft Pé Hawinkels drie soorten proza geschreven: verhalen, cursiefjes en het boekje dat ik zojuist noemde. Het eerste verhaal dat ik me van hem herinner heette, meen ik, ‘De Olifanten’. Het stond in het NUB. Ik kan het niet meer terugvinden. Het vertelde hoe een paar gehaaide kruipers, die zichzelf met mest hadden ingesmeerd, een olifant, machtigste kolos van het oerwoud, van achteren beslopen en zijn achillespezen doorhakten. Zijn laatste verhaal, ‘Credite Experto’, (Gelooft hem die het ervaren heeft) stond een paar maanden geleden in De Revisor. Hij bereikte daarmee een niveau dat op het ogenblik in Nederland niet wordt geëvenaard. (En de kenners van datgene waarmee hij zo graag spotte: de eigenzinnige structuur van het literaire werk, die mogen best eens opmerken dat hij in dit verhaal een paar kunstgrepen leverde die ik me niet onmiddellijk herinner eerder te zijn tegengekomen.) ‘Credite Experto’ toont verschrikkingen van het leven in een wereld van decors. Aan het eind komt eendimensionaal een kaalkop in 't beeld. Hij grijnst besmuikt en brengt een lollie naar zijn mond. Hij wordt onmiddellijk herkend. En dan eindigt het verhaal met de woorden: ‘Zo was het leven’.

‘Credite Experto’ was opnieuw een bewijs niet alleen van de grote verbeeldingskracht van Hawinkels, maar vooral van dit vermogen: zijn verbeelding gestalte te geven in woorden, te organiseren en gaande te houden tegelijkertijd. Als de schepper de sterren aan het firmament. Zoals je in een timmermanswerkplaats timmermannen hebt en ‘leidinggevend en administratief personeel’, zo heb je in de literaire werkwinkel schrijvers en letterkundigen. Hawinkels was vóór alles een schrijver, en daarmee een uiterst zeldzaam geworden verschijnsel in de wereld van de Nederlandse letterkunde. Als schrijver was hij ook nog een zeer groot vakman. Dat maakte hem praktisch uniek.

Er zijn nog een paar van zijn verhalen te vinden in Ik hau van Holland

[p. 214]

en in Waarom kinderen altijd willen dat de Indianen winnen, een bloemlezing uit het NUB en uit de Vox, die hij samenstelde, samen met Hugues Boekraad en Michel van Nieuwstadt. De rest is her en der verspreid. Die verhalen dienen snel verzameld te worden, gebundeld en uitgegeven.

Cursiefjes schreef Hawinkels voor het NUB - de ‘Ulcusjes’ -, voor Raam - in 't ‘Joernaal’ - en voor De Nieuwe Linie. Het is dat deel van zijn werk dat bij herlezing het meest achterhaald blijkt. Tenminste als vorm van reactie op de toenmalige actualiteit. Als proeve van schrijfkunst is dit bundeltje allerminst achterhaald. En als je het leest zoals Hawinkels naar muziek van Mozart luisterde, dan wordt er bij de lectuur ervan heel wat afgelopen en uitgeroepen:

‘Zet ik bijvoorbeeld Don Giovanni op, (...) dan kan de verbaasde onderzoeker mij reeds niet meer dan weinige ogenblikken later nerveus schaterend door de kamer zien lopen, uitroepen de ter plaatse allerminst maagdelijke sfeer instotend, als ik daar gerieflijk voor U opsommen wil: “Goed zo!”, “Zet hem op!” en “Dat heeft hij hem weer eens knap geleverd”.’

Het echte nerveuze schateren blijve echter bewaard voor als je de Autobiografische flitsen & fratsen leest, het boek van de lange zinnen. (Waaronder er volgens mij één is die niet klopt, die ik althans niet volgen kan: die over die tafel, die trapsgewijs opliep en die twee banken ‘waar ik, op de hoogste, dus laagste bank van die trap, en de trap van die bank, was komen te zitten’, p. 26.) Ze zijn zo lang doordat er steeds tussen twee delen die grammaticaal bij elkaar horen, metaforen worden geschoven, zijwegen worden bewandeld en aftakkingen daarvan niet worden overgeslagen. Een paar voorbeelden in het korte. In plaats van zoals schoolmeesters leren dat je moet schrijven: Toen we het met baksteen bestraat kerklaantje afliepen, dat... enzovoort, schrijft Hawinkels:

‘Toen we het met baksteen bestraat en door lage, midden boven de zijweg hun takken als gevouwen handen hun vingers ineenwerkende lindebomen beschaduwd kerklaantje afliepen...’.

En waar schrijvers van zuinige zinnen schrijven: op een gezegend moment, dat verlucht werd door het licht dat..., dáár schrijft hij:

‘Op een gezegend en door het door de om hun kersenlast toonloos neuriënde takken als door gotische boogvensters dringend licht verlucht moment’.

Op het omslag van het boekje worden die zinnen benoemd als ‘syntactische golven’. Ik denk dat die term van Hawinkels zelf stamt.

[p. 215]

Maar ook als dat niet het geval is typeert die term raak. Ga je die zinnen lezen, dan verlies je in eerste en dikwijls ook in tweede instantie het zicht. Je raakt er het spoor in bijster. Maar dan ineens blijkt dat het allemaal klopt als een natuurverschijnsel, dat die zee van woorden humoristisch en superieur georganiseerd is. En ik lees opnieuw wat hij over de muziek van Mozart schreef, met wie hij, zei hij, was gaan meevoelen,

‘zoals hij doet wat de mensheid wil en nodig heeft, en zelf daarachter staat, met een allesomvattende zwijgende wanhoop in zijn ribbenkast. En die, die vond en vindt enkel soelaas door het, onder het contractueel vertolken van de diepste emoties door, clandestiene genoegen aan andere, ongrijpbaarder dingen: het uitproberen van steeds vloekender en gemener harmonieën, het uitwerken van vormen en contrastwerkingen die in hun geheime, onderaardse domein de menselijkheid de menselijkheid, de psychologie de psychologie laten en doen wat alleen bevrediging schenkt: de relaties, de schema's, de wetten waardoor alles wordt gestuwd op allegorische wijze recht aandoen door het onrecht van wat abstract is, zinvol sluitend. Want zoals de emoties, zoals de psychologie niet zijn, niet is wat men ervan denkt en weet, en wat de muziek dus als een soort veredelde ballast kan mededelen, zo zijn de wetten van het lot niet, wat de wetten en de anti-wetten van de muziek zijn, maar oneindig gecompliceerder.’

Ik heb nog niets gezegd over de gedachtenwereld, het tijdsbeeld, de mensvisie van de schrijver. Hoe zou ik ook na bovenstaand citaat. Wat me aan de ideeën van Hawinkels, zoals aan zijn stijl, altijd het best is bevallen, dat is de enorme lef daarvan, baldadig en zeer ernstig tegelijkertijd. Volgens mij durfde hij alles te denken. In confrontatie met die lef toonde alle kleinmoedigheid en benepenheid het bloedeloze taptemelkmuiltje. Hij durfde ook alle vormen van exuberantie aan. ‘Een soberheid die uit een tekort tot stand komt, dat is nooit veel zaaks’, schreef hij. Ik heb altijd gehoopt dat hij de nieuwe Gargantua zou gaan schrijven.

Ik ken mensen die Hawinkels verweten en verwijten dat hij de kant van de kunst koos in plaats van de kant van het volk en de maatschappij. Nog afgezien van wat die tegenstelling waard is, ze moeten zich maar eens afvragen wie dichter bij dat volk stond: Hawinkels of zij die dat volk bemoederen. Ik kan dat niet helemaal beoordelen, maar ik heb altijd het gevoel gehad dat trouw aan het nest in zijn rangorde van waarden hoog aangeschreven stond, dat hij dicht bij de elementaire emoties bleef, bij de aarde, bij de varkens met hun mystieke wasem. En niet bij nachtegalen en andere hoogvliegers, die ‘maken dat je eerder in God gelooft dan in je eigen vader’.

Van Duinkerken heeft Van Deyssel eens genoemd: het best

[p. 216]

bewerktuigde talent sinds Vondel. Ik zou het heel vanzelfsprekend vinden als een andere geleerde tot de conclusie kwam, dat Hawinkels het best bewerktuigde talent sinds Van Deyssel is geweest.

Van de mensen die ik heb gekend behoorde Pé Hawinkels tot de allermooist gelukte exemplaren. Het is Godgeklaagd dat hij zo jong moest sterven.

[p. 217]

A.H.W. Hawinkels (1904-1952), machinist in de elektrische centrale van de Staatsmijn Emma, circa 1950.