Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 208]

Thomas Verbogt
Bij de gebundelde poëzie van Pé Hawinkels

Op het einde van de gezellige jaren zestig kwam Pé Hawinkels vrij snel achter elkaar met twee bundels overdonderende lyriek voor de dag. Uit de besprekingen die hier en daar van zijn werk verschenen bleek dat er enigszins vreemd tegenaan gekeken werd, ook al waren die besprekingen doorgaans positief.

Wat was er nu eigenlijk zo bijzonder aan de poëzie van Hawinkels? (Want dat was iets waar men het bijna zonder uitzondering over eens kon zijn: het was bijzondere poëzie.) In een interview in Maatstaf (april 1970) stelde Ben Bos: ‘De lezer die Hawinkels wil tegenkomen in de poëzie komt bedrogen uit’, waarop Hawinkels antwoordde: ‘Ja, zo'n lezer kan beter maar eens bij mij thuis op bezoek komen. Wat de lezer met mijn poëzie moet beginnen weet ik eigenlijk zelf niet zo goed. (...) Mijn poëzie is geen preek, geen toespraak, geen opstel, geen referaat; de werking ervan loopt impliciet. Ik stel en poneer een aantal mogelijkheden - in taal gegeven - in een geheimzinnige, onbegrijpelijke context, die aan kwalificaties is onttrokken.’ Hiermee zegt Hawinkels in feite heel wat over zijn gedichten, waarvan bovendien bij lezing telkens weer opvalt dat het hem bijna altijd te doen is om de verbeelding zelf en wat zij kan oproepen, niet waartoe de verbeelding leidt.

Met een zekere regelmaat heeft men Hawinkels een te overdadig en daardoor vaak overbodig gebruik van woorden verweten. Nu heeft hij in hetzelfde Maatstaf-interview aangegeven, dat hij bij het vervaardigen van zijn poëzie niet op een woord wilde kijken. Ik heb evenwel de indruk dat er in zijn poëzie geen woord te veel staat. Dat hij er zoveel gebruikte, moest gebruiken heeft - denk ik - te maken met het feit dat hij een bepaalde, voor hem zelf ongetwijfeld nauw omlijnde werkelijkheid secuur en volkomen in kaart wilde brengen, wilde herformuleren, zodat er een nieuwe werkelijkheid geconstrueerd werd, een duidelijk gesloten geheel dat hij dan in een onverwachte, vaak recalcitrante vorm gegoten heeft, waar een soort ‘take it or leave it’- ironie voortdurend doorheen speelt. In bijna ieder gedicht is het om een precieuze en uitvoerige opsomming van details te doen, waarbij het descriptieve vlak regelmatig verlaten wordt door middel van doorgaans verbluffende metaforen. Ook de op gezette tijden terugkerende relativerende toon vervult hierbij een belangrijke functie, terwijl ook het verneukeratieve aspect niet uit het oog verloren mag worden, want het is en blijft altijd een spel, waarin Hawinkels traditionele en moderne ingrediënten tegen elkaar uitspeelt en op precies de juiste momenten van toon verspringt.

[p. 209]

De hele bundel Bosch & Bruegel en ook de reeks Haydngedichten in Het uiterlijk van de Rolling Stones zijn min of meer te onderscheiden van de zes andere gedichten in laatstgenoemde bundel, al was het alleen maar omdat ze een duidelijk vast te stellen uitgangspunt hebben, althans een uitgangspunt dat verwijst naar een werkelijkheid die vertrouwd zou kunnen zijn. ‘Ik kan met de poëzie opnieuw complex maken, wat een ander al heeft gedaan met muziek of schilderwerk (...). Je komt tot een nieuw resultaat vanuit het gegevene’, zei Hawinkels over deze poëzie. Het verschil tussen de Bosch & Bruegel- en de Haydngedichten is niettemin dat Hawinkels in de eerste reeks op zijn heel eigen wijze beschrijvend, commentariërend te werk is gegaan en wel op zo'n manier dat hij aan de schilderijen een dimensie heeft toegevoegd, terwijl hij in de tweede reeks, waarvan het grootste gedeelte overigens eerder geschreven en gepubliceerd is, de muziek van Haydn eigenlijk puur als bron van inspiratie (om die gevaarlijke term maar eens te laten vallen) heeft gebruikt, waardoor deze poëzie zich ten aanzien van het gegevene duidelijk anders, onafhankelijker gedraagt. Ik bedoel: zou het veel uitmaken wanneer er géén ‘Haydngedichten’ boven de poëzie zou staan? Het onderscheid is onmiddellijk te zien wanneer we twee willekeurige citaten nemen.

Uit de Bosch-cyclus ‘De tuin der lusten (Achterkant zijluiken)’:

Moet dit een wereldbeeld verbeelden?

Het aardoppervlak is plat & grof; het dobbert

Huiselijk in een trouwring van water, - en die
Is gevat in een overzichtelijke edelsteen, goed
Voor een doorzichtig uitspansel, een koepel,
Welks troebel evenbeeld als een hangende,
Halve bel, groezelig & wel, een bovenmaats
Scrotum, de onderwereld verzorgt.

En waarvoor nou helemaal?

Vervolgens: ‘Haydngedichten V’ (Symfonie 101, deel II):

Onder ons gezegd, jongens, die Tijd,
waarvan men zo hoog geneigd is op te geven, -
een gure grijskop met een baard zo vaal als vlerken
van een gier, een circus requisieten in de knoken:
een schedel, een zandloper, waarin kameelgeel korrels
hazepaadjes blijven kiezen, ongeacht
welke dood erop volgt, - neem dit aan van mij,
dat loopt allemaal zo'n vaart niet.

[p. 210]

Misschien is het vanwege het beschrijvende karakter van Bosch & Bruegel dat deze bundel wat ingetogener (wat voor een contradictie deze kwalificatie in verband met de poëzie van Hawinkels ook lijkt!) en trager is dan Het uiterlijk van de Rolling Stones als geheel. De laatste bundel is ook ‘persoonlijker’, niet als uiting, want wat dat betreft staan beide boeken zonder meer op één lijn en getuigen ze van dezelfde talentvolle zelfverzekerdheid, maar in wat Hawinkels wil ‘zeggen’ en bovendien zijn de meeste gedichten duidelijk in een tijd en in een stad gesitueerd.

Met het titelgedicht van Het uiterlijk van de Rolling Stones heeft Hawinkels een bizarre documentaire samengesteld waarin hij zich genadeloos heeft uitgeleefd. Zoals de titel al aangeeft, niet de muziek, maar het uiterlijk van de Rolling Stones staat centraal, het fenomeen. De harde decadentie, de morsige glamour, het effect van enerzijds gefascineerd zijn en anderzijds belazerd worden, het groteske, alles lijkt erin te staan en het haast navrante enthousiasme waarmee dit gedicht geschreven is, maakt o zo duidelijk dat Hawinkels zich in de in dit lange gedicht geschilderde werkelijkheid bijzonder thuis heeft gevoeld. In dezelfde bundel toont Hawinkels zich in de twee kortere, bijna compacte gedichten ‘De Populieren’ en ‘Historia Naturalis’ strikter dan waar ook als schilder van zijn éigen voorstelling en is hij er in geslaagd zijn in taal verstild onderwerp uiterst subtiel ‘neer te zetten’. Lees - ‘kijk naar’, wilde ik bijna schrijven - bijvoorbeeld de regels (uit ‘De Populieren’):

Dat leverde een overdaad aan schaduw op,
die, als er avond kwam, avond zonk als inkt
in een glas helder water, van die boom
leek uit te stralen over de diafane weiden
kort van gras, en over de hemel,
blauwig en als de wang van ziekelijke meisjes
éven transparant, en zijn nesten leek te bouwen
in de ooghoeken van het kind dat onder
de vitrage door keek hoe zijn territorium
terrein verloor aan het imposante
naderen van de nacht.

Een van de wonderlijkste en tevens meest intrigerende gedichten uit de bundel vind ik nog altijd ‘Een Nijmeegs liefdeslied’, waarin op zeer onconventionele wijze de kwaliteiten van een dame bezongen worden die door het gedicht heen een aantal keren van naam verandert. Het zijn haast anti-cliché's (het zoeken daarnaar lijkt voor de dichter sowieso een drijfveer) waarmee Hawinkels de vrouw en de haar omringende merkwaardige wereld probeert te omschrijven.

[p. 211]

 

Moet dit gerucht de stilte kruiden, het aggiornamento

 

Verzorgen voor het domein van haar, die woorden

 

Uitgeeft als boeken, haar, wier heupen

 

Bij het lopen astrant weigeren te herinneren aan

 

De slinger van een klok, zij, die als zij rust

 

Haar wonden likt uit een oorspronkelijk

 

Verkeersongeval en andere accidenten meer,

 

Melinda met haar haren als een sfeer?

 

 

 

Melinda met haar haren als een sfeer.

Het is zo kenmerkend voor de poëzie van Hawinkels dat er bijna nergens een echt vertrouwd beeld in aan te treffen is. Iedere vorm van traditie is opgeheven en daarom alleen al is het zo'n aparte belevenis zijn gedichten te lezen en de werking ervan te ondergaan.

Dit geldt ook - maar dat is even een zijsprong, hoewel toch wel voor de hand liggend - voor de teksten die Hawinkels schreef voor de popgroepen Vitesse en Herman Brood & his Wild Romance, die door hun aanpak en woordgebruik volstrekt afwijken van wat er in dit genre gebruikelijk is, terwijl de thematiek toch meestal even vertrouwd is. Neem bijvoorbeeld van de elpee Shpritsz van Herman Brood het nummer ‘Back’:

when the wind is crawlin
at y'r basement floor
& the rats are runnin round
tryin to get underneath y'r chamberdoor
when I smell the stench
of y'r sweatstained sheet
& I see this french chick lickin my speed
when the snow is wettin
my old wooden chair
& the crabs are runnin round
in my pubic hair
when y'r bubblegum is stickin
in my pubic hair
when all my old sollicitors
come around, only needles for a pay
& all my brandnew visitors
only have spoons to give away
all my precious pleasures
you took away with all y'r charms
& all my so-called treasures
made a strainer of my arms
damn this cruel december

[p. 212]

 

days shift into nights

 

I wish I could remember

 

how you drifted from my sight

 

anything I can think of

 

it never seems enough

 

I make friends with y'r daddy

 

I make friends with y'r dog

 

just to get you to let me back in y'r love

 

just to get you to let me back in y'r love

Hawinkels bleef zijn poëzie na de twee bundels voortdurend vernieuwen. Daarvan getuigen bijvoorbeeld ook de gedichten die hij incidenteel nog in het tijdschrift Raam publiceerde en, natuurlijk op hun manier, de gedichten die als vervanging dienden van de oorspronkelijke Koor-teksten in een stuk als Medea, dat Hawinkels vertaalde en bewerkte.

Uit alles spreekt dat Hawinkels intens bezig bleef met het zoeken naar een vorm, welk zoeken schitterende poëzie heeft voortgebracht en bovendien nog zo ontzettend veel beloofde.