Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 150]

[p. 151]

Raam

[p. 152]

[p. 153]

Lambert Tegenbosch
Een raam voor Pé

Om het veertigjarig bestaan van het maandblad Roeping te vieren - het eerste nummer was verschenen in oktober 1922 -, heeft de redactie in april 1963 een aflevering laten verschijnen, geheel gewijd aan ‘Het literaire tijdschrift’, een tegelijk problematisch en ook noodzakelijk geacht verschijnsel. Roeping noemde zich op dat moment een ‘cultureel maandblad’, en stond onder de redactie van Bernard Kemp, Gabriël Smit, Lambert Tegenbosch, dr. C.W.M. Verhoeven en Ben Wolken. De aflevering, volgend op dat jubileumnummer, kwam met een nieuwe naam. Roeping wilde voortaan Raam genoemd worden, geen roeping voor iets speciaals, maar open voor alles, en het was van toen af niet langer een cultureel, maar een literair maandblad. Wat daarvan de betekenis is? Hele geschiedenissen spelen zich af op de vierkante meter. Tegelijk werd de redactie uitgebreid met Michel van Nieuwstadt.

Roeping was opgericht door de fameuze dr. H.W.E. Moller, vervolgens jaren geleid door Gerard Knuvelder en na de oorlog overgenomen door drs. André Munnichs, bibliothecaris te 's-Hertogenbosch. In die naoorlogse redactie zetelde onder meer Paul Haimon en ofschoon die een door en door Limburgse inborst niet ontzegd kan worden, had hij toch tamelijk tabak van de door Munnichs gevoede Marie Koenen- c.a. -cultus en hij vroeg onder meer aan mij om mee te werken aan een ‘ander Roeping’. Wie hij ook vroeg waren Gabriël Smit, Jan Willem Hofstra en Michel van der Plas, de Noordnederlandse hap om Roeping uit zijn Tilburgse kluisters te bevrijden. Dat was najaar 1951.

De eerste vergadering van de voltallige nieuwe redactie (en met de scheidende Munnichs) vond plaats ten huize van drukker en uitgever Jo Gianotten. Toen en later is hij nooit tegen enig plan van de redactie geweest. Hetgeen hem net zo lang geld heeft gekost, tot zijn zoon Wim wel gebrevetteerd van de Economische Hogeschool afkwam en de geen achterdocht koesterende vader de eerste balans betreffende Roeping voorhield. Met echte spijt heeft hij zijn ernstigste vaste schadepost later overgedaan aan een beter geëquipeerde uitgeverij, naar ik aanneem elk ogenblik toch bereid de schade weer te gaan lijden.

Die eerste vergadering was bedoeld als programmavergadering. We moesten alle generaties katholieke schrijvers bundelen, werd er geopperd en aangenomen. Van Duinkerken en Engelman zouden bij ons moeten publiceren èn Jan Hanlo. Er was geen sprake van, dat we het katholicisme van Moller zouden prolongeren en met het oog daarop

[p. 154]

stelde ik toen voor het blad ‘Orfeus’ te noemen. Waarom dat? wilden vooral Jo Gianotten en pater Molenaar weten. Omdat Orfeus mooi oud heidens was, maar toch ook zeer mystiek, van vóór de Griekse cultuur, en nog in de vroeg-christelijke kunst een figuur die met Christus verwisselbaar was. Als symbool van de kunst kon hij tegelijkertijd fungeren voor religieuze dimensies in het christendom. Pater Molenaar verklaarde dat hij de uiteenzetting heel mooi vond, maar dat de idee hem praktisch niet aanstond, we zouden ook een orfisch blad onder de naam Roeping kunnen maken. Ofschoon ‘roeping’ voor oud-priesterstudenten een belaste connotatie heeft, kwam het er toch van zoals pater Molenaar wilde, alleen mocht op mijn voorstel Albert Troost voor het eerste omslag een Orfeus tekenen. (Dat werd dan tevens het eerste van een lange reeks telkens met enige zorg anders gemaakte omslagen.)

De aanvaring met dat katholicisme van Moller kwam, of we nu Orfeus heetten of Roeping, toch spoedig. De pastoor van de Tilburgse Noordhoek, de letterlievende Lambert Bijnen, oefende namens de bisschop van Den Bosch kerkelijke censuur uit over het blad en het geviel nu dat de censor meende theologische dwalingen te bespeuren in bijdragen van Henri Bruning. Op de pastorie, waar hij me verplichtend voorstelde een voetnoot aan Brunings gevaarlijke tekst toe te voegen, ondervroeg hij me tegelijk over mijn kennis van Brunings verleden. Wij van de redactie vonden het juist de ernst van onze ruimdenkendheid om ook een schrijver met zijn verleden in Roeping plaats te geven. Zelfs Van Duinkerken had er nooit aanmerkingen op gemaakt en dat was bij die gelegenheid voor pastoor Bijnen voldoende geruststellend. Wij namen ter verklaring van het gebeurde aan, dat pastoor Bijnen ons eigenlijk voor fascisme had willen behoeden. Toen hij later ook weer voetnoten of coupures wilde bij een lang gedicht van Pierre Kemp (over ‘De zondagnamiddag van een stille katholiek’, dat te wulps zou zijn), werd dat aanleiding om de drukker te vragen de pastoor geen drukproeven meer toe te zenden. We beseften dat we daarmee ophielden een officieel gewaarmerkt katholiek blad te zijn.

We hadden het geluk een landelijke rel te veroorzaken, en zelfs Kamervragen, toen we van Jan Hanlo het gedicht ‘Oote oote boe’ publiceerden. (Het derde nummer, januari-februari 1952.) In dezelfde aflevering zette Gabriël Smit uiteen, dat het blad beoogde te fungeren als tribune, geen blad voor een nieuw geluid, meer een harmonie-machine voor allerhande geluid, als het maar van Rooms-Katholieken was. Toen werd ook de rubriek ‘Journaal’ gestart, die door de jaren heen min of meer geliefd is geworden. En ook in datzelfde nummer: een ‘In memoriam Lodewijk van Deyssel’ door Anton van Duinkerken - en daarmee ging een sluis open waardoor het blad jarenlang vol zou stromen met kopij. Aan de volgende aflevering droeg pater J. Manders een beschouwing bij over Lodewijk van Deyssel, in de daaropvolgende

[p. 155]

werden de eerste ‘Nagelaten notities’ van Lodewijk van Deyssel gepubliceerd - zonder dat iemand wist uit welke koker ze kwamen, - en de dan weer volgende nummers bevatten ‘Herinneringen aan Lodewijk van Deyssel’ van de hand van Harry G.M. Prick, die vanaf dat moment, juni 1952, (de eerste jaren nog alleen in Roeping) een ware Van Deyssel-revival in gang zette.

Het geval Prick-Van Deyssel is karakteristiek gebleven voor de werkwijze van de Roeping-redactie. Telkens als er iemand kwam die voor een goed argument ruimte vroeg, kreeg hij die onbeperkt. Prick is een hoog wassende zee geweest in Roeping. Ook in de redactie trouwens, waar genoeg gezond verstand bijeen was om tenslotte de monomanie van onze man uit Vaals binnen de perken te willen houden. Dat is niet gelukt. Prick is alle perken te buiten gegaan en een ander die dat, later, even mateloos is gelukt, is Cornelis Verhoeven geweest en nadien diens leerling van het gymnasium, Pé Hawinkels.

Ter afsluiting van de eerste jaargang legt de redactie een verklaring af, waarin staat dat Roeping ‘weer overal genoemd, besproken wordt’. De redactie noemt zich ‘bewust van een werkelijk ontwakend nieuw élan dat zij, in samenwerking met en rekenend op de katholieke schrijvers in dit land zal kunnen brengen’. Het is misschien niemand ooit duidelijk geweest wat zo'n zin betekende, maar in deze als in andere volzinnen, bijvoorbeeld over ‘de taak aan dit enige katholieke literaire maandblad opgelegd’, blijkt dat wordt gemikt op de presentatie van een nieuw op te bloeien katholieke literatuur of althans literatuur van katholieken. Zeker is dat literaire ambities waren bedoeld.

Het karakter van Roeping is in de loop van de jaren na 1951 een paar keer geleidelijk veranderd. Het begon als literair blad, en schoof tamelijk snel op naar een katholiek cultureel periodiek, waarin de vernieuwingstendensen van de jaren vijftig en zestig al vroeg werden aangekondigd. Literair scheen het blad gedoemd iets insulairs te behouden. Nederlandse literaire bladen kunnen alleen in Amsterdam gemaakt worden en ondanks de redactionele deelname van Smit, Van der Plas, Hofstra, al snel als redacteur opgevolgd door Harriët Laurey, bleef Roeping een Brabants periodiek, gedrukt en uitgegeven in Tilburg. In de experimentele epoche konden gedichten noch kritieken in Roeping in betekenis naast die van Maatstaf komen.

Het is waarschijnlijk de rubriek Journaal geweest - een maandelijkse collectie korte notities van allerhande aard, en van de hand van redacteuren en medewerkers - die een actueel commentaar van buitenliteraire aard in het blad heeft gesmokkeld, waardoor Roeping tenminste in de binnenkerkelijke kritiek géén insulair fenomeen was, maar een eigen stem. Kerk en politiek kregen daar een (misschien dikwijls bittertafelachtig) commentaar, dat gretig gelezen werd. De commentaartjes kregen hun uitbouw in fundamenteler beschouwingen

[p. 156]

van een soort die ook in Dux of Streven had kunnen figureren. In die tijd kwam Cornelis Verhoeven het blad versterken, eerst als medewerker, later als redacteur. Ongewoon vruchtbaar, tegelijk sceptisch en warm, werd hij snel de meest fenomenale essayist die ‘de katholieke literatuur’ na de oorlog heeft opgeleverd. Hij is zeker de grootste ontdekking van Roeping geworden. Verwonderlijk was, dat hij een bijna grondeloze scepsis, ook tegenover het eigen verleden, scheen te kunnen verbinden aan een even eindeloos vermogen tot overgave. Zijn opstellen heetten bijna altijd beschouwingen over de symbolische waarde van de dingen. Als een creatief lezer onderzocht hij empirische verschijningen, tradities waarvan de oorsprong uit het bewustzijn is geraakt, de verschillende oudere en jongere instituties van onze cultuur. Het allang bekende werd onder zijn oog nieuw en verrassend. Alles is meer en minder dan het schijnt. Zijn diepste wijsheid is misschien dat Udenhout, de plaats van zijn geboorte en jeugd, tegelijk willekeurig en heilig is - en zo al het andere navenant. Hij liet zich, ofschoon classicus, graag aanduiden als wijsgeer. Een schoolwijsgeer - als zo'n koppeling van tegenstellingen zin geeft - is hij niet, wel geeft hij in zijn beste teksten de ongewone sensatie, dat hij op zoek is naar wat de Ouden wijsheid plachten te noemen.

Op een nooit helemaal duidelijk geworden manier is Verhoeven aanleiding geworden voor eeń meningsverschil in de redactie waarvan de ernst op het moment van uitbreken niet tot ons is doorgedrongen. Roeping was er altijd op uit jonge talenten op te sporen. Wij probeerden daar tussen de andere tijdschriften min of meer een specialiteit van te maken, zonder het gezag te verliezen dat we meenden met die andere gesettelde bladen te delen. Een van de briljante jongeren scheen ons Michel van Nieuwstadt. Wij vroegen hem in de redactie. (Een andere briljante studiegenoot van hem, P.H.H. Hawinkels, vroegen we niet als redacteur omdat die ons te studentikoos leek en voor het redactionele werk minder geschikt.) De belezenheid van Van Nieuwstadt en zijn intellectuele hartstocht waren meer evident dan nuttig. Het sjouwerige allerlei aandragen dat tot den aankleve van het redacteurschap behoort, heeft hij nooit gedemonstreerd, zelfs niet de naïeve wil in die richting, waarvan Kees Verhoeven dikwijls blijk gaf. Beiden waren Maria's en Martha profiteerde toch van hun oordeel. Tamelijk onverhoeds, na een jaar of wat Adorno lezen, liet Van Nieuwstadt ons weten, dat hij niet langer tot het Roeping-gezelschap wilde horen. Katholiek spreken was bij ons door fenomenologisch mijmeren vervangen en hem, die we altijd eerder voor een zachte, wereldvreemde mandarijn hadden versleten, hem was een meer marxistische aanpak van de wereld juister gaan lijken. Het afscheid werd gemotiveerd door een uitvoerige principiële standpuntbepaling - en alleen al die kordaatheid van standpunt-keuze was weinig overeenkomstig onze geplogenheden. Zo herinner ik me dat Gabriël Smit me op een

[p. 157]

redactievergadering daags na gemeenteraadsverkiezingen toevertrouwde: ‘Ik ben waarschijnlijk wel de enige fractievoorzitter van de KVP die gisteren op de PvdA heeft gestemd.’ Een bon mot of een practical joke, misschien zelfs kordaat, maar géén standpunt. Altijd heeft mij? ons? Roomsen? het een èn het ander niet zinloos geschenen. Inzake ongeveer niets weten we, alle dogmatiek en orthodoxie ten spijt, het in te nemen standpunt. Al hoeft het niet zulke onthutsende vormen aan te nemen als Gabriël Smit goed leek, zekere dubbelzinnigheid is ons geen van allen vreemd. Onbetrouwbaar noemen ze dat in de politiek. Gebrek aan duidelijkheid is een andere tekst. Kees Verhoeven heeft niet nagelaten het belachelijke van de bij tij en ontij volgehouden eis van duidelijkheid aan te tonen. Ook als het hart naar eenduidige standpuntbepaling hunkert, kunnen inzichten dat verhinderen. Het afscheid van Michel van Nieuwstadt heeft belet dat zijn nieuwe inzicht voor ons vruchtbaarder werd dan dat afscheid.

De maatschappelijke invloed van het blad kon aldus toch weinig verder reiken dan het uiten van binnenkerkelijke onlustgevoelens. Enige politieke leiding is er niet van uitgegaan. Niet is onmogelijk dat Roeping heeft bijgedragen tot een wijziging van het klimaat onder de katholieken. Dan zijn daartoe zeker de opstellen van Verhoeven van belang geweest. Een confrontatie tussen hem en Van Nieuwstadt heeft binnen het blad jammer genoeg niet meer plaats gevonden.

In 1963 werd Roeping omgezet in Raam en daarmee werd een stuk Rooms verleden opgedoekt. Weer enige tijd later ging het blad van drukkerij Gianotten in Tilburg naar uitgeverij Bruna in Utrecht en daarmee kwam Amsterdam-oftewel-Nederland een stukje dichterbij. Toen werd Pé Hawinkels redacteur: met ingang van het Ivo Michiels-nummer, Raam 57, september 1969.

Wat we daarmee binnenhaalden was opnieuw de literatuur, eerder dan de culturele, politieke of religieuze beschouwing, maar wel in een van de Roomse gewoonten zeer verschillende vorm. Pé was misschien even belezen, maar niet zo geleerd als zijn vroegere Nijmeegse medestudent Van Nieuwstadt. Hij verbond eruditie aan flower power, kwam wegens drugsgebruik in aanraking met de politie en reed achtereenvolgens een jaguar, een Citroen-Maserati en minachtte de 2CV van ons, leraren. Hij droeg een schakelarmband en een ring, een halsketting over een zwart T-shirt, een leren jasje en laarzen. We voelden ons ineens toch weer kloosterlingen en alsof we nu de wereld hadden binnengehaald.

Of binnengehaald? Ten eerste was hij allang tevoren geëxplodeerd in Roeping en Raam, en vervolgens bleek zijn redacteurschap, zoals we vroeger al hadden gedacht, voor Raam een minder belangrijke bijdrage dan voordien zijn uitbundige reeks gedichten, verhalen, vooral Journaalaantekeningen en zijn schitterende beschouwing over The

[p. 158]

Beatles. Politieke, religieuze en maatschappelijke vragen leken hem volstrekt niet te interesseren. Hij had er eventueel blitse en kortaffe oplossingen voor, maar eigenlijk geen geduld en geen belangstelling. Als hij iets wilde, was het schrijven en een rol spelen in de literatuur. Ik heb de indruk dat voor die ambitie het blad hem een goed instrument heeft geleken. Wat Pé Hawinkels voor het blad heeft betekend, kan men in het blad zelf lezen. Achter de schermen is hij ongeveer niets geweest. Tenzij, als zeker overal, een wervelende presentie, een schitterende figuur, eerder dan een lichtende, verblindend mooi, iemand van wie de met energie geladen kortstondigheid tegelijk de onvergetelijkheid vormt.