Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen. Deel 2

(1841)–Ph. Blommaert– rechtenstatus

Tondalus visioen. aant.

Schoon in proza geschreven, hebben wy niet geaerzeld Tondalus Visioen in dezen Dichtbundel op te nemen; deze opstel is vooreerst zeer oud en niet zonder belang ten opzichte der tael: verder wordt aldaer, even als in de voorstaende Reis van Sinte Brandaen, eene omzwerving in de Geestenwereld, de Walhalla der middeneeuwen, beschreven. In beide schriften worden de helsche afgronden, en hemelsche pronkzalen, met dichterlyke kleuren afgeschetst. Hier ziet men de zondaers door allerlei folteringen gestrafd en gepynigd worden; daer, de gelukzaligen, in een stroom van weelde en vermaken, luchtpaleizen rondwemelen.

In vroegere eeuwen werden deze wonderbare verhalen zeer geliefd en gezocht, en zonder van Dante te gewagen, die zijn onsterfelijk heldendicht onder dezen vorm en uiterlyke inkleeding bewrocht, hebben wy nog boven de twee gemelde schriften Patricius-Vagevuer, het tot alsnu alom verspreide volksboek.

Veelvuldig zijn de handschriften, welke ons van Brandaens Reis en Tondalus Visioen in het latijn zijn overgebleven, en reeds vroeg werden zy uit die tael in byna al de volkstalen van Europa overgebracht. Tondalus Visioen, dat wy hier in het Nederlandsch uitgeven, is, zoo als men in het opschrift vermeld vindt, uit het latijn vertaeld, en dit wel, ter bede eener juffer, uit den Spiegel Historiael. By het eerste zicht, dachten wy aen het werk van Vincent van Beauvais, en het gelukte ons een vroegere uitgaef van die kronijk in de ryke boekery van den Heer Vergauwen te Gent aentetreffen; dan vergeleken wy den nederlandschen tekst met den latijnschen opstel en vonden hem, op eenige uitwydingen en kleine veranderingen na, aen het oorspronklijk verhael gelijk. Aldaer (IV D., 28 B.) wordt Tondalus Visioen in zestien hoofdstukken verdeeld, 't geen in de vertaling niet is waergenomen; wy hebben deze verdeeling, door het vooraenplaetsen van een cyfer, eenigzins hersteld. Deze hoofdstukken dragen de volgende opschriften:

1. Zicht der duivelen en komst des engels, die Tondalus ziel geleide. - 2. Het donker dal en de enge brug. - 3. De groote en afgryzelyke beest. - 4. De vloed. - 5. De vuer brakende oven. - 6. De vliegende beest en de vervrozen vloed. - 7. Het smeden-dal. - 8. De hellen-put. - 9. De helsche vorst en deszelfs gezellen. - 10. De plaets dergenen die noch deugend, noch ondeugend waren. - 11. Koning Donatus, in den latijnschen tekst Tormarcus genaemd. - 12. De gloor der Heiligen. - 13. Hetzelfde onderwerp. - 14. Hetzelfde onderwerp. - 15. De vier bisschoppen, door Tondalus herkend. - 16. Tondalus ziel keert in zijn lichaem terug.

De hier volgende vertaling is uit een handschrift genomen, dat in de stads bibliotheek te Gent berust. Het is een boekdeel papier, quarto-formaet, en het schrift schijnt tot het einde der XIV^c eeuw te behooren. Vooraen in denzelfden band en door dezelfde hand geschreven, staet het Leven van Sinte Amand, door Gillis De Wevel, van Brugge, omtrent het jaer 1381 in vers gebracht, welk wy op last der maetschappy van Vlaemsche Bibliophilen eerlang ook in druk zullen uitgeven.

Meermaels by het opkomen der drukkunst, zag men Tondalus Visioen zoo wel in 't latijn als in het nederlandsch, onder de eerste drukken verschynen. De uitgaven dezes visioens welke, in onze landtael vervat, voor de XVI^e eeuw alhier het licht zagen, zijn de volgende:

1.	Tondalus Vysioen. Gheprent te Antwerpen, bi mi Mathias Van der Goes, anno 1472.
2.	Dat boec van Tondalus Vysioen, ende hoe dat zijn ziele uyt zijn lichaem ghenomen was. Gheprent tot 's Hertoghenbosch, 1484.
3.	Dat boec van Tondalus Visioen. Delf, 1494; in-4^o, met platen.

Over de eerstaengehaelde uitgaef en het jaertal 1472, dat zy draegt, wordt veel getwist; Mercier de Saint-Leger, Brunet, Lambinet, denken dat het eene drukfeil is, en dat zy het jaertal 1482 zou moeten voeren, om dat geene andere werken uit dit vroeger tijdperk van den drukker Matthijs Van der Goes bekend staen, en het oudste werk van Diederik Martens, die algemeen als invoerer der drukkunst in Belgie aenzien wordt, van één jaer vooruitgaet. Willems in een artikel over de Antwerpsche boek-printers (Mengelingen, bl. 69.) treedt tegen deze beweering op; hy tracht aldaer te bewyzen dat er boekdrukkers of printers reeds in het midden der XV^e eeuw te Antwerpen bestonden, en beweert dat gemelde Van der Goes wel reeds in het aengeteekend jaer zou kunnen gedrukt hebben.

Slechts één exemplaer van dezen druk staet bekend. Uit de bibliotheek van den kanonik Gasparoli te Antwerpen, kwam het aen Richard Heber; na den dood van laetstgemelden, werd het, in 1837, te Londen andermael te koop geveild en door den baron Van Westrenen-Van Tielland gekocht.

Dan eenen Rudder, hiet Tondalus, een edel man.

Hier naer so volghet een harde scone materie, als van den tormenten, die de sielen moeten ghedooghen naer dit allendeghe leven, dewelke tormente waren vertooghet eenen rudder, die men hiet Tondalus, ende staet ghescreven in den Spieghel Hystoriael.

§ 1. In den name Ons Heeren ic beghinne ten profyte ende ter heeren ende ter weerdicheit van eender hedelre Jonfer, wiens salichede ic hebbe begheert van langhen tiden, als 't wel recht es. So willic hu eenen bouc bedieden, dien hie vonden hebbe in den latine, ende hunt trecken in dietsche, ende hare dan senden, want ic hope het sal haer sijn bequame. Maer men sal weten dat ic desen bouc niet en begheere te rimene, om dat icker no af no toedoen ne wille van den ghenen dat ic vand in lattine; ende ooc so en es men gheen helighe scriftuere sculdich te rimene, want in den rijm en es gheen ander voordeel dan dat den hooren gheeft soeten luut, ende metten rimene so wert alle helighe scriftuere gheconfondeert. Dit visioen van desen bouke ghesciede in 't jaer Ons Heeren, als men screef 1147, in eenen ruddere, die men heet. Tondalus, wies ziele te menigher pinen ende te groter glorien ghevoert was, also desen bouc verclaren sal hier naer; ende om dat een vulmaect goed wille ende een claer jonste vulcomen sal, ende ic meene dat huerbuerlic sal sijn uwer sielen ende allen menschen, die 't sal ghebeuren te visenteerne ende te lesene; so, hedele jonfrouwe, ic bidde hu, dat ghi blidelic dese cleene ghifte ontfaen wilt, die ic om uwen wille ende om uwe salicheit besocht hebbe. So wie datter neerenstelic in wille lesen ende de woorden merken, hi sal van anxenen hem wachten van sonden, ende sijn leven belyen sinen gheesteliken vader, want alle creatueren hebben's te doene, want van gheere saken so en is men sekerer dan de doot, ende niet onsekerer dan den tijt van der doot.

Hierland es een land, ligghende in een hende van der weerelt; dese weerelt es lancx van suuden in 't noorde gaende, ende daer in sijn vele rivieren ende vivers ende ooc bossche, ende het 's een land vul van vruchten, ende van huenighe, ende van melke, ende van alderande visscherien, ende van wilde dieren; daer en es gheenen wijngaerd, nochtan so es daer vele wijns, ende daer ne weet men van gheenen serpenten, noch van gheenen venine, no van negheenen beesten,

die venijn draghen; also suver eyst, dat cruut, of riviere, of eerde van dien lande alderande corruptie ende fenijn verjaghen. In dat land sijn vele relegieuse, beede van mannen ende van vrouwen, maer et es seere wreet ende voorbare ende vroome van wapinen, ende in de suutzyde van den lande staet Ingheland, ende oostwaert so staet Scotland ende Bortaengen, dewelke lieden men heet Gayleise, ende noortwaert so staed Catoeys ende Orecatoys, ende zuutwaert Spaengien. Dit eyland heeft voorboorghe ende frissche steden ·XXXIIII·, ende de bisscoppe van desen vorseiden eylande es Archimomsca, de stede van desen eerdschen biscopdomme, maer in de suutzyde eist Cassilenas, van welkere stad es gheboren een edelman, een rudder, die men heet Tondalus, ende dese Tondalus was seere wreet in sijn leven, maer Gods goedertierheit was in hem werkende, gaf ons de materie van desen boucke huut, want dese vorseide persoon was jonc van daghen, edel van gheslachten ende blyde van aensichten, ende scoone ende wel ghewrocht van allen leden, ende seere huterlic ende costelic van abyte, in allen plaetsen, t'allen hoven, t'allen tornoyen ende t'allen joostementen; ende hi was wel gheleert in goeden seden ende seere wetende ende specialic jeghen vrouwen, ende hi was bequamelic ende welsprekende ende scoone ende graselic; so vouchde hem sijn leven, maer hi was seere wreet als men gram maecte, maer sonder rouwe so ne maghic dit niet segghen; so hy hem meer verwaende in de scoonheit ende in die staerchede sijns lichamen, also vele te min so rechte hi de salicheit siere sielen, want hi plach dickent al weenende te segghene: ‘Ay lacen! wat sal mijns ghescien naer dit allendeghe leven.’ Maer hi bleeffere onlanghe bi in dit ghepeins, alwaest onlanghe van siere salicheit; hi verroukeloosde de kerke ende Gods dienst, maer lodders ende leckers ende speelmans, sulke lieden so gaf hy ghelt omme ydelhede der weerelt, ende omme ghenouchten der weerelt, luxurie ende antieringhe van vrouwen. Dit so was sijn leven; hoven, dansen, boerden, joosteren, dit was al sijn leven; met dus ghedanigher ydelheden so was hi besich ende meyteneerde harde langhe sijn leven, maer Christus sant hem kennesse, also ghi hier naer hooren sult, also hi noede de creatueren verliest, ghelijc dat ons Scriftuere hoorcont, ende die goede lieden van den lande, danen Tondalus, dese ruddere, was gheboren, so lach hi doot drie daghe ende drie nachte; binnen desen middelen tijt so gaf God, sine moghenthede dat hi sach groote, zware ende afgriselike tormenten, die ic hu sal verclaren, also wi se van sinen monde hoorden, die se sach ende ghedooghde, also sullen wi se bescriven in lattine omme te meersene de devocie van allen menschen. Dese ruddere hadde eenen sculdeneere, die hem sculdich was 't ghelt van drien paerden, als hi ondbeidt hadde sinen termijn van paymente, ende doe de tijt leden was, so quam hi te dien sculdeneere. Als dese ruddere wel ontfaen was van desen vrient ende desen sculdeneere, ende hi met hem drie nachte hadde ghesijn, so begonste hi te sprekene van sinen ghelde, maer doe de sculdenare gheen ghelt en hadde ghereet te gevene, so wert dese ruddere seere gram, ende hi wilde wechgaen ende ryden van danen hi quam, maer dese sculdeneere hadde desen rudder gheerne ghepaeyt, hi bad hem dat hi met hem heten woude heer hi wech voere, ende dese ruddere, die 't niet ontsegghen en wilde, hi sad nedere ende begonste met sinen ghesellen te hetene, ende als hi heten soude, so wart hi haestelike ghesleghen van Gode. Men wiste hoe soo dat hi sijn hand, die hi voortgesteken hadde, niet wedere en mochte bringhen t'sinen monde; doe begonste hi zeere te roupene, ende riep omme sijn aecx, die hi sijns sculdenaren wijf ghegheven hadde te beste-

dene: ‘Wach!’ sprac hi, ‘mijn haecx!’ als of hi hem verweeren wilde, also hi seere vrome was, maer, lacen! daer jeghen dat hi hem verweeren wilde, hi was hem te staerc, want het was Christus ende niement el. Doe sprac die ruddere: ‘Ic sterve.’ Ende te hand met eenen woorde viel den lichame doot, als of hi te voren gheen lijf ghad en hadde. Die teekine der dood waren daer, want sijn haer viel, sijn voorhooft wert hardt, sine hooghen verdonkerden, sinen neuse werd scerp, sinen kinne viel in, ende die leden van sinen lichame worden stijf. Die meysnieden liepen toe, ende ontienden de tafele van der spisen; de sciltcnapen si riepen den weert al weenende; men rechte den lichame omme te besiene ofter eenich lijf an was, men vant 'er gheen an; men ludde de clocken te gadere, die clergie quam toegeloopen, den volcke verwonderde, ende al de stat wert beroert van des groots heeren doot. Van tswoendachs in de ·X· hueren so lach hi doot tote saterdaechs te diere selver hueren, so dat negheen teekin an hem en bleef als van live, sonder een lettel waermheden in sine luchter side, also dat den ghenen dochte, die sinen lichame neerenstelic tasten, ende daer omme so en grouf menne niet, omme dat mer waermhede an ghevoelde, maer doe de clergye en al dat volc waren vergadert, die comen waren om hem te gravene, so vernam hi sinen gheest, ende al sachtkine begonste die ruddere te verhademene met crancken ademe omtrent eene huere; doe verwonderdes hem allen, die bi hem waren, ende seiden: ‘Es dit een gheest, die wederkeert?’ Doe sach die rudder up met crancken ooghen, ende met crancken aensichte. Doe vraeghden si hem oft hi Gods lichame ontfaen hadde of ontfaen wilde; doe so wijsde hi dat men Gods lichame halen soude, ende doe hine hadde ontfaen ende wijn ghedroncken, so loofde hi Gode ende danctene menichfout ende begonste te levene, ende hi sprac: ‘o God! dine ontfaermicheit es mecrder dan mine quaetheit, al es mine quaetheit groot; al ware elc ghersekin ende crudekin dat in de weerelt es, sine souden niet ghesegghen dine moghentheit noch vertellen dat ic ghesien hebbe. O Christus, almachtich vadre! die ghescepen ende ghemaect heeft hemel ende eerde ende al datter binnen es, hoe groot vernooy hebdi mi geopenbaert ende ghetoocht; dine groote cracht heeft mi levende ghemaect, ende ghi hebt mi weder brocht van den afgronde van der hellen.’ Ende als hijt gheseit hadde, so maecte hi sijn testament; al dat hi hadde gaf hi den aermen, ende hi dede hem teekinen metten teekine des helichs cruus, ende beloofde altemale sijn leven te latene dat hi voren ghemeiteneert hadde, ende daer naer vertelde hi ons altemale dat hi ghesien hadde ende ghedooght.

Doe sprac hi: ‘Als mine siele huten lichame was ghevaren, ende so den lichame dood sach, wert so haer vervarende ende en wiste wat angaen, maer so wilde weder in den lichame keeren, maer so ne conste niet ghedoen. God en wildes niet ghedooghen, want hi meende haer groot wonder te vertooghene, also ghi hooren sult. Dese keytivighe siele, so doolde aldus hier ende daer, ende kende haer sonde menigherande, ende niewerincx up en hoopte, so dan alleene up Gods ontfaermichede. Doe so hare aldus lange mesbaert hadde, so weende so, ende suchte, ende bevede, ende so en wiste wat angaen; ten laetsten sach so commen te haerwaert so groote menichte van duvelen dat al 't huus vul was, daer dese dode lach, ende ooc so ne was gheen strate in al de stad, dese siele en sach al vul van quaden gheesten, ende daer si quamen omtrent dese keytivighe siele sine troosten se niet, maer si pijnden se al te seere te bedrouvene ende te grooten tormente te treckene. Doe seiden die duvelen: “Singen wi deser keytivigher sielen een liedekin der doot, want so es dochter der doot ende spise eens onverblus-

schens lichts, ende si quamen alle te haerwaert, ende criselden up haer metten tanden, ende van grooter felheit ende quaetheit scuerden si hare kinnebacken met haren claeuwen, ende seiden: ‘Keytivighe siele, besiet dattu vercoren hebs metten welken du suls bernen in der hellen grond, voestre der scaduwen, minnersse des onpaeys; waer omme ne sidi niet hooveerdich? waeromme ne doedi niet overspel? waer es nu dine ydelheit ende dine ydel blyscepe? waer es dinen ongheminden lichame? waer es dine cracht, daer du vele lieden mede dwonghes? waeromme so ne wincstu niet metten hooghen, alsoo ghi plaghet? waeromme so ne tertstu niet metten voeten oft wijst metten vingheren? waeromme visierstu niet quaet metter herten? Dese keytivighe siele, die si aldus met desen redenen jammerlike vervaerden, so ne wiste wat angaen dan weenen, ende ontbeiden de ontfaermichede Gods, die se daer ghesed hadde. De vianden dreeghen se seere metten afgriseliken tormenten, die si haer doen souden, maer God, die niet en wille den sondaren doot, maer hi gheeft van allen medecine, so Christus vertrooste dese halendeghe siele, door sine groote ontfaermicheit. Sinen inghel so sendi jeghen hare, ende so sachene commen jeghen hare van verren als een claerhede, ende so sach staerkelike in hem, want so hoopte eenighen troost t'ontfane van hem ofte eenighen raet. Doe d'inghel der sielen nakede cnde bi haer quam, so noemde hi se bi haren name. D'inghel sprac den duvel toe ende seide: “Wat doetstu deser keytivigher sielen?” Als dese siele den scoonen jonghelinc, den inghele sach, wert so seere verblijt, want hi was boven der meinscheliker natueren, ende doe so verstond dat hi se ghenoemt hadde van vreesen ende van blijscepen:’ Ay mi! heere, sprac so, de rouwe der hellen heeft mi ghevaen ende die strecke der doot hebben mi gheplaghet. ‘Ende d'inghel sprac:’ Nu heetti mi Heere, maer alstu leefdes, so hebstu mi ghehaedt ende dune gheweerdicht mi niet also te heetene.’ Die siele andwoorde: ‘Heere, ic en sach hu niet, no en verhoorde noynt dine soete tale.’ Die inghel verantwoorde ende seide: ‘Van der tijt, dat ghi waert gheboren, so volghde ic hu, waer dat ghi ghinct, ende noynt so ne wildi minen raet doen.’ Ende d'inghel wijsde sine hand up een van den duvelen, die haer meer anxenen dede dan eenich van den anderen: ‘Siet, sprac d'inghel, dit 's de ghene, dies raet dat ghi oynt ghedaen hebt, ende minen raet hebstu ghelaten, maer om dat God altoos sine ontfaermicheit boven sinen vonnesse stelt, so ne sal niet ghebreken sine ontfaermicheit, al hebstuus niet verdient, sijt zeker ende blyde, want ghy sult lettel ghedooghen van velen dat ghi sout ghedooghen, holpe u Gods ontfaermicheit niet. Siele, nu volghet mi ende onthout alle dinghen, die ic hu sal tooghen, want du suls weder keeren in dinen lichame.’ Die siele die seere vervaert was, so ghinc hem nare ende liet haren lichame daer so up ghestaen hadde, maer die duvelen, die dit hoorden ende saghen dat si deser sielen niet en mochten doen 't quade, daer si se mede ghedreecht hadden, si hieven haer mule up ten hemel waert, ende seiden: ‘Hoe ongherechtich es God, want dien hi wille, doot hi, ende dien hi wille maect hi levende, maer hi ne ghelt niet elcken na sine verdiente, ende naer sijn were, also hi gheloofde; hi verdoomt die niet te verdoomene en sijn, ende hi verlost, die niet te verlossene en sijn.’ Ende doe si dit gheseit hadden, liepen si d'een jeghen den anderen, al dat si mochten, ende si ghinghen wech met grooter seericheit ende gramscip, ende met vulen stancke, maer d'inghel ghinc voren ende hi seide tote der sielen: ‘Volghet mi,’ ende so antwoorde: ‘Ay mi, Heere, ne gaet niet voren, dese duvelen sullen mi van achter begripen ende ten eeweliken viere leveren.’ Doe sprac d'inghele: ‘En ontsiet hu

niet, want het esser meer met ons dan met hemlieden, of God met ons es, wie sal jeghen ons sijn, omtrent hu esser ·X· dusentich, maer si en sullen hu niet mesdoen, no ghenaken: nochtan so sulstu merken met dinen hooghen, ende du suls sien der sondaren staet, want also ic hu hebbe gheseit du suls lettel dooghen van dattu verdient hebs.’

§ 2. Ende aldus ghinghen si voort te samen eenen langhen tijt, dat si gheene claerheit en hadde dan van den inghele; ten lesten quamen si tote eender doncker valleyen, die overdect was met deemsterheden der doot, want so was harde diepe ende vul van bernenden colen, ende daer over lach een yserin decsele ende overwelft scheent wel VI cubiduse dicke, welc decsele gloyende was boven allen colen; den stanc hier af quelde deser sielen meer dan al dat vernoy, dat so voren ghedooghet hadde. Up dat gloyende decsele so lach eene menichte keytivigher sielen, ende daer up brieden si tote si waren versmolten, ghelijc eender caden te siene in eene panne, dat si droopen door 't decsele, also men loot pleghet te smeltene, door een ysere vielen si in de berrende colen, ende daer worden si weder vernieut ende gans, ende moesten weder in desen toorment. Doe de siele dit sach, wert so hutermaten seere vervaert, ende seide toten inghele: ‘Ay mi, Heere, ic bidde hu, dat ghi segt of ghi wilt waer dese sielen dit verdient hebben desen zwaren torment.’ Stappans verandwoorde d'inghele, ende seide tote den ruddere: ‘Dit sijn manslachteghe; dits haer eerste torment, ende der gheenre diere raet of daet toe gheven, ende naer dit torment werden si ten meerderen tormente gheleet. Tondalus, goede vrient, dit 's een cleen dinc, dit en es maer spel van dat ghi noch sult sien.’ De siele sprac: ‘Sal ic dit moeten ghedooghen?’ D'inghel sprac: ‘Ghi hebbet verdient, maer ghi en sulles niet ghedooghen al bestu niet vaderslachtich, no moederslachtich, no broederslachtich, nochtan bestu manslachtich, maer het en sal in desen tijt niet vergolden sijn, maer voerdan wachtu alstu te dinen lichame comt, dat ghi dese pine niet en verdient.’ Ende hi seide: ‘Gaen wi voorwaert, want wi hebben noch vele weechs te gane.’ Als si een stic tijts hadden ghegaen, quamen si te eenen berghe, die al te groot was, ende seere eyselic, ende al te woeste, ende up desen berch lach eenen sonderlinghen nouwen wech, want in d'een syde van desen berghe waest seere deemsterlic ende seere stinkende van sulfere ende van viere, ende dit was seere afgriselic omme sien. An d'ander syde van den berghe was vervrosen snee ende haghel, ende wint die eynselic was. Desen berch was an beede siden vul van quaden gheesten, die altoos waren bereet de sielen te tormentene datter negheen en conste gheliden; de quade gheesten hadden al te scarpe yserine vorken, die altoos gloyende waren, al of si hadden ghecommen huter smesse, ende si recten de sielen der mede ende doorstaken se die liden wilden, ende trocken se in desen torment. Als dese duvelen langhe dese keytivighe sielen hadden ghewintelt, haer ende daer, in d'een side van desen berghe in 't sulfer ende in 't vier, dat vreselic was ende stane, soo doorstaken si se metten instrumenten vorseit, so worpen si se an d'ander side van den berghe in den couden snee, in den haghel ende in den couden wint, die afgriselic was ende groot, ende van in den snee woorpen si se de sielen in de vlamme van den viere ende in den stanc. Als dit Tondalus siele ansach, wert hi vervaert ende seide toten inghele: ‘Ay, Heere, den vaer heeft mi doorgaen, ay lacen! hoe sal ic ontgaen desen tormenten, die ic hier sie bereet langhe te miner bedroeffenessen!’ D'inghel antwoorde Tondaluse: ‘En ontsiet hu niet, volghet mi.’ D'inghel ghinc voren ende de siele ghinc naer hem met grooten vare. Doe si aldus

een stic tijts ghegaen hadden, so quamen se te eender dieper valeyen, ende seere stijnckende ende donkere, so Tondalus dese siele, hi en conste, no hi en mochte dese diepte niet ghesien, maer si hoorden den luut huut eere vloet van sulfere ende van brande, ende groot gheruchte ende caermen van zielen, die daer onder laghen; eene groote menichte in pinen ende in tormenten, so van der corrupcien ende van dien vulen stanke, die upwaert slouch, als een rooc, die was huter maten groot huut deser valeyen, die boven der pinen ghinc, die de siele voren ghesien hadde. Ende in dese valeye lach een tafele als een brugghe, die van den eenen berghe ghinc tote up den anderen berch, welke tafele ·X· screden lanc was, ende eenen voet breet; over dese brugghe so ne mochte niemen gaen, hi ne was vercoren van Gode. Tondalus sach van deser brugghen vallen vele sielen, ende hi ne sachere niemende overgaen sonder eenen pape ende ghinc als een pelgrijn, ende hi was ghecleet met witten cleederen, ende hi ghinc voor d'andre sielen alleene, onghescaet ende onghescent, vromelic ende onvervaert. DoeTondalus sach den nouwen wech ende daer ondere de eewighe doot sonder hende, so sprac Tondalus tote den inghele: ‘Ay lacen! keytivighe siele, wie sal mi verlossen van deser doot, ende die inghel ansach se met eenen bliden aensichte, ende seide: ‘Tondalus, en ontsiet hu niet, want hier af sulstu sijn verlost, maer hier naer salstu een ander dooghen moeten. D'inghel ghinc voren ende leede Tondaluse onghequetst over dese brugghe, ende als si over dese brugghe, ende desen quaden wech leden waren, doe sprac Tondalns tote den inghel: ‘Ic biddu, Heere, dat ghi mi segt oft mueghelic es, wat sielen sijn 't die desen torment dooghen, daer wi leden sijn?’ Ende d'inghel seide hare: ‘Die afgriselike valeye es der hooveerdigher stad, die hem bereet es, ende den stijnckenden berch es der verraders pinc; gaen wi, sprac d'inghel, tote wi commen ten anderen tormenten, die overtalic meerder sijn, noch en eyst maer een spel.’

§ 3. D'inghel ghinc voren ende si ghinghen eenen langhen zwaren wech, die harde zwaer was. Doe si aldus ghinghen een stic tijts, quamen si in eenen donkeren wech ghaende; doe saghen si niet verre van danen een overtallic groote ende afgriselike beeste, die onversegghelic eynselic was te anscouwene; dese beeste was onvertallickere meerdere dan de berghe, die de siele hadde ghesien, ende haer hooghen waren ghelijc vierighen berghen, ende haer hair was ondaen harde wide, dat Tondalus dochte, dat was te siene of se ·X· dusentich ghewapender manne hadden ghestaen in haren mond, twee serjante, die onghescepen waren, ende si stonden wederkeert met haren hoofde; d'een hadde sijn hooft upwaert ende d'andre nederwaert in die bovenste tande, ende die voete nederwaert up den derste van der beesten tanden, maer d'andere hadt wederkeert 't hoovet nederwaert an de bovenste tande, ende aldus stonden si ghelijc calommen in der beesten mond, ende si deelden den mond in drien partien, ende ooc quamer huut dien monde een onverblusschelicke vlamme van viere, ende si deelden hare in drien deelen door die poorten, ende daer dwanc men de zielen in te gane door die vlamme, ende onvertallicken stanc quammer ooc huut diere beesten monde gheroup ende ghecrijsch, ende dat caermen van dien zwaren tormenten, dat daer groote menichte van sielen moeten dooghen, ja menich duust in desen buuc van deser beesten, vrouwen, mans, papen, clerken, bisscoppen, moncke, canoncke, princen, graven, coninghe, heeren, niemene ghesondert; voor deser beesten mont stont eene menichte van duvelen, die de sielen dwonghen daer in te gane, maer eer siere in ghinghen, so pijnden sy se met grooten slaghen ende met menigheranden

tormenten. Als Tondalus dese siele langhe ghesien hadde, dit vreeselicke ende afgriselike torment, so wert so ommachtich in al haer leden van grooter vreesen ende anxenen, ende seide al weenende totten inghele: ‘Ay mi, Heere, moeten wi aldus desen zwaren torment sien ende waeromme so naken wy hem.’ Doe andwoorde d'inghel ende seide: ‘Wi ne moghen andersins niet onsen wech ghedoen, en si dat wi naerder gaen desen tormente, want dit torment en mach niement ontgaen sonder alleene die vercoren sijn van Christus. Dese beeste heet Acherous ende so verzwelghet die ghierighe ende de quade menschen, ende van deser beesten spreect die Scriftuere, so sal eene vloet verzwelghen, ende en verwondert hu niet, want so sal hopen dat die Jordane in haren mont vloyen sal, maer dese mans, die tusschen haren tanden staen, waren gygante in haren tiden ende groote ruesen, ende in hare wet so ne was niement so gherechtich vonden. Du suls ooc haren namen weten, want si heeten aldus: Firgucius ende Colvallus.’ Doe sprac Tondalus tote den inghele: ‘Ay mi, Heere, dat beroert mi seere dat ghi segt dat si ghetrouwe ende gherechtich waren in haren tijt, dat se Christus heeft ghenoughet hier in desen torment.’ Doesprac d'inghel tote deser sielen: ‘Al de maniere van deser pinen, die ghi ghesien hebt hoe groot dat si sijn ende hu dincken, nochtan so salstu vele meerdere sien heer du wederkeers.’ Ende doe hi dit gheseit hadde, so ghinc hi der beesten bet naerdere ende hi scooter voren, ende Tondalus volghde hem, al dede hijt noode. Ende doe si te gadere stonden voor die beeste, voer d'inghel wech ende dese keytivighe siele so bleef daer alleene. Ende als die viande saghen dat so onvertroost was, so quamen si te hare als wreede honde ende sloughen se ende treeken se met haren claeuwen in der beesten mont ende in haren buuc. Ay! lieve mensche, dat wi desen torment niet ontsien, want so dooghde daer so grooten torment al waer 't dat sout ghezweghen hadde, men mocht al te wel bekennen in de ghedaente van haren aensichte, ende in 't verkeeren van den live. Ende om dat sijt wilden corten die dit wondere hoorden van desen ruddere, so ne willen 't sijt niet al bescriven, want de materie soude al te lanc sijn, men sach daer criselinghe van tanden, roupen, caermen soo ontfaermelike die allendeghe zielen, so sach daer serpenten, draken, liebaerden, beeren, honden, slangen, alle manieren van dieren, also si hem daer in versciepen die vianden. Doe sach men se weder in haer leelicste voorme, also alle creatueren moeten sien, heer si verscheeden van deser weerelt. Ay lacen! dat wi hieromme niet en peinsen, want Maria, die moeder Gods, vervaerde haer daer of, ende so badt haren lieven sone dat so ne niet sien en moeste, nochtan moest sene scouwen, maer so ne sachene niet in sijn leelicste. Alle creatueren moeten sien eer si sterven dan so breken hem de ooghen, want de lucht es te cranc omme dat afgriselike dinc te siene, die vianden scoten hute harer mulen sulfere, vier ende grooten stanc. Doe dese allendeghe keytivighe siele dusghedane torment ghedooghen moeste, lieve mensche, wat moeste so doen, dan haer hande slaen ende haer selven wroughen van dat so ghedaen hadde, ende van droufheden ende van wanhopen haer hande slaen in haer kinnenbacken ende scueren se. Als Tondalus sine mesdaet bekende, so ontsach hi hem seere dat hi verdoemt was, ende dattene Christus daer hadde ghestelt eewelike te blivene in desen torment, ende stappans so wert hi verlost ende vertroost, ende hi ghevoelde hem wesende huter beesten monde, maer so ne wiste niet hoe seere hute ghequam de siele, ende also dus cranc lach van den tormenten dat so leden hadde, so bequam ende onthede haer hooghen, ende so sach bi hare den gheest des lichts, den voorseiden inghele,

die se hadde gheleet ende so wert verblijt. Al was so cranc, nochtan sprac so toten inghele, ende seide aldus: ‘O mijn hope alleene! o mijn troost, dat mi ghegheven es, al ben ic niet weerdich! o licht miere hooghen! maer wat sal ic, keytivighe siele, moghen gheven minen sceppere ende minen makere, die mi aldus heeft vertroost. Och! lieve heere God, al en haddi nu noynt meer goeds ghedaen dan dat ghi mi uwen helighen inghele hebt ghesonden.’ Doe sprac Tondalus toten inghele: ‘Ay! heere, ende hoe sal ic Christum moghen ghedanken.’ D'inghel andwoorde: ‘Weet dat Gods ontfaermicheit es meerdere dan dine quaetheit, want hi ghelt elken naer sine verdiente. Nochtan sal hi elken vonnessen naer dat hi in dhende vonden wert; hier omme salstu di weder wachten, also ic hu voren seide, dat ghi desen torment niet en verdient als ghi wedercomt in uwe macht.’ Hierna seide d'inghele: ‘Laet ons noch gaen voort tote den tormenten die voor ons sijn, maer dese ziele, die cranc was, stont up, ende begonste al sachtkins te gane, ende pijnde haer den inghele te volghene; maer so ne const niet ghedoen, want so was al te seere ghequetst; maer d'inghel Gods taste se ende ganste se. Doe liep die inghele starkelic voren, doe bad de siele dat hi haer beiden soude, ende dat hi den wech soude scuwen, daer hi haer af gheseit hadde. Doe so seide d'inghele: ‘Het ne mach niet sijn, ghi moetet anscouwen.’

§ 4. Doe si aldus ghegaen hadden een stic tijts, so saghen si van verren eene vloet, die harde wijt was ende vul van tempeesten, ende die vlaghen van deser vloet en lieten den sielen den hemel niet sien; in dese vloet was eene groote menichte van duvelen ende quade beesten, die alle briescheden metten monde, ende afgryselike luude huutewoorpen, die onvertallike waren te segghene, ende dese duvelen en begheerden niet dan de sielen te quellenc, ende daer toe waren si daer ghestelt omme te verslondene; ende over dese vloet, so lach eene brugghe die zeere smal was, ende de langhde van deser brugghen was twee milen lanc, maer so ne was maer twee palmen breet. Door dese brugghe waren ghesleghen vele scerpe naghelen die gloyende waren, die al der gheendere voete doorghinghen diere overpasseerde, so datter gheene voete overghinghen no en mochten onghequetst diere eens up tart, ende ooc so quamen alle die quade gheeste ter brugghen waert omme dat si daer spise ontfanghen souden ende de sielen verslonden, ende dese beesten waren also groot als torren. Ende huut haren monde quam groot vier ende stanc dat et scheen dat sijt al verbernen souden. Tondalus sach ooc up dese brugghe eene siele seere weenen ende haer selven vroughende van vele mesdaden, want so was gheladen met eender grooter burdenen, met eender santen coorens, die so qualic hadde bejaghet doe so leefde, so wat sonden de sielen ghedaen hadden in haren levene, also sach men 't hemlieden meynteneren, ter grooter scoffiericheit van hemlieden, ende duvelen dwonghen se over dese brugghe te gane, de siele al waest dat de siele al te groote pine ghedooghde van den yserine naghelen, die haer voeten doorboorden, nochtan so ontsach so meer dat so vallen mochte in de vloet, daer so de monde van desen beesten gapen sach. Alse Tondalus dese pine ansach ende dit wondere, sprac hi toten inghele: ‘Ay! mi Heere, eeyst moghelic, ic soude gheerne weten waeromme dese siele es ghedwonghen aldus over dese brugghe te gane.’ Doe sprac d'inghel ende seide: ‘Desen torment es dine ende dijnre ghesellen die stelen lettel of vele, maer heven seere so ne dooghen si dese pine niet, het en ware of si sacrilegie daden.’ Doe vraghde Tondalus wat heetti sacrilegie? D'inghel andwoorde: ‘Die hiet steelt dat ghewijt es van den ghewijdden, wert men ghecondampneert van sacrilegien, ende sonderlinghe die mesdoen onder dat abijt van reli-

gioene in onsuverheden van luxurien, en si dat si hem beteren met penitencien, si mesdoen zwaerlike.’ Doe seide d'inghele tote Tondaluse: ‘Haesten wy ons, wy moeten over dese brugghe gaen.’ Tondalus die vreesde hem ende hi en dorst niet doen. Doe seide d'inghel: ‘Ghi sult 'er moghen overgaen bi der cracht Gods.’ - ‘Icken sal niet moghen gaen alleene.’ - ‘Du moetster alleene overgaen ende leeden met hu eene wilde coe, ende die so moetstu mi leveren onghequetst over de brugghe.’ Doe weende die siele ontfaermelike ende seide toten inghele: ‘Ay mi! waeromme maecte mi God dat ic dese pine moet ghedooghen, ende hoe sal ic ontgaen moghen ende dese brugghe overghepasseren met deser wilder coe, so salder mi in trecken in desen tormenten, want al ware ic alleene ic ne mochts niet ghedoen, en si dat mi Gods ontfaermicheit bista ende helpe.’ Doe seide d'inghele: ‘Ghedijnct hu doe ghi in uwen lichame waert, dat ghi huus petrins coe staelt.’ De siele antwoorde: ‘En gaf ic de coe niet wedere den ghenen dies so was.’ Doe sprac d'inghele: ‘Ghi gaefse wedere, doe ghijt niet verberghen en moocht, ende daeromme so ne saltu die pine niet vuldooghen, want het es minder quaet dan of men de sonden vulquame, al eyst beede quaet voor Christum.’ Ende doe d'inghele dit gheseit hadde, doe sach hi up de siele ende wijsde haer de wilde coe: ‘Siet hier, sprac d'inghele, de wilde coe, die ghi overleeden moet.’ Als Tondalus sach dat hijs niet en mochte ontgaen van deser pinen, so beweende hi sine mesdaet, ende hi nam de coe ende hi pijnde se hem over te leedene, over dese brugghe, al dat hi mochte. Doe quamen die vianden al briesschende ende al burlende dat anxselicste briesschen dat afgriselic te hoorne was, ende vochten daer omme haer spyse, die si saghen up die brugghe, si meenden dat si hemlieden toebehoorden; maer doe Tondalus up die brugghe begonste te gane, so stont die coe ende so ne wilde niet voort ghaen. Als die siele stont, soo viel de coe, ende als die coe stont, soo viel de siele, dese Tondalus. Aldus so vielen si ende heerden dit; nu so viel d'een, nu d'andere, tote dat si quamen ter middewaert van deser brugghen, ende alsi tote daer commen waren, so saghen si commen in haer ghemoet den ghenen, die de sante corens drouch, daer ic hu vooren afseide, harde seere weenende, ende caermende, ende suchtende. Doe si mallicanderen aldus quamen te ghemoete, die siele, die de sante corens drouch, so bat deser sielen dat so haer de brugghe niet en soude beletten ende wederkeeren. Doe bat ooc de siele van Tondalus der andere al dat so mochte dat so hare niet en wilde beletten den wech, die sou so verre vuldaen hadde. Met deser talen ne mochten si d'een den anderen niet gheliden no achterwaert ghesien no ghekeeren, ende al weenende bleven si staende, bebloedende die brugghe metten bloede van haren voeten, ende doe si aldus langhe ghestaen hadden, ende si haer sonden ende mesdaden beweent hadden, so ne wisten si niet hoe si d'een den anderen gheleden, mids der moghenthede van Gode; ende doe si overquamen, doen sach so den inghele, dien so achtergelaten hadde, ende hi sprac haer met grooter talen ende seide: ‘Wel moetstu commen sijn, laet gaen de coe, want du en best haer niet meer sculdich.’ Maer doe hem die siele haer voete tooghde ende claeghde den inghele dat so niet ghegaen en conste, doe andwoorde die inghele: ‘Laet di ghedincken hoe snel dine voete waren, omme sonden te doene ende hoe traghe si waren om Gode te dienene; helpt hu Christus ontfaermicheit niet, ghi sullet jammerlike becoopen.’ Als d'inghel dit gheseit hadde, so tasti se ende ganste se, ende so ghinc, also te voren ghedaen hadde. Doe sprac d'inghele: ‘Wi moeten noch voortgaen.’ Doe so sprac Tondalus, de siele: ‘Ay lacen! waer so sullen wy

gaen?’ Doe andwoorde d'inghele: ‘Wi sullen gaen tote eenen vreeseliken berghe die Pristinus heet, hi ontbeit ons, want wi ne moghen sine herberghe niet ghescuwen no gheliden, wine moeten naer gaen; altoos es sine herberghe vul van quaden ghasten, omme te leedene in sine torment.’

§ 5. Alsi aldus hadden gheghaen een stie tijts herde donckeren wech, daer 't herde deemster was, so saghen si een open huus, ende dat huus was al te groot ende wijt als een berch, ende het was ront als een hoven daer men broot in bact; daer quam ooc eene vlamme huut, die de sielen tormenten, die so vant binnen dusentich screden naer, die verbernenden daer van der vlammen der viers, maer Tondalus die dusghedanighe tormenten eens hadde ghesien ende gheprouft so ne wildiere negheens sins naer gaen. Doe seide Tondalus tote den inghele: ‘Ay, lacen! keytivighe siele, wat sal ic moghen doen ofte angaen! siet, wi naken der poorten der doot; wie sal mi verlossen?’ D'inghele andwoorde ende seide: ‘Van desen bitteren viere sultu wesen verlost, maer du moets in 't huus gaen.’ Ende doe si naerder quamen, doe saghen si in midden den viere voor de poorte staen duvelen, met vierighen aexen ende met stocken, ende met hauweelen ende bilen, ende met vlegels, ende met saghen, ende met scaerpen sickelen, ende met messen, ende met spaden, ende met menighen diveerschen instrumenten, daer si de sielen mede tormenten. Ende dese duvelen hadden onder hem eene groote menichte van sielen, die si seere tormenten metten instrumenten vorseit. Als Tondalus sach dat dit torment meerdere was dan hi noch ghesien hadde, doe seide hi toten inghele: ‘Heere mijn, ic bidde hu dat ghi mi van desen tormenten bescermen wilt, noch soudie lievere alle d'andere tormenten dooghen, die ic ghesien hebbe dan desen alleene.’ D'inghel sprac: ‘Dese sijn ooc meerdere dan eenighe die ghi ghesien hebt van den anderen tormenten, nochtan so sulstu een meerdere torment sien, dat groot es boven allen tormenten, die ghi noch ghesien hebt. Gaet; sprac hy, hier binnen, want daer binnen verbeiden wreede viande dijns.’ Dese siele bevede jammerlike van anxenen, so bat al dat so mochte den inghele, omme dese pine t'ontgane, maer so ne conste niet ontgaen in negheender manieren, ende die duvelen saghen dat hemlieden dese siele ghelevert was, si quamen omtrent haer, troppen ende verweten haer al, dat so hoynt hadde ghedaen, ende sloughen se ontsticken met haren instrumenten, ende woorpen se bi sticken in 't vier. Nu mooghdi hooren wat tormente in Pristinus huus was; daer was weeninghe ende criselinghe van tanden, cleene vier van buten, maer binnen waest afgriselike ende groot. In dit huus was altoos onvertallike ghiericheit, men const niet ghesaden van menigher manieren van pinen, de onscamelste pinen, die men noynt hooren mochte, want de mannen ende de vrouwen specialic waren daer ghetorment met al te grooter pinen, want de stede van der scamelheit so sach men wassende ende groyende vul woormen ende in de scamelheit van den mannen ende van den wiven, niet alleene van den weerlicken lieden maer also wel van religiense, dat ick hu niet en can vertellen sonder droefheit. De religieuse waren seere ghetorment, meer dan leec volc, overmidts dien dat si meer ghevroeden van der Scriftueren dan leec volc, want de vianden wende se met diveerschen tormenten, dat in hemlieden gheene macht en bleef de tormenten te ghedooghene. Niemene so ne was quite van deser pinen man no wijf, weerlic, religieus, prince, no grave, coninghe, banraetschen, rudders, no knapen, maer ic scaems mi te seghene, maer de scamelheit dwincter mi toe datter cloosterlic abijt meest pinen heeft, beede mannen ende vrouwen, priesters ende gheleert

volc, het es ter meester pinen gheordineert die van der heligher kerken sijn, als si daer in mesdoen. Doe dese siele dese tormenten gheanscout hadde ende ghedooghet ende so te haer selven commen was, ende so kende ende lijdde dat sout wel verdient hadde, als't Gode gheliefde so ghevoelde sou haer huut dien tormenten, ende so ne wiste niet hoe soere hute gequam, nochtan dat so in deemsterheden hadde ghesijn ende in de scaduwe van der doot, nochtan sach so dlicht des levens, den inghele, die se te voren gheleet hadde, maer de siele die met bitterheden ende met zeericheden aldus gheleet was, so seide tote den inghelc: ‘Ay heere! waeromme hebbic dusghedanen torment ghedooghet? lieve Heere, berecht mi dies, ende wat es dat ons de vroeden seiden: Eerderyke waere vul van Gods ontfaermichede, seiden si, ende van siere goedertierheit. Ay lacen! waer es nu sine ontfaermicheit ende sine goedertierheit?’ D'inghel andwoorde der sielen ende seide: ‘Lieve Tondalus, hoe vele lieden heeft de Scriftuere bedrooghen, ic meene lettele die se wel verstoeden, want al es hi ontfaermich, hi es gherechtich; sine gherechticheit ghelt elken naer sine verdienten, maer sine ontfaermicheit verlaet vele wraken van sonden; want naer dine verdiente so dooghestu desen torment, maer du suls dan Gode danken als hi hu van desen tormenten verlaten sal, bi siere ontfaermicheit, oft Ons Heere al verliete, waeromme soude de mensche goet doen ende goet sijn? Lieve Tondalus, ontsaghe de mensche de pine niet, de sonden souden te groot sijn ende waeromme soude de mensche dan biechte spreken, ende penitencie ontfaen over sine sonden, het en ware dat hi Gode ontsaghe, want met minnen ende met vreesen so comt men te Gode, also sente Jan seit: Vulmaecte minne ende vreese doet de sonden laten. Hieromme hevet God alle dinghen wel ghevonghet, want also hi sine ontfacrmicheit heeft gheset metter gherechticheit, also heeft hi gedeelt sine ontfaermicheit, want al spaert Christus den sondare, die negheene penitencie doen en wille in den lichame, hi moet ghenieten 't vonnesse dat over hem striken sal Gods gherechticheit, naer dat hi verdient sal hebben in sinen levene, al eyst dat Christus den goeden meinsche breke laet hebben in sinen levene, ende hi es verduldich ende wel neemt, hi verleenter hem over dat eewighe leven ende dat eewighe goed, over dat hi breke hadde van eerdschen goede, omme sine sonden te latene. Dit goet ghebruken sy met den inghelen alsi sterven, so dat Christus ooc sine ontfaermicheit gheeft want so gaet boven sijnder ghereehticheit, want negheen goet werc blijft onvergolden, maer hi verlaet vele quader ghewerken, want men es sonder sonde niet, ja, een kint van eender nacht, maer vele so werder verlost van der pinen, dat si niet en commen ter deemsterheit der dood.’ Maer dese siele so ghecrech weder hare cracht met desen troosteliken redenen, die so hadde van den inghele, ende doe sprac so toten inghele: ‘Heere, waeromme leet men de goede menschen ter poorten der doot, alsijs niet verdient en hebben daer in te gane.’ D'inghele antwoorde: ‘Wilstu dat weten? Christus doot omme de redene, alsijt ghesien hebben de groote tormenten, daer si bi Gods gracien af voorsien sijn, dat si dan te heetere souden sijn in de minne Gods ende haers sceppers; ende die verdoomt sijn ende den eeweliken torment verdient hebben, die leet men eerst ende vertooght hem de glorie Gods, om dat si te meer pinen. sullen hebben ende rouwe hebben als si die glorie hebben ghesien, die si willens verloren hebben. Ay! lieve Tondalus, negheen torment es so zwaer als versceeden te sine van Gode ende van den eewighen levene, ende van den ingheliken gheselscepe, ende hieromme so was de pape, die ghi gaen saecht over die brugghe gheleet ten tormen-

ten, omme de redene als hi se saghe dat hi te heeter wesen soude in der minnen Gods te Christume waert, diene te sire glorien gheroupen hadde, want hi was goet ende ghetrouwe in sinen levene daerover heeft hi ontfaen de erve, die hem Christus heeft belooft, ende allen den ghenen, die sinen wille doen ende minnene.’ Hier naer sprac d'inghele toter sielen: ‘Wy moeten ons haesten, want du hebs de pine noch niet ghesien, laet ons noch voortgaen.’ Doe seide de ziele: ‘Sullen wy namaels ter glorien commen ende wederkeeren, so biddic hu dat ghi vaste vooren gaet ter pinen waert.’

§ 6. D'inghel ghinc aldusvooren ende si saghen eene beeste, die herde onghelijc was den anderen beesten, die si vooren ghesien hadden. So hadde twee voeten, ende twee handen, ende twee vloghelen, ende eenen langhen hals, ende eenen yserinen bec, ende yserine clauwen; huut haren monde so quam een afgriselic vier; dese beeste staet up eene vloet, die menichwarf vervorsen es. Dese beeste verslont alle sielen, die so vint, ende als si te nieute sijn verteert in haren buuc metten tormenten so werpen si se hute in de vloet, diere vervorsen es, ende daer werden si vernieut ten tormente. De sielen van mannen ende van wiven, die in de vloet commen si werden drachtich. Ay, de dracht es dat hem wassen in haren buuc beesten als serpenten, aldus so bliven die allendighe sielen in dat stinckende water, die negheenen stanc en ghelijct, ende heet den stanc der dootder zee. Hier vervriezen si in stiver dan eenich ysere ende dan werpen si se in de vloet ende dan verbernen si se als caden, ende si roupen ende crijsschen als serpenten van pinen ende tormenten. Dit moeten si dooghen beede wiven ende manne, sijn si hedele ofte onhedele. Dese pine doorgaet hemlieden alle de leden in aerme, in voeten ende in beenen, in senuwen, in aderen; ende dese serpenten crupen t'allen leden hute. Dese vorseide beesten, die si baren, hebben yserine tanden ende hoofden ende al te sceerpe becken, daer si den lichame mede frootseeren van der sielen. Dese beesten si hebben in hare steerten vele naghelen, die wederhaect sijn, daer si de sielen mede quellen, maer als die beesten hute willen gaen, so steken si de gloyende becken door die huut van den sielen tote dat sise al verteert hebben, ende 't gheroup van dersielen ghinc toten hemele. Hadden de duvelen also vele ontfaermicheden ghehadt als een gleinstere, si hadde beroert ghesijn, ende hemlieden hads ontfaermt, want in allen leden, ende in allen vingheren waren de sielen ghetorment afgryselike ende seere. De sielen hadden gloyende tonghen als serpenten, daermede verberrenden sy tote den longheren ende al de borst, ende haer kinnebacken verteerden die scamelicheden van den mans ende van den wiven, die waren ghelijc serpenten, ende scuerden den lichame, ende trocken den sielen 't inghewant huute. Doe seide Tondalus tote den inghele: ‘Ay, Heere, seeght mi wat quade hebben dese sielen ghedaen, dat si dese pine ghedooghen, want dese pine dinct mi meerdere dan ic noch eenighe ghesien hebbe.’ D'inghele seide: ‘Hic seide hu te voren, die ghone die van den helichsten levene ende beloften sijn, als si dolen si werden ten zwaersten tormente ghewijst, ende si souden ooc meerdere glorie hebben, waert dat sake dat si se niet en verbuerden met sonden.’ Dese pine es gheordineert den prelaten, bisscoppen, canoncken ende nonnen, alle manieren van religiensen volcke ende papen ende clerken, die de helighe Scrifture verstaen ende daer naer niet ghewrocht en hebben; hieromme werden si aldus verteert met desen diveerschen tormenten omme dat si niet en castididen, noch en lieten dat hem verboden was van Christum ende om dat si de leckere morseelen suverden metter tonghen, daeromme tooghen si se bernende in haren mond. Omme dat si

haer scamelheyt niet en castiden van oncuusheden der luxurien, daeromme verwandelde haer scamelichede in serpenten, omme dat hare pine te meerdere sonde sijn. Doe sprac d'inghel voort: ‘Hier af hebben wi nu ghenouch gheseit, want al eist dat dese pine sonderlinghe der gheenre es die in religioene sijn, nochtan sullen de ghene dit ghedooghen, die hem besmetten met onghemanierden luxurien, ende hieromme en moghdi desen torment niet ontgaen, want alstu waert in dinen lichame so ne was negheen scaemte in di, ghine waert altoos luxurien mentenerende. Luxurie es ooc van manieren also ic hu segghen sal, lieden die sijn in huwelicke al hebben sigheselscip d'een metten anderen, up dat sijt doen omme vrucht te winnene, dits gheorlooft van Gode, want Christus sprac selve tote Adame: Gaet toot dinen wive ende hebt ghemeenscip met hare, ende vervult de werelt. - Maer eyst dat men eenighe luxurie meyteneert omme de ghenouchte van den vleesche, dese lieden sullen ghetorment sijn, ghelijc den anderen, sonder de vrouwen, die vrucht draghen, metter pinen; in haer baren van der vruecht sullen si blusschen den torment, maer de mans moeten dooghen.’ Hierna quamen de duvelen met grooter staven ende met grooten gheruchte ende gegrepen Tondalus ende gaven se der beesten te verswelghene. Als Tondalus verswolghen was, so moeste hi liden al de tormenten, die ic vooren gheseit hebbe, dats te verstane laetste torment van deser anxteliker beesten, maer doe sou naer dese vorseide tormenten quam te ghebaerne de serpenten, so was by hare die gheest der goedertierheit, de inghel Gods, ende hi trooste de siele, ende hy sprac hare vriendelic an, ende hi seide: ‘Mine lieve vrient, ghi ne sult dit torment niet langhe ghedooghen, ende hi taste se ende ganste se, ende beval hare dat so hem volghen soude, ende aldus ghinghen si verre voort, maer sine wisten waerwaert. Tondalus en hadde gheene claerheit dan van den inghele, also ic voren seide; sy ghinghen al te afgryseliken wech, die quader was dan eenich van den anderen weghen voorseit, ende dien wech was nouwe ende si ghinghen altoos nederwaert van eenen toppe van eenen berghe, so si meer nederghinghen so de siele min betroude te keerne.

§ 7. Doe sprac Tondalus: ‘Ay lieve Heere, als wy alle dese anxtelike pine ghesien hebben, ja, na dat men negheene quader ghesien en mach noch afgriselikere, ay, lacen! sal ic gheene glorie sien? Waeromme leeddi mi dus verre, ende dus diepe in dese dolinghe, ende in dese deemsterhede? Doe sprac d'inghel ende seide: ‘Desen wech gaet ter doot waert.’ Doe sprac Tondalus: ‘Desen wech es al te nouwe ende al te ru, ende wy en siendere niement in sonder onslieden, ende de ewangelie seit dat die wech breet es ende wijt, die ter doot waert gaet ende leyt, ende vele sielen passeeren.’ Doe sprac d'inghel endeseide: ‘Van desen weghe so ne spreectde ewangelie niet, maer so spreect van den ongheorloofden, onsuveren ghewerken, want naer dien weghe, so comt men te desen.’ Doe si dus verre ghinghen ende boven harer macht ghepijnt, so quamen si in eene valeye ende daer in saghen si vele smessen staen, daer men al te groot gheween hoorde ende caermen. Doe sprac Tondalus tote den inghele: ‘Ay Heere! hoordi niet dat ic hoore?’ Hiandwoorde: ‘Ic hoort ende ic weet wel.’ Tondalus vraeghde: ‘Hoe heet desen torment; wat namen heefthy?’ D'inghel seide: ‘Hi heet Vulcanus; desen torment met wies scalcheit vele sielen sijn ghevallen ende lieden, ende dan sijn sy van hem ghetorment.’ Doe vraeghde de siele: ‘Sal ic desen torment moeten ghedooghen?’ Ende d'inghel seide: ‘Ja ghi.’ Ende doe hi dit gheseit hadde, so ghinc hy voor haere, maer so volghde naer al weenende, ende doe sy den tormenten naecten, doe quam hemlieden te ghc-

moete duvelen met gloyenden tanghen. Si ne seiden niet tote den inghele, maer sy begrepen de siele haestelike, ende woorpen se in eene bernende smesse, ende die bliesen si met blaesbalghen also men ysere pleget te bernene in eene smesse, also waren daer verbrant eene groote menichte van sielen te gadere tote an die stont dat si alle versmolten waren, ende alsi aldus te gadere waren versmolten dat sy niet en scenen dan vier, so doorstaken si se met yserine voorken, die gloyende waren, ende leyden se up eenen haenbelt ende smeeden se met hameren, tote dat siere eenen hoop hadden ghesmeet ·XX· ende ·XXX· sielen te samen d'een an d'andere; nochtan en storven sy niet, maer si rieper menich waerven omme de doot, maer en conste hemlieden niet ghebueren, sine mochten niet sterven. Die duvelen, si spraken onderlinghe ende seiden: ‘Eyst ghenouch?’ D'andere seiden: ‘Neen 't, smeet noch.’ D'andere seiden: ‘Wijst ons, laet ons besien oft ghenouch es ghesmeet.’ Si woorpen se hier ende daer, ende d'andere duvelen namen se met gloyenden yseren tanghen, eer si ter eerden quamen, ende woorpen se in 't vier weder, an beede siden tormenten dese sielen ende verberrenden se te pulvere, ende te gleinsteren van viere. Alse Tondalus dese siele langhe ghesien hadde in dit torment, so quam haer troost ende toeverlaet, dese vorseide inghele, ende begreep se in de middewaert van der viere ende seide: ‘Hoe bestu daer ane, waeromme so daetstu so wel den wille dijns vleeschs, daeromme dat ghi desen torment moet ghedooghen?’ Dese siele en mochte hem niet verandwoorden, want naer desen torment hen hadde so negheene macht sprekene, maer doe se d'inghel Gods sach so seere mesmaect, so sprac hi hare soetelike ane, ende taste se ende seide: ‘Wert sterc, sijt vrome, al sijn die pinen groot, die ghi ghesien hebt ende ghedooghet, sy sijn meerdere daer af dat ghi verlost sult sijn up dat Ons Heren wille sy, want hi ne begheert der sondaren doot niet, maer dat hi hem bekeere ende leve in dueghden.’ Doe sprac d'inghele tote der sielen: ‘Al dat ghi noch ghesien hebt, dese vorseide sielen, si verbeyden noch Gods vonnesse dat commen sal ten hutersten daghe, maer dieghene die noch nederwaert sijn, si sijn gheordineert ter doot ende ter verdommenessen, noch en quaemstu niet ter nederster stede in den afgront van der hellen.’ Stappans hy taste se also hi vooren menichwaerven ghedaen heeft, ende maecte se ghesont ende hiet haer dat so den anderen wech soude gaen.’ Doe si aldus te samen ghinghen ende onderlinghe spraken te gadere, so quam Tondalus so grooten anxst an ende onverdraghelic coude ende meerderen stanc dan hi te voren hadde overleden, ja, herde vele meerdere ende herde groote deemsterheit, vele meerdere dan vorseit es, also Tondalus dochte der sielen al eerderyke dochte hem berende. Doe sprac hi den inghel an, ende seide: ‘Ay, Heere, wat mach mi sijn, ic ne can niet ghestaen, also ic plach, want ic bem so zeere vervaert, ic ne hebbe negheene macht te sprekene.’ Doe de siele staende bleef omme andwoorde te hebbene van den inghele, want so ne conste haer niet verroeren van grooten anxte. Doe ontvoer haer d'inghele, ende so verloossene ende so ne constene niet meer ghesien. Als Tondalus dese keytivighe siele sach dat sou so verre nederwaert ghine voordere dan so te voren ghesijn hadde, ende haren troost wech was, dese inghele, ende berooft was van haren lichte ende van haren solace. Ay, lacen! wat mochte so doen angaen, dan alleene hopen up Christus ontfaermicheit. Lieve mensche, al dese vorseide tormenten waren alle purgatorien, hets noch een cleen dinc gheweest van dat ghi sult hooren noch hier naer, omme voort te gane ter materien.

§ 8. Tondalus ghine rechte voort met grooten anxste ende radeloos in grooter

deemsterheden ende in stancke, die onsegghelic was, als hy een stic aldus hadde ghegaen so hoordi hi groot ghehuul ende gheroup eene groote menichte dat hi niet ne conste ghehooren, ende ooc so sloughen si anxtelike donderslaghe dat alle creatueren gruwen mochte te hoorne, so anxtelike waren si, ende so afgriselike. Dese ziele en conste metter tonghen niet ghesegghen hoe anxtelic hi was. Tondalus sach omme oft hi yewerincx mochte ghesien wanen dat quam, stappans sach so een viercant gat als een pit, up welken pit eene stinckende calomme upghinc toten hemele, ende in dese vlamme was eene groote menichte van sielen ende van duvelen, ende vloghen up ghelijc gleinsteren huute eenen viere, ende als den rooc nederslouch so vielen de duvelen metten sielen weder tote in den afgront van der hellen, ende van desen forneyse. Als dese siele desen anxteliken torment sach, so waende so hebben ontvloon ende achterwaert keeren, maer so ne conste hare voete van der eerden niet ghecrighen, maer doe so haer van anxenen dat pijnde te doene, ende sach dat haer niet en mochte ghebueren, so wert so jeghen haer selven verwaermt met grooter toorne, ende so riep ende van anxenen scuerde so haer kinnebacken met haren naghelen: ‘Ay mi, sprac so, salic niet moghen sterven! Ay mi, keytivighe siele, waeromme en gheloofdic der heligher Scriftueren niet, lacen! wat droufheden moetic nu anscouwen.’ Doe de duvelen dit hoorden die upvloghen metter vlammen, so quamen sy te hant ende troopten omtrent haer metten instrumenten, daer si de keytivighe sielen mede tormenten, ende in den afgront der hellen medetrocken, ende si ommeghinghen se ghelijc bien, ende si ontstaken se ghelijc viere ende si seiden alle met eender stemmen: ‘O keytivighe siele, weerdich van pinen ende van tormenten, wanen comste du hier, al hebstu pine gheprouft, dune weets noch van gheender pinen, maer du suls noch sien een torment, die du verdient hebs met uwen ghewerken in dinen levene, daer du niet huute commen en suls nemmermeer, ende ghi en sulter nemmermeer in vergaen, maer altoos levende bliven ende bernen in den torment; ghi ne sult gheenen troost vinden noch hulpe, ende nemmermeer so ne dordi hopen up Gods ontfaermicheit, want ghi sijt commen ter poorten waert van der eeweliker doot, sonder hende, ende men sal di leveren sonder hende ende sonder beiden in den afgront der hellen, die hu bereet es, ende die hu hier brochte die heeft hu bedrooghen, ende hi heeft ons hu hier ghelevert in onsen handen, ghine sultene nemmermeer scouwen. Weest drouve, keytivighe siele, weent, roupt ende huult, ghi sult screyen metten screyenden ende ghi sult eewelike bernen sonder hende, want niement sal hu verlossen moghen van onsen handen.’ Die duvelen spraken onderlinghe: ‘Waeromme beiden wy dus langhe? slepen wi dese siele in den torment, ende laet ons haer tooghen onse felheit, laet se ons leveren Lucifer, onsen meester, te verslondene.’ Ende aldus so dreeghden si de siele met harer wapenen, daer si de sielen mede tormenten ende metter eeweliker doot, maer sine haddens negheene macht, want d'inghel die besceermde se. Dese quade gheesten waren also swart als een atrament of colen, ende si hadden harde leelicke voorme, want hare hooghen waren ghelijc berrenden lampen, ende haer tanden si waren also wit als de snee, si hadden steerten alse scorpioene, ende si hadden ooc harde scerpe yserine gloyende clauwen, ende si hadden vloghele alse ghiere; negheene tonghe en soude hu moghen niet vertellen hoe gruwelic sy waren, maer doe de vianden onderlinghe aldus spraken, ende wilden dese siele in den afgront van der hellen trecken, ende si songhen haer een liedekin van der eeweliker doot, ende scopter mede: ‘Ay, mensche,

wacrstu vroet, ghi sout hu hier af wachten, ende hier omme peinsen ende wandelen in de ghebode Gods.’ Ende stappans so quam d'inghele ende verjaghede de quade gheeste, ende hi trooste dese allendeghe siele, ghelijc dat vorseit es, ende sprac tote Tondalus: ‘Sijt vrome, ende vroo, ende verblijt, dochter des lichts, want ghi sult ghecrighen ontfaermicheit ende du ne suls niet verdoemt wesen.’ Dit was een scoon woort om hem. Doe sprac d'inghele: ‘Ghi sult de pine sien, maer ghi ne sult se niet smaken no nemmermeer ghedooghen. Comt (sprac d'inghele), ic sal se di tooghen den alder quaetsten viant van der hellen.’ D'inghel ghinc vooren, de siele naer, ende si quamen voor de poorte der hellen, ende si sprac tote der sielen: ‘Comt hier, ende siet.’

§ 9. Doe trac de siele naerdere, ende so sach de diepte der hellen, ende wat tormente, ende hoe groot, ende hoe geordineert dat die pine was dat so daer sach. Waert moghelic dat so hadde ghehadt hondert hoofde, ende in elc hooft hondert tonghen, so ne sonts niet moghen vertellen de afgryselike dinghen, die Tondalus daer sach, maer een lettel hy ons daer af seide dat en willen wy niet achterlaten; hy sach den pit der hellen, ende alle de vianden, hy meest zach een beeste, een viand afgryselikere dan hi noch hadde ghesien. Dese siele so ne conste de grootte van desen lichame niet ghesien, ende wy en willen ooc niet segghen dat wijt van hem niet verstonden, maer also wijt van hem verstonden, ende hoorden vertellen, so ne willen wijt niet achterlaten. Dese vorseide beeste was zwart als een raven of als een atrament; van den voeten tote den hoofde was hi ghemaect als een mensche, sonder dat hi hadde vele handen ende eenen steert. Dese afgriselike onghiere beesten en hadden niet min dan dusentich handen, ja, so vele dat men se niet ne conste ghetellen; elke hand was wel hondert palmen lanc, ende ·X· palmen dicke, ende de clauwen daeraf waren langhere dan rudders scachte, ende sy waren te siene ghelijc gloyenden yseren. Dese beeste so hadde ooc also vele voeten als handen, maer so hadde al te langhe eenen steert, ende was ru te siene, ende die ruweden waren te siene ghelijc scarpe naghelen gloyende, commende huter smessen; ende al sijn hair was te siene alsoo, ende met desen steerte so tormente hi de sielen. Dese anxtelike beeste ende onghiere beeste leghet lancx te siene up eenen roostere, ende daer ondere so bernen colen, die eenpaerlike de duvelen blasen met grooten blaesbalghen, ende omtrent dese beeste es eene groote menichte van zielen, ende van duvelen so dat niement ne soude ghelooven dat van diesmale dat Christus de weerelt maecte, onse heere, so vele sielen soude moghen gheboren sijn. Dese vorseide viant der menschen hy es ghebonden in allen leden met harden grooten yserine bande, ende ketenen, ende motaline al gloyende; als hi aldus leit up de colen, ende hi an alle siden wert verbrant, dan so wert hi verburst ende gram, ende werpt huute eenen leelicken luut ende hi keert hem omme van up d'een side tote up d'andere, ende dan slaet hy al sijn handen in de menichte van desen sielen, ende hy begrijpse alle sine handen vul, ende hi wrijnct se ghelijc eenen man, die verdurst es, ende 't sap wronghe huut eenen wijndruve, so dat hem negheene sielen ontgaen en moghen onghequetst, hine wrijnct se ontwee, 't hooft af, de handen af, de voeten af, ende dan blaset hi als oft hi verhademen wilde; dan spreet hi de sielen hier ende daer, in allen siden omtrent hem in de helle, ende dan slaet boven den putte, huute een stinckende vlamme daer ic vooren af seide, ende als dese wreede beeste haren adem weder inhaelt, mettien ademe so trect sou se weder te hare de vorseide sielen, die so te vooren van haer spreedde, ende so val-

len metten stancke ende metten sulfere in haren mont ende metten viere, ende so verslont se, maer so wat sielen haer ontvlien, die slaet so metten steerte; dit moeten die verdoemde siele ghedooghen sonder hende eewelicke ende emmermeer, sine hebben gheene ruste no remedie, dach no nacht: ‘Ay, lieve menschen, hieromme souden wy peinsen, want wy ne hebben hier negheene blivende stede.’ Doe so sprac Tondalus: ‘Hay, lieve Heere, segt mi hoe heet dese beeste, die so afgriselic es te anscouwene.’ Doe seide d'inghele: ‘Dese beeste, die ghi hier siet, so heet Lucifer ende hi was d'eerste creatuere, die Christus noynt maecte, ende hi wandelde in den paradyse, maer alsoo ne God ghemaect hadde, verhief hi hem in hooveerden, mids siere scoonheit ende wilde beter wesen dan sijn sceppere, want hi was de scoonste inghele van den hemele ende prince der inghelen. Doe vergramde hem Christus ende warpene in den afgront van der hellen, ende nu so es hy de leelicste ende de quaetste viant van der hellen, ende prince der vianden. Lieve Tondalus, waert dat hi ontbonden ware ende dat Christus hem oorloofde, hi soude hemel ende heerde ende alle dinc toter hellen verstooren; ende die menichte van den duvelen, die ghi ghesien hebt, waren ooc inghelen ende met Lucifeere huutghewoorpen, ende sijn sijn knechte, ende som sijn't ooc van Adaems kinderen, die negheene ontfaermicheit verdient en hebben, want si in Gode niet en gheloofden, daeromme hebben sijt verdient eewelic de tormenten te ghedooghene, want si ne wilden niet bliven met woorden, no met ghewerken an den heere der glorien, die hem goede dinghen ghelooft hadde te ghevene eewelic sonder hende. Dese weten haer vonnesse ende si verbeiden noch vele andere, dat sullen de ghene sijn, die in de ghebode Gods niet en wandelden, die sullen ooc desen torment ghedooghen, ende sijn ghelijc hemlieden, dat sullen sijn putiers, lichte wive, manslachtighe, dieve, moordenaers, hooveerdighe, die negheene penitencie en doen, ende so wiere in comt nemmermeer so en comt hiere huute. Dese prelaten, princen, coninghen, ende de moghende van der weerelt, die begheeren boven te sittene, ende hare ondersaten ende subgyten over rugghe te werpene boven redenen, ende niet ghepayt en sijn met haren gheordineerden cheinse, ende met harer renten, ende waren so onbekent de macht, die hem Christus hadde ghegheven 't folc te regierne, dat sijt van hemselven waenden ghehadt hebben, so daeromme seit Scrifture: So si meerdere sijn in de weerelt up dat si gheen goet leven en oeffenen, so haren torment meerdere sal sijn in der hellen.’ Doe so vraeghde Tondalus: ‘Lieve Heere, of si de macht van Gode hebben, waeromme ghedooghen sy desen torment?’ Doe sprac d'inghel ende seide: ‘Die macht, die van Gode es, die ne es niet quaet, maer so es quaet om die ghene, die se qualic besitten.’ Doe vraeghde de ziele: ‘Lieve Heere, segt mi waeromme en gheeft Christus niet den goeden altoos macht, dat si die onder hem waren beteren mochten also si sculdich waren te sine.’ D'inghel andwoorde ende seide: ‘Sulken tijt wert die macht van den goeden ghenomen omme de mesdaet van den ghenen, die onder hem sijn, want de quade en verdienen niet te hebbene goede regierers, nochtan so eyst dicwile nuttelic den goeden, up dat sijt wel nemen ende verduldichlic, al sijn si ghepersequeert van haren uppersten, si commer mede ten eewigen levene.’ De siele seide: ‘Ic soude gheerne weten omme wat saken dese onghiere beeste heet Prince der duvelen, ende der deemsterheit, als hi niemende en mach bescermen, noch hem selven mede.’ Doe sprac d'inghele: ‘Hi heet Prince, niet om sine macht maer om dat hi d'eerste creatuere was, ende den meesten staet houd in der hellen grond; daeromme

heet hi Prince der deemsterheit; al eyst dat ghi vele torments hebt ghesien, voor desen torment, men acht se alle voor niet jeghen desen torment, die du ghesien hebs.’ Doe sprac Tondalus: ‘Ay, Heere, ghi segt waer, want mi deert meer alleene dat ic desen put sie, ende den stanc, daer af ontfa, torment mi seerdere dan alle die pinen, die ic vooren leden hebbe, nochtan dat ic dese pine niet ne lide dan ic se simpelicke sie. Ay, lieve Heere, ic bidde hu ontfaermelike oft mach wesen dat ghi mi haestelike leet van henen, dat ic niet langhere ghetorment en sy, want ic sie in desen torment harde vele neven ende miere neven ghesellen. In der weerelt, so was ic seere blyde van haren gheselscepe te hebbene, maer van haren gheselscepe ontsie ic mi nu al te zeere, want ic weet wel voorwaer, holpe mi niet Gods ontfaermicheit, ic ne souds nu niet moghen ghedooghen, ja, naer mine verdienste.’ Doe seide d'inghel tote der sielen: ‘Nu comt hare, salighe siele, keert weder in dine ruste; Gods ontfaermicheit heeft in hu ghewrocht, want du ne suls desen torment niet ghedooghen, no ooc voort meer sien, het en si dat ghijs verdient wedere, want tote nu hebstu ghesien den kaerker van den vianden Gods, ende den afgriseliken torment, die si ghedooghen moeten, elc naer sine verdiente, maer nu voordan sultu scouwen de glorie van Gods vrienden.

Hier naer verclaert die blyschap, die Tondalus desen rudder was vertoocht.

§ 10. De ziele so keerde haer omme met grooter blyscepen ende so volghde met grooter blyscepen den inghele, die vooren ghinc. Doe si verre ghegaen waren, so verginc desen stanc ende die deemsterhede, ende dlicht openbaerde hem, ende der sielen anxt wert verjaghet, so dat Tondalus hy vergat al de droefheit, die hi vooren hadde ghehadt, ende hi wert vervult met vrueghden ende met blyscepen, so dats hem verwonderde hoe hi so haestelic mochte veranderen in vruechden. Tondalus sprac den inghel an, ende vraeghde hem wat wesen mochte: ‘Want ic was blent ende nu sie ic, dies dancke ic den almachteghen God; ic en ghevoele gheene quade roke, ic verwaerde mi ende ontsach, maer nu so bem ic vroo ende blyde.’ D'inghel andwoorde ende seide anderwaerf: ‘Ghebenedijt moestu sijn, ende en verwondere di niet, Gods moghentheit es meerdere; dit es de verwandelinghe van der rechter hant Gods, ende d'andere dat ghi overleden hebt was ter luchter handt Gods, als hi segghen sal ten hutersten daghe, ende wisen metter luchter hand: Gaet, ghi vermalendide! als ic dorstich was, ghi en lavet mi niet; als ic ongherich was, ghi ne gavet mi niet t'etene; ghi ne herberghet mi niet, noch ghi ne cleedet mi niet; gaet in de eewighe doot, die es hu bereet! - Den wech die wy nu commen ende sullen gaen, dats ter rechter handt Gods, die Gods vriendekine gaen sullen die sine gheboden hilden ende wandelden in dueghden, tote hemlieden sal hi segghen: Comt, ghi benedide! in 't ryke mijns vaders, dat es hu bereet. - Dit sal al ghescien ten hutersten daghe. Nu Tondalus volghet mi, wy keeren alle eenen anderen wech, daeromme, so dancket Christume.’ Doe si een stic tijts hadden ghegaen, quamen si ende saghen al te hooghe eenen muer, ende an die side van dien muer saghen, si aldaer si quamen, eene groote menichte van sielen, beede mannen ende wiven, die den wint moesten ghedooghen ende den reghen, ende dese sielen waren harde droeve, nochtan hadden si licht ende si ne hadden negheenen stanc. Doe so vraeghde Tondalus: ‘Wie sijn dese sielen, die in dese ruste sijn?’ Doe sprac d'inghel: ‘Dit sijn quade, maer niet al te quaet, want si pijnden hem wel te levene, maer si ne gaven den aermen van haren goede niet omme Gode als si sculdich waren te doene,

daeromme soo moeten sy dooghen den reghen eenen tyt van den jare, ende dan sal men se leeden t'eere goedere rusten.’ Doe ghinghen si noch voort ende quamen toter poorten, ende dat was deerdsche paradijs, ende so ontheden alleene jeghen hemlieden. Alsi daer in waren gheghaen, so saghen si een scoone velt ende welriekende, staende met scoonen bloumen claer ende slicht, ende in dit velt waren groote menichte van zielen, dat men se niet en mochte ghetellen, beede manne ende wiven, ende seere verblydende, ende daer en was niet de nacht, noch de sonne en gaet daer niet onder ende daer es de fonteyne van den levenden watere. Al waest dat Tondalus vele keytivicheden ende torments leden hadde, hy vergaed al te male ende so verblydde seere in de scoonheit van desen velde, dat hi devotclic riep met luder stemmen: ‘Ons Heeren name sy ghebenedijt, van nu tote in eewicheden, die mi bi siere grooter ontfaermicheit heeft verlost van der poorten van der hellen, ende in gheleet heeft in d'een poorte van siere glorien ende van sinen ryke, want nu bekennic dat de helighe Scriftuere waer es, noynt so en sach ooghe noch noynt so en hoorde, no noynt so en quam in menschen herte, dat Christus heeft bereet den ghenen diene minnen.’ Tondalus hi vraeghde den inghele: ‘Wat sielen es dese ruste bereet, ende wat namen heeft dese fonteyne.?’ D'inghel andwoorde ende seide:’ Hier woenen de goede ende niet al te goet, ende al sijn si verlost als van den tormenten der hellen, nochtan so en moghen si niet commen ten helighen gheselscepe, ende dese fonteyne, die du hier sies, so heet levende watere; so wiere af ghesmaect, hi sal eewelike leven ende nemmermeer dorst hebben.’ Si ghinghen noch voort, ende Tondalus sach daer leeke lieden, die hy wel kende ende onder d'andere sach hy twee connighe, d'een hiet Tondobar ende d'ander Denathus; ende alse Tondalus sach, so haddijs groot wonder, ende sprac tote den inghele ende seide: ‘Heere, ic sie groot wondere; dese twee connighe kendic wel, alsi waren in haren levene, so waren si seere wreet ende sy waren ghevianden; met wat verdienten sijn si hier commen, ende hoe sijn si ghevriende worden?’ D'inghel andwoorde ende seide: ‘Ic saelt hu segghen; van deser viantscip hadden si berouwenesse voor hare doot, ende daeromme so waest hemlieden vergheven van Gode, want die coninc Tondobar hi quelde langhe, doe so beloofde hi, hadde hi te live ghebleven, hi hadde monc gheworden ende de weerelt ghelaten. D'ander coninc was langhe ghevaen, ende al sijn goet dat gaf hi den aermen, daeromme so blijft sine gherechticheit eewelike, maer du suls dit al vertellen den lieden.’

§ 11. Doe so ghinghen si noch voort; als sy een lettel ghegaen hadden, so saghen si een huus wonderlike verschiert, ende die weeghe daer af, ende al dat ghestichte was van selvere ende van finen goude, ende van alle manieren van steenen, ende daer ne waren negheene veinsteren an, no dueren, nochtan ghinghen si daer in, die wilden. Dit huus was binnen so claer, alse offer niet alleene eene sonne scheendere, maer vele sonnen. Dit huus was seere wijt ende ront ende sonder calommen; binnen so waest al ghepaneert met goude ende met precieusen steenen. Hier in so hadde Tondalus groote glorie ende melodie, ende doe sach hi omme, ende sach eenen guldinen setele, verschiert met steenen ende met guldinen letteren, met cleederen ende met alderande chierheit, ende up dien troon sat die coninc Donatus voorseit, ghecleet met chieren cleederen, dat hi noynt troon in eerderyke en sach met so dieren cleederen ghecleet. Doe Tondalus dit al sach, van wondere so bleef hi staende. Doe sach hi dat daer quamen vele zielen in dit huus met ghiften toten coninc; elc gaf hem sine ghiften met blyscepen, Doe Tondalus langhe voor den co-

nine hadde ghestaen, sinen heere, want het was haer heere, alsi beede leefden. Doe so quamen vele papen ende levieten, hoghelike ghecleet als oft souden gaen doen messe, met scoonen casulen, bleckende alse rayen, ende met anderen scoonen ghewaden, ende men verschierde dit scoone huus, met wonderlikere scierheit. Tondalus sachere ooc stellen guldine nappe ende selverine bekers, ende scoone belline, ghelijc den hivoore, bellen sach hi daer setten up een tritsoor ende up tafelen. Aldus so verschierde men 't huus al ne ware gheene glorien meer in den ryke Gods, nochtan so waest scoone te siene, ende men diende daer voor den coninc, ende si knielden daer voor den coninc ende seiden: ‘Dine pine dijnre handen sulter heten, die best salich, ende du suls wel sijn.’ Doe sprac Tondalus toten inghele: ‘Heere, mi verwondert dat ic so vele dinghen hier sie, ende ic niemende en kenne van al den ghenen, die hier dienen, ende hier en dient niement den conine van die hem plaghen te dienene doe hy leefde.’ Doe sprac d'inghele: ‘En hoortstu niet, wat si roupen, ende tote hem segghen? si segghen: de pyne dijnre handen sultu heten, ende du best salich en di sal wel sijn! want alle de ghene, die ghi hier siet sijn Christus aerme ende peelgrime, ende dese lieden so plach de coninc te visenteerne ende te lovene van eerdschen goede dat sine was als hi leefde, ende daeromme so danckcn si hem ende visenteerne hier.’ Doe vraeghde Tondalus: ‘Ay, heere, ic soude gheerne weten of dese coninc eenich torment leet, naer den tijt, dat hi huute den lichame voer ende hi hier quam te rusten.’ Doe sprac de inghele: ‘Hy heeft ghedoocht ende noch doet, ende noch moeti ghedooghen alle daghe.’ Ende d'inghel sprac: ‘Verbeiden wi noch een lettel, ghi sult sine pine sien.’ Ende si ne beydden niet langhe, sinen tijt en quam, ende dat huus wert deemstere ende stappans worden si alle bedroeft, ende al weenende stont hi up ende ghinc hute. Doe sach Tondalus al de menichte van desen sielen voorseit, dat si hem vaste naghinghen, ende si hieven up hare handen te hemelwaert ende si baden Gode ootmoedelike ende seiden: ‘Heere, almachtich God, also du wilts ende weet ontfaerme dijns knechts.’ Doe sach Tondalus den coninc staen in een vier toten naffele, ende van der naffelen upwaert was hi ghecleet met eender maniere van hare. D'inghel seide: ‘Alle daghe moeti dit doeghen de conijnc, drie hueren lanc, ende dan rust hi hem 21 hueren.’ Doe vraeghde Tondalus: ‘Waeromme moetti dit ghedooghen?’ D'inghel seide: ‘Omme dat hi besmette 't helighe sacrament van den uwelicke, so ghedooght hi pine des viers toter naffelen ende van den naffele upwaert moet hi ghedooghen pine van den hare, omme dat hi eenen grave dede doodslaen neven Sinte Princius ende brac sinen heet; alle sine sonden sijn hem vergheven sonder dese twee.

§ 12. Doe seide d'inghel: ‘Gaen wy noch voort.’ Ende doe sy een lettel upwaert ghinghen, so saghen sy eenen hooghen muer ende al te scoone; desen muer was te siene ghelijc den selvere ende so claer ende so scoone, maer Tondalus dochte datter gheen poorten en waren, maer si ghinghen duere, ende Tondalus en conste niet ghemerken hoe 't sijn mochte dat siere duere quamen, sonder bi der cracht Gods, ende scouweden alle omme die chooren als van den helighen in Christumme verblydende, ende seiden: ‘Glorie si den vader, glorie si di, heligh sone! glorie si di, heligh gheest!’ Ende die hier songhen, waren 't mannen ofte vrouwen, si waren ghecleet met witten cleederen, die alle precieus waren, ende sy waren al te scoone sonder smette ende sonder blecke, vroylicke ende minlicke, ende altoos vervroyende ende verblydende en gheduerende in de helighe drievoudicheden lof; ende claerheit van haren clecderen was als de

raye van der sonnen; si songhen te samen met menigher stemmen, ende dat gaf een luut van grooter melodyen, ende instrumenten van musiken, claerheit ende vroylicheit, bequamelicheit, scoonheit, heersaemheit, ghesondicheit, eewelicheit, eendrachticheit, ende caritate was in hem allen even vele. Nu sal ic u segghen van den roke die daer was, daer sy in waren; die soete ghenoughelike roke ghinc boven allen roken ende boven allen dieren specien. Daer ne was de nacht niet van seericheden, daeraf so ne wist men daer niet, want si waren alle ontsteken van minnen in Christnmme. Doe sprac Tondalus: ‘Heere, nu biddic hu, laet hu lief sijn dat ic hier bliven mach.’ Doe andwoorde de inghele: ‘Du sijs wel, want alle dinghen dijnct hu hier goet, nochtan so sulstu noch meerderen loon sien van den helighen.’ Doe sprac Tondalus toten den inghele: ‘Lieve heere, wat sielen es desen loon gheordineert.’ Doe sprac d'inghele: ‘Der gheenre, die waren in gherechten huwelicke, mannen ende wiven, ende dat niet en besmetten, ende hare ghetroude bedden wel hilden ende hem wachten van den ongheoorloofden overspele; ende die ghene, die haer ondersaten wel regierden ende den aermen gaven van haren tydeliken goede, ende den peelgrinen, ende Christus kerstene stichten, ende Christus, gherechteghe judie, salin den daghe des oordeels segghen te desen: ‘Comt ghi, ghebenedide, ende besidt dat ryke mijns vaders, dat hu bereet es, want ic was ongherich ende ghi gaeft mi t'etene; ende ic was dorstich ende ghi lavet mi ende gaeft mi drincken; ende ic was ghast ende ghi herberghet mi.’ Dese sullen vertroost wesen in deser rusten, ende si verbeiden die toecomste van Gods glorien, want weet wel dat 't huwelic een groot sacrament es; die 't wel houden in haren levene, si sullen sonder hende verblyden in rusten ende in vruechden. Doe sprac d'inghele; ‘Wy moeten noch upwaert ende besien de blyscepen, die noch upwaert zijn.’ Doe sprac Tondalus: ‘Ay heere, oft ic gracie hebbe vonden in dine hooghen, doe mi in deser rusten bliven, ic en begheere gheen andere, want mi es al te bequame met desen sielen te blivene.’ Doe andwoorde d'inghele ende seide: ‘Al en hebstuut niet verdient, ghi sult noch meerdere blyscip sien dan dese.’ Doe so ghinghen sy noch voort al sonder pine; want en dede hem negheene pine den ghenen, diere door liden. Doe quamen si te ghemoete eere grooter scaren van sielen, hemlieden merghende in der glorien Gods, met blyden aensichte ende met grooter vroylicheden, ende si groeten Tondalus ende noemdene bi sinen name ende si dancten Gode, die se verlost hadde ende seiden: ‘Heere, coninc van der eewigher glorien, lof si te di, die niet en wilt der sondaren doot; maer dat hi bekeere ende leve, ende bi dijnre ontfaermicheit gheweerdicht hebt te verlossene Tondaluse, den ruddere, van der pinen der hellen ende te bringhene ter blyscepen van dinen helighen.’ Als si dit scoone gheselscip waren leden, so saghen si eenen anderen muer staen, also hooghe als den eersten was ofte hooghere, die al van pueren finen goude was, so dat eene siele diene sach meer ghenouchten hadden ende hebben mochte alleene in dese scoonheit ende in 't blecken van desen goude, dan in de glorie al te male, die sou vooren hadde ghesien. Doe sy door desen muer alle waren leden, also si door den eersten leden, so saghen si vele sittene, die ghemaect waren van finen goude ende van geminen, ende van menigher manieren van precieusen steenen, eene andere maniere die schenen van finen peerlen van orienten. Dese syegyen ende sittene, si waren overdect met al te scoonen precieusen cleederen, ende daer up saten houde mannen ende wiven, die ghecleet waren met al te scoonen cleederen; hare scoonhede ware ommueghelic te vertellene, ende si waren ooc ghecleet met

blikenden stoolen ende met miters ende met alderhande verschieringhen, so dat Tondalus dochte dat hy noynt sulke chierheit ghesien en hadde in der weerelt, noch negheene creature sout moghen ghesegghen no ghepeinsen, want dese chierheit docht hem boven allen weinschen, ende haerlieder aenschijn blecte ghelije der sonnen te middaghe, ende haer haer was te siene ghelijc den goude; si hadden ooc guldine croonen up haer hooft, die verschiert waren met dierbaren steenen, ende ooc so stonden voor hemlieden guldine lesseneers, daer boucke up laghen met guldinen letteren al ghescreven, ende si songhen Gode alleluya, met eenen niewen sanghe ende met soeter melodien, dat eene siele, die eens dien soeten sanc hoorde ende den luut hoorde verghadt al dat so leden hadde. Aldus so bleef Tondalus staende met grooter ghenouchten, ende in de stat daer sy eerst desen soeten sanc hoorden ende saghen, noynt so ne was clerc so wel ghefondeert van clergien, no so groot meester dat si vulcomelic mochten ondbinden Alleluya, so groot eyst. Doe seide d'inghele tote Tondaluse: ‘Dit sijn de ghene, die in suverheden leefden in der weerelt, in haren tijt, ende daden dat si sculdich waren te doene naer den vleessche in wetteliken huwelike, ende leefden altoos in suverheden in Gods dienste, of de ghene, die martelie om Gode dooghden of die hem zelven cruusten om Gode ende haer sonden of om hare begheerte te doene, anghinghen 't leven van peniteneien ende in abstinencien, ende in pinen ende in arbeite, ende levende in caritaten ende in ootmoedicheden. Dit sijn die haren liehame leverden voor Gods testament, ende die hare stoolen dwoughen in des Lams bloet, daeromme so hebben si verdient de onverwinlicke croone te hebbene, want dit sijn helighe menschen ende alle Gods vrienden.’

§ 13. Maer als Tondalus neerstelic sach alomme, so sach hi vele paulioene ende tenten, die wonderlicke scoone waren te aensiene, ende ondersneden ghemaect van purpure ende van semite ende van alderande siden, ende van goude ende van finen selvere; daer in so hoorde Tondalus snaren luuden ende orghelen ende tamboeren ende santorien, tibolen ende alderande musiken, ende instrumenten van musiken te samen singhen; dit luudde met onvertalliken soeten lude. Doe sprac Tondalus tote den inghele: ‘Wat moghen dese tenten ende pauwelioene bedieden?’ - ‘Dit es der moncken ende der nonnen ruste, die blideliken ende devotelic leven, ende onderdanich sijn haren uppersten, ende die meer begheeren onder te sine dan boven, ende die haren eyghenen wille laten, ende doen den wille van Cristuse.’ Ende so keerde hem Tondalus omme ten inghele waert; doe sach hi al te scoone eenen boom met scoonen telgheren ende met scoonen bladeren, die seere soetelic rooc boven allen specien, ende daer saten onder vele sielen eene groote menichte. Doe vraeghde Tondalus: ‘Wat dueghden daden dese zielen, die hier rusten onder desen boom?’ Doe seide d'inghele: ‘Desen boom es de figuere van der heligher kerken; dese sielen, die ghiere onder siet sitten, dat waren fonderers der heligher kerken ende bescermers, want sy pijnden hem te stichtene dbroederscip van der heligher kerken, ende stercten 't metten goede, dat siere toe gaven ende lieten dat weerlic goed ende verwandelden haer habijt ende wachten hem van vleesschelicker begheerten ende ghenouchte, die jeghen de siele regneren, ende leefden soberlicke ende gheestelicke ende gherechtelyke in minnen, in caritaten ende in ootmoedicheden. Dese ontbieden de salighe hope, die se niet en heeft bedroghen, also ghi hier sien moghet.’ Doe sprac d'inghele: ‘Gaen wy noch voort tote deser sielen, du suls noch meerdere wondere sien ende glorien.’

§ 14. Doe si voort waren gheghaen, so sa-

ghen si eenen muer, die hooghere ende scoondere, ende claerdere was dan eenich van den anderen mueren vorseit, want hi was ghemaect van alderande precieusen steenen, die menigherande waren, het scheen dat hi ghefondeert was met goude over moertere; dese steenen waren cristalijn ende van peerlen van Orienten, eristallis, briliaspis, jacintus, smaragdus, saphirus, onichius, passius, scridius, trisopasus, ametestis, tnrciatus ende ghornatus. Desen muer die van dusghedanen steenen blecte, hi verwecte al te zeere der gheender herten, diene anscoudden in siere minnen. Doe si aldus door den muer waren ghegaen, doe saghen sy dat ooghe noynt en sach, no ooren en hoorden, noch dat noynt in menschen herte en was, no en quam, dat Christus bereet heeft den gheenen, diene minnen, want si saghen die IX chooren der inghelen, dats te wetene: angelos, archangelos, virtutes, pincipatus, potestates, dominaciones, tronus, cherubin ende cheraphin; ende si hoorden onsegghelike woorden, die den mensche niet en behoorden te segghen. Doe seide d'inghele tote Tondaluse: ‘Hoort, Tondalus, ende siet, helt dijn hooft ende vergheet alle tidelike saken.’ Doe sprae Tondalus: ‘Ay Heere, dese scoonheit en es niet te grondeerne, hoe groote bequamelicheit ende hoe groote vroylicheit, hoe groote weerdicheit, hoe groote hoogheit, ende hoe mueghelic eyst in den inghelen coor, ende dat eersaem ghetal van den patriarken ende van den propheten, ende te siene dat blickende gheselscap van den martelaren ende van den confessoren ende te hoorne haren niewen sanc ende die melodye van den maeghden te anscouwene, die dinct mi al te scoone den glorieusen choor van den apostelen ende de verdiente van hemlieden, so es groot.’ Doe sprac d'inghele; ‘Boven allen desen vrueghden so ne es negheene meerdere dan te scouwene Christus anschijn ende sijnder ghebenedider moeder.’ Ende van deser stat daer si stonden saghen si alle die glorien, die si te vooren hadden ghesien ende ooc alle de voorseide tormenten van der pinen, dwelke dat ons creatueren seere verwonderen mach, waert dat Gods moghentheit niet so groot en ware, want si saghen 't ryke also cleene als die raye van der sonnen, ende voort in hoe wonderliken manicren dat si stonden in die selve stat, daer si eerst quamen sonder hemlieden omme te keerne, so saghen sijt. Doe so sprac die ziele: ‘Ay heere, ghi hebt mi hier brocht in deser vruegden, berecht mi noch voort van dat ic hier sie.’ - ‘Die ghene, die ghi hier siet ghesmaecten hemelsch leven in den lichame, daeromme so ghebruken sijs nu ende sy wachten hare tonghe ende breydelden se van quaetheden, ende si oufenden haer leven al in dueghden, aldus so moghen sy segghen tote Christume: Wine waren noynt hooveroorich hu te dienene met hooghen, in gane, in stane, in allen dien crachten, die ghi ons verleent. - Lieve Tondalus, dit sijn die tenten ende pauwelioene hebben ende troonen boven den anderen hebben, daer sy in singhen lof sonder uphouden den almachtighen coninc van hemelryke ende van eerderyke.’ Doe sprac Tondalus: ‘Eyst moghelic ic souder gheerne naerdere gaen, ende scouwen die ghene, die daer binnen sijn.’ D'inghele sprac: ‘Hets mi lief dat ghi se siet ende hoort, ghine mochter niet binnen ghaen te hemlieden, want ghine siter niet toe vercoren, want si ghebruken de blyscap van der drievoudicheit ons Heeren, die al te groot waren te vertellene, want so wie eens te hemlieden gaet, hi vergeet al den rouwe, die hem noynt overginc, ende comt hier inne, hi ne macher nemmermeer van hemlieden sceeden, en ware oft hi maghet ware, ende hy verdient hadde te commene ter inghelen choore.’ Sy ghinghen bet naer ende si sagher binnen moncken ende nonnen, die ghelijc waren den inghelen, ende het scheen dat hare stemmen van

claerheden ende van soetheden ghinghen boven allen instrumenten van claerheden oft van musiken, ende al waest dat alle die sielen, die Tondalus ghesien hadde te voren, blecten met grooter claerheden, nochtan ghinc dese claerheit ende soeten rooke boven allen den anderen, ende al haren soeten luut ghinc boven allen den glorien, die sy noch ghesien hadden, want alle die instrumenten gaven haren luut, datter niement toe en dede, maer boven den soeten luut van den instrumenten ghinc den soeten luut van den zielen, ende en was hem negheene pine lude te singhene, want het scheen dat si haer leppen niet en ontheden no roerden, noch haer handen en daelden niet in de instrumenten van der musiken, nochtan luudden si ende gaven hute groote melodye, maer de groote begheerten van der ziele. Dit firmament, dat boven desen sielen hoofde was, sallic hu vertellen, het was huter maten claer ende daer in hinghen teekine van al ten pueren goude of dat edelder was, mocht edelder sijn, maer jeghen 't goudt moet ic 't compareren, mids dat seere begheerlic es in der werelt, ende ooc so hinghere al te scoone gordelkine, ooc ghelijc den goude ghecompareert, ondersneden, ende daer an hinghen goudine coppen ende ghiolen ende timbalen ende bellekine, lelyen ende tyteloosen, ende daer ondere so vloghen groote menichte van inghelen, die scoone waren, die ghuldine vledericken hadden; si vloghen met eenen sachten vloghe ende metten vloghelen so gaven sy al te soeten luut den ghenen, die 't hoorden. Als Tondalus in deser grooter melodien was, so wilde hi bliven staende. Doe sprac d'inghele: ‘Siet alomme.’ Doe sach Tondalus daer staen eenen grooten boom, die herde wijt was te siene, ende utermaten groot ende herde groene van telgheren ende van looveren, ende ooc mede van bloemen, ende al te drachtich van alle manieren van vruchten, maer die telgheren van desen boome weenden ende daer songhen ende maecten groote melodye vele voghelen van menigherande verwe ende van menigherande stemmen; ende onder dien boom groyden lelyen ende roosen van al te scoonen coluere ende alderande crude ende specien van soeten rooke; ende onder desen boom saten wiven ende mannen up guldine ende ivoore lysen, maer si waren vele scoondere ende claerdere dan gout ofte yvoer, maer men moetter by compareren naer de weerelt, ende sonder cesseren loofden sy ende benediden Gode, den almachtighen vader, dat hy se ghescepen ende ghemaect hadde, ende elc van hemlieden hadde up sijn hooft een guldine croone ende daer in stonden scoone steene van wonderliker manieren ende utermaten scoone, ende elke siele hilt eenen guldinen sceptere in sijn hant. Doe sach Tondalus dat si achter hem waren ende voor hem waren in desen vruegdeliken staet, ende dese sielen si wisten al dat si wilden, hemlieden en was niet verholen in hemelryke no in eerderyke. Tondalus sach dit also verre als 't hem Christus gheorlooft hadde te siene.

§ 15. Daer Tondalus stont in also grooter vrueghden ende melodien, so quam te hem een helich confessoor ende met grooter blyscepen so groette hy se ende omhelde se met grooter minnen, ende seide: ‘De heere moet behouden dijn incommen ende dijn uutgaen van nu in eewicheden! Ic bem, sprac hi, Roden, dijn patroon, dien du van rechte sculdich sijt dijn sepultuere.’ Ende doe hi dit gheseit hadde, doe stont hi up, ende ne seide niet meer. Tondalus anscouwdeGa naar voetnoot(1) ende zach Sente ParpetuisseGa naar voetnoot(2)

den apostel van Ierland, in 't midden eener groote schare van bisschoppen, onder welke hy er vier erkende, den aertsbisschop Sinte Celestin en MalachiasGa naar voetnoot(1), zijn opvolger, die, ten tyde van Innocentius te Rome gekomen zijnde, door dezen paus tot legaet en aertsbisschop werd verheven. Hy was stichter van vier-en-veertig coventen en kloosters van monken en nonnen, wier hy het noodige bezorgde, ende hine behielt niet te sinen bouf. Tondalus sach daer ooc den bisscop Christiane van Lyoens, die Malicias broedere was. Dese bisscop was een man van grooter suverheden, ende die seere minde ghewillich aermoede; ende Inghelram, den bisscop van Clongi, die een seer simpel man was ende ootmoedich, ende leefde in suverheden ende in abstinencien, ende in den love Gods meer dan d'andere. Dese vier bisscoppe kende Tondalus wel; neven desen sielen stont eenen zetele, die wonderlic was verchiert, daer niement in sadt. Doe vraegde Tondalus: ‘Wiens es desen setele daer niement in en sit, waeromme es hy ledich?’ Ende Malacias andwordde: ‘Voor een van myne drie gezellen, die nog in 't leven is, hy zal deze plaets na zynen dood vervullen.’

§ 16Ga naar voetnoot(2) ................... schijn Gods ende in sine drievoudichede ende te scouwene Marien Christus moedere, die ghebenedide coninghinne van hemelryke ende van eerderike, Tondalus, ic segghe hu meere, al ware elc sandekin, ende elc gersekin, ende elc crudekin een tonghe dat in de weerelt es, nochtan so ne souden sy niet vulprisen moghen de blyscip ende die glorie, die in hemlieden es te siene den ghenen, die daer sijn vercoren. Ay lacen! lieve creatueren, dat ghi hieromme niet en peinst.’ Doc sprac d'inghele noch voort tote Tondaluse: ‘Dese huutnemende scoone glorie, so ne hebstu noch niet ghesien.’ - ‘Ay lacen! sprac Tondalus, sal ic se niet ghesien?’ D'inghel seide: ‘Ja ghi, maer ghi en sijts noch niet weerdich; du moets also puer wesen, ende also reyne van sonden dat negheen vlecke no smette in hu en sy; also suver moestu wesen als dat kint es dat stappans gheboren es van siere moedre, nochtan so moet kint liden eer het comt ter glorien door een vier, mids dat hem heeft besondicht in der moeder lichame, maer en vliechter maer duere; ende dan commet ter eeweliker glorien. Tondalus, dat suver cleedekin dat hu de priester gaf ter vonten, dat en moghdi niet bringhen besmet voor Christus, het moet suver wesen.’ Doe sprac d'inghele tote Tondaluse ende hi seide: ‘Gane weder in dinen lichame ende onthout neerenstelike alle dat ghi ghesien hebt ende ghehoort, te dijns evenkerstins profyte; ghi sullet prediken den volke.’ Doe dese ziele hoorde dat so wederkeeren moeste te haren lichame, so andwoorde so met grooter zeericheit, ende seide, al weenende: ‘Ay lacen! Heere, wat hebbic noynt mesdaen so vele quaets dat ic moet wederkeeren te minen vulen sacke ende laten dese scoone glorie?’ D'inghel antwoorde: ‘In dusghedane glorie, die so groot es, so ne mach niement commen dan maeghden, die haren lichame wachten van luxurien ende vleesscheliken ghenouchten, ende die liever hadden te verdervene de lusten haers lichamen omme dese glorie dan hem te besmettene in luxurien, ende die houden Gods ghebode in vierne ende in vastene ende in abstinencien, ende die haren evenkerstin minnen, ende doen hem ghelijc hemselven ende hem wachten van hooveerdien, ende dat daer huut spruten mach, dese sullen ooc besitten dese eewelike glorie sonder hende. Weetstu niet dat du die helighe Scriftuere niet en gheloofdes, daeromme so ne moghdi hier niet bli-

ven; so keert weder in dinen lichame, daer du hute quaems, ende pijnt hu te wachtene van sonden. Onsen raet, onse hulpe en sal di niet ghebreken, sy sullen met hu bliven ghetrouwelike.’

Als d'inghel dat gheseit hadde, so leeddine weder in sinen lichame, ende doe verloos hi den inghele, ende doe die siele haer pijnde te roerne, so ghevoelde sou haer in haren lichame haerteliken, ende dat so versaemt was metter zwaerheit haers lichamen, want ter selver tijt ende ter selver hueren so sprac so den inghel ane in den hemele, ende stappans so ghevoelde so haer in eerderyke in den lichame, ende suchtende sonder spreken so sach Tondalus den priester by hem staende, ende hi ontfinc Gods lichame met love ende met daneke, ende deelde al dat hy hadde den aermen, ende dede setten up sine cleederen een cruce, ende hi nam ane een gheestelic leven, ende hi maecte desen bouc ende hi screeffer in al dat hi hadde overleden, ende hi bekeerder mede al dat lant van daer omtrent in duegden, want sy leefden seere roeuweliken in quaden levene, ende hy predicte devoteliken den lieden van den lande ende hootmoedeliken, maer wy die sijn leven niet ghevolghen en connen, mids der grooter pinen ende tormenten, die hi overleet ende die huutnemende penitencie, nochtan so eyst nuttelic ende huerboorlic allen creatueren ende allen menschen, die in eerderyke sijn die leven, die 't sullen hooren lesen ende visenteren, ende ooc so eyst salich harer sielen, want sy mogher mede sijn behouden ende commer mede ter soeter glorien, ende in dat mueghelic gheselscap van daerboven daer blyscip, vrueghde, melodie ende glorie es eewelic ende emmermeer sonder hende.

Desen bouc es ghetrocken huten lattine van woorden te woorden, no min no meer, ghelijc ende in der manieren dattene Tondalus de ruddere maecte, also hijt overleden hadde al dat vorseit es. Nu laet ons Gode van hemelryke dan bidden ende der glorieuser maghet Sente Marie, dat wi hier so moeten leven in deser booser weerelt ende in deser cranker werelt, dat wi moghen ontghaen desen vorseiden tormenten ende commen daer boven in 't eewighe leven, dat elcken goeden mensche bereet es, so wie dat wandelt in de gebode Gods, ende salich moeten wy werden vonden, als de ziele ende lichame sceeden sullen, dies moet hu ende mi jonnen, die vader, die sone, die helighe geest. Amen.

Glossenlied op het Ave MariaGa naar voetnoot(1).

 
In die heere van hu ic beghinne,
 
Weerde vrouwe coninghinne,
 
Die de hemelsche croone draghet,
 
T'onser vromen ende t'onsen ghewinne,
5[regelnummer]
Dat voor uwe comste was dinne,
 
Want voor ons, vrouwe, hebdi bejaghet
 
Dat ghi sijt moeder ende maghet,
 
Dies ons met rechte wel behaghet,
 
In sonderlingher vrayer minnen;
10[regelnummer]
Uwen sone dies ghewaghet,
 
Die hier in sonden legghet versaghet,
 
Dat hine ter noot bekinne.
 
Ave, moeder, sonder wee,
 
Fonteyne, sterre van der zee,
15[regelnummer]
Daer wy up seylen in grooten vare,
 
Wat heeren mochte hu God doen mee,
 
Reyne vat, wit als die snee,
 
Dan hi hu in der maegden scare
 
Coos te eenen exemplare
20[regelnummer]
Ons in te siene, ende te hebbene ommare
 
Die sonden, die ons sijn ghenee,
 
Om ons te troostene in mesbare,
 
Groete hu d'ingel ende sprac aldare,
 
's Vaders saluut dat was: Ave!
25[regelnummer]

Maria, daer ic na va,
 
Ontferret mi niet, maer blijft mi na,
 
Daer mi die coringhen sijn te groot,
 
Eist dat mi die viant sla,
 
Ende ic hem niet tote hu ontga.
30[regelnummer]
Hi wont mine siele toter doot,
 
Ghehelpighe vrouwe, huut alder noot,
 
Die ons dat Hemelsche slot ontsloot,
 
Dat besloten hilt vrouwe Eva,
 
Ghi ontfinghet in uwen scoot
35[regelnummer]
't Saluut, dat hu die vader ontboot,
 
Ghenoemt bi namen Maria.
 
Gracia dat es in hu, dats Ja,
 
Ende gheen Neen volghet na,
 
Ghi sijt moeder ende maghet fine,
40[regelnummer]
Ghi sijt die leedere als ic versta,
 
Daer men bi te hemele ontga
 
Den viand huut sinen saysine.
 
Ic ne bem niet droncken van den wine,
 
Die hute sturtet die divine,
45[regelnummer]
Maer in die hope, die ic ontfa,
 
Dat ghi sult in miere pine
 
Up mi sturten uwe medecine,
 
Die d'inghel noemde Gracia.
 
Plena, so sidi Maria
50[regelnummer]
Van minnen, ende ons altoos na,

 
Hoe mochte men beteren taelman spreken!
 
Uwe redene gaet den viant so na,
 
Hine candere jeghen segghen bu no ba,
 
Als ghi hem wilt die siele ontsteken.
55[regelnummer]
o Reyne fonteyne, ghelijc den beken,
 
Die up ons huten water leken,
 
Eer dat ons die viant sla,
 
Hoe soude God sonde moghen wreken,
 
Als ghi wilt uwe borste voort steken
60[regelnummer]
Van soeten sooghsele plena.
 
Dominus; an 't helighe cruus
 
Hingstu, heere, om die confuus
 
Waren ghemaect, met tsviants slaghe,
 
Al die viant quaet ende confuus
65[regelnummer]
Ons gheleet hadde van huus
 
In donkeren nachte ute claren daghe.
 
Daer saegdi, maghet, in onse plaghe,
 
Daer by natueren gheen wech en laghe
 
Om te behoudene ws,
70[regelnummer]
Doe wildi, vrouwe, dat men saghe
 
Den wech, die daer boven laghe
 
Te di te commene, Dominus.
 
Tecum om ons die waren dom,
 
Alle te verlossene ende niet som
75[regelnummer]
Sende die vader sinen eenighen sone,
 
Ende hi ne sciet niet daer of, om
 
Dat dese redene soude bliven stom,
 
Als of du moeder best omme 't ghone,
 
Want niet en drouch moeder maghdencroone
80[regelnummer]
Dan ghi alleene, vrouwe sooone,
 
Natueren recht makedi daer crom,
 
Die ghi hu ootmoedeghet, reyne persoone,
 
Jeghen den inghel van den troone,
 
Die dinen brudegoom liet Tecum.
85[regelnummer]

Benedicta waerdi Maria,
 
Doe hu die inghelen quamen so na,
 
Dat hi van hu was ghehoort.
 
Natueren recht brac daer in, ja,
 
Daer ic myn gheloove af ontfa,
90[regelnummer]
Ende bliven wille rechte voort,
 
Doe ghi verstont sine woort.
 
Uwe memorie wert ghestoort,
 
Omme dat boven natuere ga,
 
Daer moeder ende maghet in wert verboort,
95[regelnummer]
Ende doe die inghel adde dijn acoort,
 
Doe seide hi: Benedicta.
 
Tu, die onse troost best nu,
 
Die hier wilt sijn ende scu,
 
Ende ontraect in dese wostine,
100[regelnummer]
Leet ons den rechten wech met hu,
 
Eer Sathanas leelic ende ru
 
Ons bringhe ter eewelicker pine.
 
Dect ons onder den mantel dine,
 
Eer dat Lucifer ende de sine
105[regelnummer]
Up ons maken een ghehu.
 
Bidt hem, die water verkeerde in wine,
 
Du ne vintter gheen ontsegghen in schine,
 
Want sijn moeder so bestu.
 
In mulieribus sidi een sluus,
110[regelnummer]
Daer alle ontfaermichede up ws
 
Dore vloyt nacht ende dach.
 
Niement gaet so verre van huus
 
Roupt hi up hu, vrouwe, dat huus
 
Hem of gaes jeghen tsviands slach.
115[regelnummer]
Hi was dijn kint, die 't al vermach,
 
Hi nam den viand sijn bejach,
 
Die ons quaet was ende confuus,
 
Doe hi dinen reynen ootmoet sach,
 
Hi die nie hooveerden en plach,
120[regelnummer]
Croonde hi di in mulieribus.
 
Et benedictus bestu Jhesus,
 
Almachtich God, die door ws,
 
Beetes in der maeghden sale,
 
Dat hare natuere wert confuus,
125[regelnummer]
So ne vanter in gheene waghe scale.
 
o Reyne maghet, cuussche smale,
 
Boven allen maeghden principale,
 
Hare rijphede nam dine vrucht an 't cruus,
 
Nie vrucht smakede so wale,
130[regelnummer]
Als die in den hemelschen dale
 
Was, ende es benedictus.
 
Fructus wel verdinghestu ws,
 
Daer du hinghet an dat cruus,
 
Ende voocht jeghen den viant,
135[regelnummer]
Alstu hem, heere, roveds ws,
 
Ende maket se so confuus,
 
Hi ne mochte roeren voet no hant,
 
Omme te verlossene den pant
 
Hute den bandoene, daer inne in bant,
140[regelnummer]
Mattedine heere, ende brocht ons t'huus,

 
Daers haer natuere niet onderwant,
 
Waerdi ghewonnen ende gheplant,
 
Ghebenedide fructus.
 
Ventris was dat helighe rijs,
145[regelnummer]
Daer so an bloeyde, des bem ic wijs,
 
Die vrucht, die smaken die helighe monde;
 
Onse es de bate, uwe es den prijs.
 
Vrouwe, daer boven, in 't paradijs,
 
Moeten wy salich werden vonden,
150[regelnummer]
Of ons die heere heeft ontbonden,
 
Die medecine es van sonden,
 
Ende du daer omme zijn moeder sijs,
 
So ne can mer of el niet orconden,
 
Dan die vrucht, die haer liet wonden
155[regelnummer]
Van hu gheboren was ventris.
 
Tui, gracie, deel mi,
 
Vrouwe, hoe dat ic 's weerdich sy,
 
Moeder ende maghet puere,
 
Ontverredi mi dat comt by mi,
160[regelnummer]
Dat ic den sondere bem so by,
 
Ende daer mede so lang..
 
o Reyne vrouwe, w....
 
Ontfaermt mi uw......
 
Ende hout mi v.......
165[regelnummer]
Want cranc........
 
Ende die via........
 
Mine he...........

Gelaet- en KarakterkundeGa naar voetnoot(1).

Het onderstaende dichtstuk op de Gelaet- en Karakterkunde, even als de twee volgende, het een bestaende in eenige dichtregels op het heilig sacrament des Outers, naer S. Augustijn, het ander zijnde een dichterlijk raedsel, zijn getrokken uit een handschrift berustende in de stadsbibliotheek te Gent.

Dit handschrift op papier, vervattende 103 bladzyden, was voorheen het eigendom der Augustynen te Dendermonde, aen wie het omtrent het jaer 1682 gelaten werd, door Pater Petrus Legiers. Vooraen staet het dichtwerk Der vrouwen heimelicheit, bestaende in ongeveer 1900 verzen, ongetwyfeld naer het latijnsche schrift van Albertus Magnus, Secreta mulierum, gevolgd. Verder vervat dit bundel de drie gedichten, welke hier worden uitgegeven. Het gansche boek is door dezelfde hand geschreven, en zoo er lager, aen 't slot der Gelaetkunde wordt aengeteekend, in het jaer 1405. Echter mag men de gedichten aenzien, als in een vroeger tijdvak vervaerdigd, daer de woorden aldaer ghedaen ghemaect niet eigenlijk op den dichter, maer wel op den afschryver moeten toegepast worden, zijnde gedaen maken (eindigen).

 
Ghetrouwe lief ende vol eeren,
 
Hoer wat ic ū sal leeren,
 
Aristotules philosomie,
 
Als ic in sine boeke sie,
5[regelnummer]
So sal ic in Dietsche vertrecken,
 
Hoe ghi zult merken ende mecken
 
Van wat natueren die mensche sy;
 
Wildijt weten, hoert na mi.
 
Hevet een mensche, des gheloeft,
10[regelnummer]
Dat haer wit op zijn hoeft,
 
Dat diet hi es plomb van sinne;
 
Ende hevet hi karsp haer, als ic 't kinne,
 
So es hi emmer omme winninghe gier.
 
Hanct hem 't haer, nu merct hier,
15[regelnummer]
Seere ghewassen an 't voerhoeft,
 
So es hi vroet, des gheloeft.
 
Die bruun haer heeft, redelike dinne,
 
Hi es van eenen goeden sinne,
 
Ende hi es te male van goeden seden.
20[regelnummer]
Die 't hoeft heeft, na die ander leden,

 
Al te groet, dat 's een sot,
 
Maer een cort hoeft, sonder spot,
 
Ende ghecloven, diet een mensche sonder sin,
 
Ende en hevet gheene memorie in.
25[regelnummer]
Maer een plomp hoeft, wel te maten groet,
 
Dieteenen besceedenen mensche, des gheloeft,
 
Ende eenen vromen over al.
 
Heeft hi 't voerhoeft al te smal,
 
Dat bediet een ongheleeret wesen,
30[regelnummer]
Ende al te gier, alse wi lesen.
 
Hevet eene een wit voerhoeft,
 
Die es besceeden, des gheloeft;
 
Een oemoedech voerhoeft, hoert na mi,
 
Ende een hangde daer bi,
35[regelnummer]
Dat bediet, bi waerheden,
 
Eenen scamelen, sonder dorperheden.
 
Een viercantich voerhoeft bloet,
 
Ende dat wel te maten groet,
 
Dat bediet groete wijsheit,
40[regelnummer]
Ende daer toe groete besceedenheit.
 
Sijn die wincbrauwen, boven der nasen,
 
Te gader ghewassen, alse wi lasen,
 
Dat bediet eenen subtilen, die hem wel versteet,
 
Ende een arenstachegen, als ic weet,
45[regelnummer]
Ende wint dese mensche een kint,
 
Dat sal zijn droeve ende onghesint.
 
Ende tusschen die wintbrauwen zijn bloet,
 
Ende den slaep hebben wijt ende groet,
 
Ende die liere ghespiet daer an,
50[regelnummer]
Ende dat diet een roekeloes man.
 
Sijn die wintbrauwen lanc ende dicke,
 
Dat's een vroet mensche als ic micke.
 
Claer oegen, te maten bruun, bi lieden,
 
Moeten goede seden bedieden.
55[regelnummer]
Oegen die ghedichte rueren,
 
Die men ziet te meneger uren,
 
Alse nu loepen, alse nu staen
 
Dat bediet, al sonder waen,
 
Dat een mensche moet zijn gheveinst,
60[regelnummer]
Ende met quader loste bepeinst.
 
Gheel oegen ende blickende claer
 
Mogen bedieden eenen coenen openbaer,
 
Ende groeten lost van wine,
 
Ende gerne bi vrouwen te sine.
65[regelnummer]
Oegen die puer zwart zijn
 
Bedieden plompheit, seit dlatijn,
 
Ende sonder dogen hi zijn moet,
 
Ende gierech omme dat erdsche goet.
 
Ronde oegen ende cleine,
70[regelnummer]
Ende nederhanghende al ghemeine
 
Bedieden eene gheveinsde tonghe,
 
Ende een onghestadegen, out ende jonghe.
 
Oegen, die besien neerenstelike,
 
Die bedieden sekerlike
75[regelnummer]
Een mensche voersien ende snel,
 
Ende daer toe licht, verstaet dit wel.
 
Oegen, die al te dicke opgaen,
 
Ende weder sluten saen,
 
Dieden eenen vervaerden man,
80[regelnummer]
Ende eenen traegenalsic ghemerken can.
 
Oegen, die dicke op sijn,
 
Dieden eenen sot, seit dlatijn,
 
En onscamel es hi oec mede,
 
Dit es die rechte waerhede.
85[regelnummer]
Ruert ieman oec dicke zijn oegen,
 
Dat mach wel een znel mensche toegen,
 
Ende onghestadech, alse wijt hoeren.
 
Sijn te groet een 's menschen oeren,
 
Ende hangen nederwart seere,
90[regelnummer]
Dat diet een sot, als ic leere,
 
Die te vele te calene plecht,
 
Daer luttel doegden an ghelecht.
 
Sijn eens mans oeren al te cleene,
 
Dat diet quaet es de gene.
95[regelnummer]
Sijn zine oeren al te ront,
 
Dat 's ongheleertheit t'alre stont.
 
Nauwe oeren ende cleene mede
 
Dieden een mensche van volmaectheden.
 
Ligghende oeren, nauwe ghewonden an 't hoeft,
100[regelnummer]
Diet een traghe, des gheloeft.
 
Witte oegen, na dat ic ghescreven sach,
 
Dieden eenen subtilen, die vele slapen mach.
 
Wangen, die al te dinne sijn,
 
Die es quaet, seit dlatijn.
105[regelnummer]
Al te ronde roode wangen mede,
 
Mach wel bedieden nauwichede.
 
Lange nasen ende dinne,
 
Dat diet subtilheit, als ic 't kinne.
 
Een rechte nase diet wijsheit,
110[regelnummer]
Ende daer toe ghestadecheit,

 
En manlijcheit algemeene.
 
Maer es een nase al te cleene,
 
Dat mach een dief wel bedieden.
 
Een ansichte van lieden,
115[regelnummer]
Ende een vet mach dieden wale
 
Eenen onlostegen al te male,
 
Ende die van quade loste es.
 
Een hangde anschijn, zijt seker des,
 
Bediet eenen znellen moet.
120[regelnummer]
Dinne lippen, alse ic verstoet,
 
Sijn zy an eenen groten mont,
 
Lippen d'overste, t'alre stont,
 
Over die onderste hanghede dan,
 
Dat diet een sterc man,
125[regelnummer]
Ende een overmoedech mede.
 
Vint men oec, t'eenegen stede,
 
Dinne lippen an eenen cleenen mont,
 
Daer bi es een verkeert mensche becont,
 
Ende een plomp, alse wi bescriven,
130[regelnummer]
Eest an mannen, eist an wiven.
 
Oft een mont al te wide,
 
Dat bediet, in allen tide,
 
Eenen mensche scamel ende gier,
 
Ende onghestadech, nu merct hier.
135[regelnummer]
Ende langhe kinnen, alse ic vernam,
 
Bediet eenen coenen ende gram.
 
Die een corte kinne heeft ende reine,
 
Dat 's een onscac mensche, ende niet ghemeine.
 
Plato proevet middelbaer kinnen,
140[regelnummer]
Die zijn subtijl, van goeden sinnen.
 
Die een stemme heeft, ghelijc een gheit,
 
Dat 's een bedrieger, God weit.
 
Die doer die nasen spreken t' seere,
 
Die verbliden vele meere
145[regelnummer]
Van quaden saken dan van goeden,
 
Vore die sal hem een mensche hoeden,
 
Want zy liegen vele ende zy zijn quaet,
 
Alse in dlatijn ghescreven staet.
 
Een lanc necke ende een smal
150[regelnummer]
Diet een die quaet peinst over al.
 
Een ront necke diet oetmoedicheit
 
An siele en an lijf, God weit.
 
Een cort necke diet een coene,
 
Met sotheit quaet te doene.
155[regelnummer]
Een borst zeere met haeren bedect
 
Diet subtilheit, alse Aristotules vertrect.
 
Een bloete borst, sonder haer,
 
Diet besceedenheit, dat 's waer.
 
Corte hande ende cleene
160[regelnummer]
Dieden wise liede ghemeene,
 
Ende zy weten menegherande,
 
Maer corte vingers ende witte hande
 
Dieden lieden met haestegen sinne,
 
Ende met droeven, als ic 't kinne.
165[regelnummer]
Witte naghele, wel effene, dinne,
 
Ende der roetheit met es inne,
 
Dat diet een edel sin,
 
Oft dat der claerheit es in.
 
Cromme naghele ende gheboghen
170[regelnummer]
Plegen ons te liede te toghen
 
Antreckende, seit dlatijn.
 
Nagle, die al te cort sijn,
 
Dieden eenen mensche, die es quaet.
 
Ghecloven vingers, dat verstaet,
175[regelnummer]
Dat diet niet dan vrecheit
 
An den mensche, ende quaetheit.
 
Cleene vingers ende witheit mede
 
Sijn teekene van nidicheden,
 
Ende oec coenheit, als ic kinne.
180[regelnummer]
Vingers, die cort zijn ende dinne,
 
Dieden eenen mensche sot.
 
Philosophus seit, sonder spot,
 
So wat mensche, die eenen sachten lichame heeft,
 
Dat natuere hem een onsachte herte heeft;
185[regelnummer]
Swart zijn diet dan
 
Eenen onghetemperden man.
 
Wette brade, dat 's warachtichede,
 
Bediet ende vichtende liede.
 
Corte voete vet, als ic bediede,
190[regelnummer]
Diet liede in allen uren,
 
Die herde cranc zijn van natueren.
 
Al te langhe voeten dieden wel
 
Dat een mensche loes es ende fel.
 
Die met widen gangen gaen
195[regelnummer]
Sijn overmoedech, alse wi verstaen,
 
Ende besceeden t'allen tiden.
 
Die met corten screden scriden,
 
Ende haer lijf cort houden,
 
Ende haer anschijn zeere ophouden,
200[regelnummer]
Die sijn ontsienlec ende verkeert,

 
Alse ons Aristotules leert.
 
Die met corten gangen snellike gheet,
 
Hi es subtijl, quaet ende wreet.
 
Hevet een mensche zwarte huut,
205[regelnummer]
Dat diet een verkeert druut.
 
Witte huut ende roede mede,
 
Dat diet coenheit ende staerchede.
 
Witte, bleeke huut, als ic versta,
 
Die ghebrect van der cracht fluma.
210[regelnummer]
Vierachtiche verwe met blickende oegen
 
Dunct mi wel verwoetheit toegen.
 
Maetheit tusschen zwart ende wit
 
Diet een goet mensch, merct wel dit.
 
Ende ghi zelt weten over waer
215[regelnummer]
Van goeden werken openbaer,
 
Al es een mensche naturlec quaet,
 
Dat hi hemselven wel wederstaet,
 
Ende bringt hemselven wel in goeden seden,
 
Alse die goede Ypocras dede.
220[regelnummer]
Ypocras screef op eene ure
 
Op een blat sine figure,
 
Ende deedse toonen eenen meester goet,
 
Die van phelosomien was vroet.
 
Doen hi se sach, hi seide overwaer,
225[regelnummer]
Dat hi een luxurioes man waer,
 
Nochtan en wiste hi niet wie hi was.
 
Ypocras jonger balch hem das,
 
Dat hi van sinen meester seide,
 
Die wijs was alre doechetheide,
230[regelnummer]
Ende hoerde, ter selver stont,
 
Ende deet sinen meester cont
 
Dat philosophus hadde gheseit.
 
‘Lieve kint, dat 's waerheit,
 
Natuere es in mi luxurioes,
235[regelnummer]
Maer ic hebbe wederstaen altoes,
 
In studeren van philosophyen,
 
Dat luxurie in mi niet en mach dien.
 
Dade men dat nu, so waert goet,
 
Maer neen 't niemant en eist, die't doet;
240[regelnummer]
Al hevet een mensche quade natuere,
 
Hi wedersta se wel ter cuere,
 
Ende bringt hemselven wel in clare.
 
Dat es wel zware mare
 
Dat ic miere liever vrouwen sende,
245[regelnummer]
Die God hoeden moet van meswende,
 
Ende hise bringhe ter goeden ende,
 
Want sy hevet benomen mi allende.
 
Altoes ben ic in dien wille,
 
Dat ic openbare ende stille
250[regelnummer]
Haer altoes dienen moet,
 
Die mi verhogen ende suchten doet,
 
Ende in 't herte es so lanc so meer,
 
Doer hare so doegic so groten zeer,
 
Ende ben hare van herten hout,
255[regelnummer]
Die mi hevet in haer ghewout,
 
Ende mi doet altoes waken,
 
Doer haren wille willic 't maken
 
Die 't mi hiet, want mijn herte
 
Doget dor haer wille grote smerte,
 
Ende ic ben haer dienstman, sonder waen.
261[regelnummer]
Nu willic der complexien avestaen,
 
Die ic ane hare bekinne.
 
Sy es so vaste in minen sinne
 
Van hem allen verre te voren,
265[regelnummer]
Vore d'ander alle uutvercoren,
 
Want zi es harde goet,
 
Die haer so zeere minnen doet,
 
Die mensche woent daer bi.
 
Nu hoert welc haer name zy,
270[regelnummer]
Si es gheheeten Sangwinna,
 
Na dat ic mi best versta,
 
Ghi moghes oec zijn, wel ghewes,
 
Wat van haer ghescreven es,
 
Dat willic haer alleene scriven,
275[regelnummer]
Het ware onrecht, sout achterbliven,
 
Die van dien complexie es,
 
Des zijt zeker ende ghewes.
 
 
 
Bidt voer den ghenen, die dit screef,
 
Dat hi verwinnen moet zijn leet,
280[regelnummer]
Ende na dit allende d'euwelijc leven,
 
Dat wille hem Marien-kint gheven,
 
Dies onne ons ende hem die hemelsche vader;
 
Amen nu segt, amen alle gader.
 
Dit was ghedaen ghemaect met live,
285[regelnummer]
In 't jaer ons Heeren XIIIIo ende vive,
 
Ten ingane van aprille,
 
Elc onthoudt, die 't wille.

Get heilig Sacrament,
of ons heeren avondmael.

 
Dus bescrijft Sente Augustijn
 
In sinen boec der Stadt Ons Heeren,
 
Die hi maecte in den lattijn,
 
Ons profiteleke leeren,
5[regelnummer]
In den daghe als di bescouwen
 
Suls dat heileghe Sacrament.
 
Ic segghe di, wert in goeder trouwen,
 
Dinen noeddorft wert di toegesent,
 
Ende oec dmesdoen in lichte spraken,
10[regelnummer]
Daer sonde mochte comen in
 
Sal 't Sacrament te nieute maken,
 
Ende der zielen den ghewin.
 
Dlicht den oegen wert behouden,
 
Ende verjaget oec de haesteghe doot.
15[regelnummer]
Die cracht der messen zijn de scouden,
 
Mids Jhesus Christus passie groet,
 
Over ghemonnecht sal men antieren,
 
Up dien dat hi up dien dach steerft.
 
Dat sacrament salne versieren,
20[regelnummer]
In't euweghe rike wert hi geheerft,
 
Dien tijt en sal hi oec niet ouden
 
Alsoe langhe, als hi de messe sal hoeren;
 
Jhesus Christus sijn de scouden.
 
Dit scrijft ons Sente Augustijn hier voren,
25[regelnummer]
Als du gaes te messen wert,
 
So volcht di d'ingle altoes naer,
 
Dine voetstappen tellende metter vaert,
 
Om di van zonden te zuverne claer.
 
Die vraeye messe doet vergheven
30[regelnummer]
Die sonde, die men heeft ghedaen,
 
Alsoe wel die doode als die leven,
 
So wie die wille maecht aengaen,
 
Want die messe es altoes groet,
 
Mids den heilighen sacrament
35[regelnummer]
Den zielen als her Jhesus doot,
 
Die hi ghedoechde in den tormente,
 
Alse 't gheloeve hout dat de mensche
 
Verloest wert met Ons Heeren doot,
 
So wert hi oec behouden te wensche
40[regelnummer]
Metter heiliger messen wort.

Raedsel.

 
Mijn vader wan mi hier te voren,
 
Eer hi ghewonnen was of gheboren.
 
Mijn moeder droech mi, zijt zeker das,
4[regelnummer]
Eer dat soe ghedreghen was;
 
Oec was ic die selve man,
 
Die mier ouder moeder dmaechdom nam,
 
Nu vragic elken, die mi aensiet,
8[regelnummer]
Oft hi minen name kent yet?

Onderwijs voor Schepenen.

De Eerw. Heer Van de Putte, die in de Mémoires de la Société d' Émulation de Bruges, 1839, p. 211, een allerbelangrijkst dichtstuk, van 1369 verzen, plaetste, over het oudnederlandsch erfrecht, trok ter dezer gelegenheid de aendacht der geleerden op het belang dat diergelyke oorkonden bezitten voor de grondige kennis onzer middeleeuwsche rechlsgeschiedenis, tot dus verre slechts oppervlakkig gekend en ten onrechte soms zoo zeer gelasterd.

Tot dit doel iets willende bydragen, voeg ik hier een dichtstuk in, over de plichten der rechters en schepenen. Dit leergedicht is in geschrift vervat van het midden der XV^o eeuw, en bevindt zich in een HS. der provintiale archiven te Gent, met opschrift: Leenen, 1300. Dit handschrift behelst nog andere stukken in proza betrekkelijk de oude rechtspleging en regeringsvorm in Vlaenderen. Reeds gaf de Heer J.F. Willems in het Belgisch Museum (D. I, bl. 44), een document er uit in 't licht, over de wijs van hof te houden, 't welk de aendacht der oudheidskundigen vestigde. Dit HS. behelst overigens nog andere stukken van belang, onder welke wy de volgende aenstippen (bl. 119): Dit es het voordeel dat een ervachtighe heeft die leen verstorven es van vadere of van moedere, of van overzyde an hem trect, toebehoerende te hebbene te zinen voordeele, onder tenement van den casteele van Ghend. - (Bl. 145). Eene zamenspraek over de verscheiden manieren van juridictien ende heerlicheden in Vlaenderen, de costumen ende usagen van den Schependomme als van de Hofrechten van den mannen.

Wat hemlieden toebehoort die vonnesse wyzen zullen.
 
Die ghene, die daer toe zijn ghesedt,
 
Dat zy zitten in den stoel der wet,
 
Ende vonnesse wysen daer,
 
Weet dat haren staet es zwaer,
5[regelnummer]
Daer men heere, lijf ende goet
 
Wysen, ende ontwysen moet,
 
Daer men also scoene voeren seyt
 
De lueghene als de waerheyt,
 
Want zy zitten te diere steden,
10[regelnummer]
In den stoel der gherechticheden,

 
Van Goods weghen, zeker zijt,
 
Zo zijn zy dan vermalendijt,
 
Ende ghewijst, metten vinghere Ons Heeren,
 
Die daer uut gherechticheyt keeren.
15[regelnummer]
Wiste een Scepene wat hy ware,
 
Hy zoude altoes beven van vare,
 
Zo wanneer hy zitten ginghe
 
Ten hoordeele, in 't ghedinghe.
 
Dan sondy trecken voor oeghen
20[regelnummer]
't Oordeel, dat God, onse Heere, zal toghen,
 
Ten joncxsten daghe, daer hy zal
 
Duecht ende archeyt doomen zal.
 
Zevene duechden principale
 
Hoert hem toe weetic wale,
25[regelnummer]
Die daer toe zijn ghesedt
 
Dat zy zitten in den stoel der wet,
 
Diene ic u wille zegghen viere,
 
Nu hoort, ic seghse hu sciere:
 
D'eerste point es Wijsheyt,
30[regelnummer]
D'ander es Gherechticheyt,
 
Dat derde es Verbeydicheyt,
 
Dat vierde es Goods Vreese mede,
 
Ende daertoe Ghestadichede,
 
Wijsheyt moet hem hoeren toe
35[regelnummer]
Zonderlinghe, ende ic segghe u hoe.
 
Die zaken zijn menegherande,
 
Die hem daghelicx commen voor hande,
 
Ende die se al sal bescheeden,
 
Hy moet hebben vele wijsheden,
40[regelnummer]
Salemoen dus bescreven heeft.
 
Heer ghy u vonnesse uutgheeft,
 
Zuldy u wyselic voordinken,
 
Ende twint uter waerheyt winken,
 
Want daer men de waerheyt vliet,
45[regelnummer]
Zeker daer en es God niet,
 
Maer die duvel speelter mede,
 
Want God es zelve die waerhede.
 
Een philosophe die seyt:
 
‘Zo waer dat Gherechticheyt
50[regelnummer]
Ghebrect also groet als yet,
 
Daer en nes vulmaectheyt niet.’
 
Gherechticheyt, in haer hevet
 
Dat zo elken 't sine ghevet,
 
Ende niemene en wilt hoenen,
55[regelnummer]
Noch oec ghemeenscap toenen,
 
Ende zo wie anders doet, weet dat hy
 
Niet gherechtich, maer valsch zy.
 
Scepene, die hem hueren laedt,
 
Omme dat gherechticheyt niet voort en gaet,
60[regelnummer]
Mesdoet vele meer, des zijt vroet,
 
Dan hy die Symonnie doet,
 
Of haer vonnesse daer omme stoursen,
 
Dat zy goet daer ute porssen,
 
Zijn vermalendijt eewelike,
65[regelnummer]
Ende ghewijst uut hemelryke.
 
Wat verdient hy, secht mi dan,
 
Die quaet vonnesse wijst den man,
 
Ende Goods vonnesse vercoepen,
 
Ende dat contrarie doen loepen,
70[regelnummer]
Ende die waerheyt wederstaen daer,
 
Die God zelve es overwaer,
 
Als Tulyus, die wyse man,
 
In zinen bouc wel spreken can,
 
Ende David, ende andre heeren,
75[regelnummer]
Die van desen dinghen leeren,
 
Al adde ·I· mensche al die weldaet,
 
Daer al die weerelt mede ommegaet,
 
Ende ware hy ongherechtich yet,
 
Al die weldaet en holpe hem niet,
80[regelnummer]
Want gherechticheyt es een licht,
 
Daer hemelrike up es ghesticht,
 
Ende alle duecht, ende eere mede.
 
Maer ghy, die daer zijt in die stede
 
Des hoordeels, daghelike,
85[regelnummer]
Peinst dat ghy zekerlike
 
Te dien hoordeele zult commen,
 
Daer God zelve zal doomen,
 
Ende naer zyne gherechticheyt al
 
Goet ende quaet loenen zal,
90[regelnummer]
Daer ghy u hoordeel zult ontfaen,
 
Na dat ghy hier hebt ghedaen,
 
Daer spreken, smeeken, noch mieden
 
Twint en zullen moghen dieden.

Dit es dat men gheen vonnesse verhaesten en zul.
 
Te zulker stad pleecht men te gheven
95[regelnummer]
Vonnesse, naer 't recht bescreven,
 
In loeye ende in andren boucken,
 
Daer men 't recht in moet zouken;
 
Ende te zulker stad hebbic vernomen
 
Wijst men 't naer dat sijt onthouden conen;
 
Te zulker stad wijst men 't, dies zijt vroet,
101[regelnummer]
Na dadt den wysere dinket goèt,
 
Hute haren hoefde, sijts ghewes,
 
Dat een anxelic dine es,
 
Dat hem de lieden onderwinden
105[regelnummer]
Loeye of rechten te vindene,
 
Die in Scriftueren zijn blint,
 
Ende van rechten weten twint,
 
Want de ghene, die weten wale
 
Loeye, decrete ende decretale,
110[regelnummer]
Bybelen ende propheten,
 
Philosophen ende poëten,
 
Twyfelen in vele dinghen
 
Hoe sy se te rechte ghebringhen;
 
Hoe zal dan moghen, secht mi dan,
115[regelnummer]
't Recht gheweten een leec man?
 
Daer omme zal men in die waerhed
 
Vonnesse wysen met verbeydicheden,
 
Ende met goeder deliberacien,
 
Zo dat hem God met siere gracien
120[regelnummer]
Vertoeghen wille dat beste dan,
 
Daer zy mueghen twifelen an.
 
Een philosophe maect ons ghewes
 
Dat het cen wijs wysere es,
 
Die de dinc cort verstaen heeft,
125[regelnummer]
Ende traghelike zijn vonnesse gheeft.
 
Men zal scuwen zonderlinghe
 
In de vonnessen twee dinghen;
 
Dats Haesticheyt ende Gramhede,
 
Zo waer dese twee houden stede,
130[regelnummer]
Daer eyst zorghelijc, zonder waen,
 
Of dat rechte voort zal gaen.

Dat men in de vonnessen Gode ontsien zal.
 
In vonnessen zal men zeere
 
Gode ontsien, onsen Heere,
 
Want hy alle waerheyt kent,
135[regelnummer]
Hem en es verborghen twint.
 
Die Salemoen die seyt:
 
‘Gods vreese es beghinsel der waerheyt.’
 
Zo kenlike dat es waer,
 
Het en was noynt waerheyt, daer
140[regelnummer]
Gods vreese niet en es.
 
Alle dinc, sijt zeker des,
 
Die men buten Gods vreesen doet,
 
Die moeten vallen onder voet.
 
Die scalke raden connen vinden,
145[regelnummer]
Ende die met loesheden binden,
 
Die heeten die Vroede nu,
 
Maer zy zijn valsch, dat segghic u;
 
Aldus ne znldy doomen niet,
 
Watter u oec na gheschiet,
150[regelnummer]
Dinc, die u niet toe ne hoert,
 
Ghine sullet niet doomen voort
 
Jeghen redene, ende jeghen recht,
 
Ghyne zult niet doomen echt,
 
Zonder groete voersienichede;
155[regelnummer]
Ghyne zult niet doomen mede.
 
In gramschepen aestelike,
 
Noch doomen oec diereghelike,
 
Zonder die vreese Ons Heeren.
 
Ghy zult u oec daer toe keeren
160[regelnummer]
Dat ghy gheen vonnesse ne sult gheven,
 
Ghyne zyter toe verdreven,
 
Dat ghijt sculdich te doene zijt,
 
Metten rechte t'elker tijt;
 
Die anders zijn vonnesse gheeft,
165[regelnummer]
Weedt dat hy in cranken pointe leeft,
 
Ende dat God van hemelryke
 
Hem zal doomen zwaerlike.
 
Zo wat manne, die daer toe es verheven
 
Dat hy recht-vonnesse uut zal gheven,
170[regelnummer]
Naer't vertrecken van elker mesdaet,
 
Hem mach zijn herte van anxenen beven,
 
Want scepenen en hebben gheen recht bescreven
 
Van elken vonnesse dat ute gaet.
 
De sulke werdt scepene, by vrienden of neven,
175[regelnummer]
Daer lettel wijsheit in es beseven,
 
Hy en weet niet watter ane gaet,
 
Als men in scepenen woort es bleven,

 
Daer zaken van live ende van eren aneleven,
 
Zo behouft scepenen goeden raet,
180[regelnummer]
Want scependom es een hoeghe staet.
 
Salemoen zeecht 't verkennen ende 't verlyen,
 
Ende 't vertrecken van partyen
 
Voor scepenen es bekent al bloet,
 
My dinke dat zy hem vermalendyen,
185[regelnummer]
Die daer, by jonsten of by envyen,
 
Recht-vonnesse laten door eenighen noot.
 
Scependom en slacht gheene bailgien;
 
Een bailliu mach eenen man anthyen,
 
Wat hy wille, eyst cleene, eyst groet,
190[regelnummer]
Daer mach men seependom hoeghe wyen,
 
Die dat in 't rechte wille bevryen,
 
Al adde een man zynen vader doot,
 
Zouden zy doen dat God gheboed.
 
Scriftuere, daer gheen ghebrec ancleeft,
195[regelnummer]
Zeecht ons dat God bevolen heeft,
 
Dat men elken zoude gheven 't syne,
 
Waer es hy, die elken 't syne gheeft,
 
Het ware wel noet dat men 't bet bedreeft,
 
Want hoverdye minghelt met venyne
200[regelnummer]
Een ghierich ewe ter weerelt weeft,
 
Daer die meeste hope van den lieden ancleeft.
 
Elc meent hem selven, dats de pyne,
 
Weldoen, dats zoe versteeft,
 
Want trauwe ende recht staet ende beeft
205[regelnummer]
Omme dat te coepine es florine,
 
Het vindter cleene stade daer 't sculdich es te zyne,
 
Men zoude gheene lieden scepene maken
 
Dan die waerheyt hilden van dat zy spraken,
 
Ende vreese hadden ende ghedinken,
210[regelnummer]
Ende kennesse draghen in alle zaken.
 
Hier mocht men Gode mede ghenaken,
 
Als die lichame zal ligghen stinken;
 
Maer als die simiten daer naer haken,
 
Hoe men nootkine best mach craken,
215[regelnummer]
Daer de keeste in den budel af clinken,
 
Zo wie die niet en heeft van desen nootsaken,
 
Diewile ziet men zijn recht ontlaken,
 
Al en can men 't Gode niet ontwinken,
 
Hy can loen, na verdiente scinken.
220[regelnummer]
Elc heere, elc scepene, ende elc raet
 
Zoude zo regieren zynen staet,
 
Dat hy Gode mochte bejaghen;
 
Mi heeft wonder dat hy blyscap laet,
 
Waer hy rijt, of waer hy gaet,
225[regelnummer]
Dicwile dat hy den last moet draghen,
 
Zo mesleedt es die mesdaet,
 
Daer 't vonnesse af van scepenen gaet,
 
Daer zijt in 't rechte willen waghen.
 
Haer vonnesse es een vreeselic zaet,
230[regelnummer]
Zy maeytineren den oechsten graet
 
Te valne diere aerch in jaghen,
 
By wille van vrienden ende van maghen,
 
En es geen scepene wijs ghenoemt,
 
Hy en leert ghenouch als daer toe coemt
235[regelnummer]
Vonnesse te strykene an lijf ende an eere.
 
Zo wie dat om scependom droemt
 
Omme 't voordeel, dat naer coomt,
 
Hy doet den raet van Luceferre,
 
Ende zo wie in wijsdomme zo es verstomdt
240[regelnummer]
Dat hy met wille eenen andren domdt,
 
Hy verdomdt hemzelven meere,
 
Maer zo wie hem om een inbijt vergromt,
 
Die te ziere maeltijt niet ne comt,
 
Hy verswijmt hemselven zeere.
245[regelnummer]
Elc meerke wel, waer in dat ic 't keere,
 
Ic dar wel zegghen ende lyen voorwaer,
 
Al draghen scepenen die burdine zwaer,
 
Der steden goet en behoert hem niet toe,
 
Niet meer, dat's openbaer,
250[regelnummer]
Ende wille hu proeven met redenen claer,
 
Dat de meeste van den minsten doet,
 
Maer als zy last hebben verre ofte naer,
 
Zo es men hem sculdich haren cost aldaer,
 
Ende binnen den jare el niet der toe.
 
Scepenen mach van anxenen upstaen haerlieder haer,
 
Hoe zy't volc in de steden aldaer
257[regelnummer]
Regieren zullen spade ende vroe,
 
Wy moeten alle sterven, wy en weten hoe,
 
Hier by voorsye elc wel wat hy doe.

Alexander.
Fragment.

Schoon ik twyfelen zou of dit dichtstuk een fragment zy van den roman door Jacob Van Maerlant op Alexander vervaerdigd, laet ik het echter onder dien titel alhier verschynen; daer het by dit opschrift reeds wordt aengewezen in het werk van den Heer F.J. Mone: Uerbersicht der Niederloendischer Volks-Literatur oelterer zeit, bl. 83, waer hy de volgende gedachten er op uit: ‘De geschiedenis van Julius Caesar wordt aldaer tot op Augustus kort voorgehouden; dan gaet de dichter voort met de heldendaden van Alexander te bezingen, welken hy boven Caesar plaetst, daer deze Babylonie niet veroverde.’

Dit fragment, berustende ter provintiale archiven te Gent, is op een perkamenten vel in-4^o geschreven en dagteekent van het begin der XIV^e eeuw. Het vervat vier bladzyden en ieder bladzyde twee kolommen van 38 verzen elk.

 
Doe vachte hi te Tolette in Loreine,
 
Dar hi den pris bejagede alleine,
 
Ende verwan den hertoge echt;
5[regelnummer]
Het volgen ridders ende enecht,
 
Ende verslougen haren ere,
 
Dus hadde Julius die ere.
 
Julius wan, binnen dien jare,
 
Dat hi van Rome was gevaren,
10[regelnummer]
Al 't lant, dat leget nu
 
Benorden Brugge-mongu.
 
Doe keredi weder te Rome wart;
 
Ponpeius die was vervart,
 
Hine dorste niet ombeiden,
15[regelnummer]
No jegen hem ter were riden,
 
Ende vlo tote Brandis,
 
Dus hadde Julius den pris,
 
Ende volgede met crachte.
 
Doe vlo Ponpeius bi uachte
20[regelnummer]
In Egipten, in die Romeine.
 
Julius sach hi alleine
 
Mochte ebben Rome ende Lombardien,
 
Ende al dat lant van Normenie,
 
Ende al dat lant van Romenie,
25[regelnummer]
Ende kerde weder in die stat,
 
Ende nam al Ponpeius scat,
 
Die hi binnen Rome hadde gelaten.
 
Darna vor hi sire straten
 
In 't lant van Spengen, dar hi vacht,
30[regelnummer]
Echt jegen Ponpeius cracht,
 
Dar verloes somenech 't leven,
 
Dat noint 't getal ne was gescreven.
 
Ponpenis was verwonnen echt,
 
Fontinus, en onwert cnecht,
 
Nam Ponpeius sin levem,
 
Ende hi evet sin hovet gegeven
 
Juliuse, den groten man,
 
Juliuse, die keiserike, wan

 
Met groter cracht Egipten-lant,
40[regelnummer]
Hi makede vroue alteant
 
Cleopatrem, dat scone wif;
 
Darna nam hi menegen 't lif
 
In dat lant van Afrike,
 
Die 't jegen hem adde crachtelike
45[regelnummer]
Met Ponpeiuse gevochten,
 
Dat si alle sere becochten;
 
Ende den coninc Juda
 
Volgedi harde verre na.
 
Doe vor hi te Spangen weder,
50[regelnummer]
Dar slouch hi menegen ter neder.
 
Ponpenis nam hi oec 't lif,
 
Dus makedine keitif,
 
Ende al dore sins selves vrome,
 
Dat was d'erste keiser van Rome.
55[regelnummer]
Doe dat Julius adde gedaen,
 
Kerde hi weder te Rome saen,
 
Ende was ontalt harde scone,
 
Ne ware die feste van Babilonie,
 
Die wasscoenre hondert warf.
60[regelnummer]
Nu hoert hoe dat die keiser staerf:
 
Hi dede groten lachter Rome,
 
Dar men onthalde in so scone,
 
Daromme balch dat herschap sere.
 
Doe hi ·II· jar ende nemmere
65[regelnummer]
Hadde in Rome stille gelegen,
 
Was hi jammerlike geslegen.
 
·XXIIII· groter wonden
 
Waren hem gegeven ten selven stonde,
 
Calterus deet ende Cassus,
70[regelnummer]
Die hoge heren wilden 't aldus.
 
Mettien vloen si in Mutina,
 
Antonis, die volgede na,
 
Ende hadde dar beseten.
 
Doe lieten si 't te Rome weten;
75[regelnummer]
Doe coes men Octavane
 
Dat keiserike t'ontfane,
 
Ende men sende Ircus ende Pamsa
 
Toter port te Mutina,
 
Dar si Antonise souden verdriven.
80[regelnummer]
Ircus moeste ginder bliven,
 
Ende Pasma vaert dar gewont,
 
Daer hi starf in corter stont.
 
Antonis voer in Egiptenlant,
 
Ende liet sin selves wif te hant,
85[regelnummer]
Augustus suster Octavia.
 
Hi nam cortelike dar na
 
Cleopatrem t'enen wive,
 
Dat becochte hi metten live,
 
Want die keiser volgedem na,
90[regelnummer]
Al toter port Mictina,
 
Ende dedem groten lachter,
 
Dit gesciede menech jar ir achter.
 
Hi sconfirde al sin here,
 
Ende al dat hi brochte ter were.
95[regelnummer]
Cleopatrem, die scone vroue
 
Hadder omme so groten rouwe,
 
Ende was van herten oec so gram,
 
Dat so ·II· serpente nam,
 
Ende dede se hare selven suelgen doet.
100[regelnummer]
Antonis hadde den roue so groet,
 
Hi doede hem selven met venine
 
Aldus ende sine pine.
 
Doe kerde hi te Rome weder,
 
Ende leide alle orloge neder,
105[regelnummer]
Ende was here ·XL· jar,
 
Sonder orloge, dat was war.
 
Doe hi te Rome quam die here,
 
Was hi ontfaen met sulker eren,
 
Ende de stat gemaect so scone,
110[regelnummer]
Sonder tote Babilone,
 
Dar hie 't ersten af liet bliven,
 
Ne sach noint man die feste driven,
 
Al waren die festen alle te samen,
 
Die oint binnen Rome quamen,
115[regelnummer]
Of hiewer binnen al erdcrike,
 
Sine waren sekerlike
 
Algader niet so scone
 
Alsedie feste van Babilone.
 
Het dochte mi rccht wesen,
120[regelnummer]
Wil men alle bouke lesen,
 
Ende den genen niet pris geven,
 
Die mest dede in sin leven,
 
Alder hogen coninc gesten,
 
Ende al dat si mochten gelesten;
125[regelnummer]
Dat nes mar en spel
 
Jegen dat desen man geviel.
 
Bede te sinen ·XII· jaren
 
Begonsti orlogen, te waren,

 
Ende als hi was ·XII· jar out,
130[regelnummer]
Vachti met groter gewout.
 
Het es recht dat helc man wondert
 
Dat Alexander niet hondert
 
Man en hadde t' ors no te voet,
 
Doe hi vechten erst bestoet
135[regelnummer]
Jegen die heren van erderike,
 
Ende hi se duanc geweldelike,
 
Hine was hout mar ·XII· jar,
 
Bedi seggic u over war.
 
Wille men merken sine joget,
140[regelnummer]
Ende die hovesheit van sire doget,
 
Ende met ho clenre herecracht
 
Hi de werelt al vervacht,
 
Al de pris, die Julius wan,
 
Ende Augustus, die edele man,
145[regelnummer]
Ende alle die keiserevan Rome,
 
Dat es gelic enen drome,
 
Dar men nomet desen here,
 
Bedi ebben sis crancke ere.
 
Die bouke makeden van Arture,
150[regelnummer]
Ende van den coninc Sornagure,
 
Sine hadden des mans daet gescreven,
 
Ende hem groten pris gegeven,
 
Hadde hi gelevet, na minen wane.
 
 
 
Daer wanic wel dat et gesciede
155[regelnummer]
Udes conincs Daris liede,
 
Dat die profete Daniel
 
Hadde voorseit te voren wel.
 
Hi seide dat en buc soude comen,
 
Uten nordoesten ende verdoumen
160[regelnummer]
Die tue horne van den weder,
 
Die sal hi breken al ter neder.
 
Die buc bediet Alexander,
 
Die onwaenliker was dan en ander.
 
Daris die bediet den ram,
165[regelnummer]
Die groet was ende scade nam.
 
Sine tue horne sekerlike
 
Dedieden sine tue conincrike,
 
Dat was Persen ende Meden,
 
Die de Grieken al dorereden.
170[regelnummer]
Aristomies die inde,
 
Seiden de gene die ne kinde,
 
Was die d'erste jceste dede
 
Jegen Alexanders lede.
 
Hi was en riddere vermeten,
175[regelnummer]
Up enen olifante geseten,
 
Met ere geselen van ·X· cnopen
 
Dede hi gene beste lopen.
 
Met enengenen degen spere
 
Stach hi den coninc vor al dat here,
180[regelnummer]
Dat het voer al dor den scilt,
 
Die den coninc voer hem hilt,
 
Mar hine mochtene niet gewonden.
 
Die coninc stac weder tien stonden,
 
Dien olifante al dore die lanken.
185[regelnummer]
Doe faelgierden hem die scranken,
 
Ende gaf enen groten val.
 
Aristomines becocht al;
 
De coninc makedene hofdeloes.
 
Die Grieken riepen den zege es onse,
190[regelnummer]
Enne vloech noint soe te genen stonden
 
No dicke als daer die spiete ende die schich...
 
Na den coninc vlogen bedicht...
 
Hi sloech nochtan al doere en...
 
Dar halpem sere die Anatin...
195[regelnummer]
Hi ginc smeden alse met an...
 
Ende het ginc daer harde ban...
 
Hi dorstac oec Elifas,
 
D..... mines Faraos sone was;
 
Eenen anderen sloech hi met....
200[regelnummer]
Ende reed over hem metten ....
 
Dat was Orcanis sone Fara..,
 
Dien makedi van den hofde ....
 
Van Egipten was Elisas,
 
Ic wane Faros van Cirien was,
205[regelnummer]
Dat lant dat lange lach ver....
 
Wart metten roden bloede ....
 
An beden siden lach menech...
 
Die hie niet genomen nec..
 
Doe stonden dar Daris man,
210[regelnummer]
Enos ende Cainam.
 
Enos slouch met sinen suerden
 
Enen griec to ter aerden,
 
Dat hi ginder blef aldus,
 
Ende hi hiet Ecifilus.
215[regelnummer]
Cainam slouch Lavoemedoene,
 
Met ere hantacx, alse die coene.

 
Doe Lavoemedoene was ver......
 
Quam Filiocas dar der jegen.......
 
Cainam ende oec Enos
220[regelnummer]
Makedi van den live los.
 
Mettien so quam en gigant
 
Jegen Alexandere al te hant,
 
Een van der roder....
 
Hen sin solane niet si....
225[regelnummer]
Thusscen hir enter solanen
 
Sin moeder was na minen wane,
 
Ene wule slore,
 
Ende sone wan bi enen moer.
 
Hi was groet gelic der moe...
230[regelnummer]
... hi en tuint niet te vroeder
 
... hude wat hi suart al gader
 
.... us geleec hi sinen vader.
 
..ic hontsagen si sine gedane
 
....e de cracht van sinen slane,
235[regelnummer]
.... hadde Alexander doet,
 
.... dat d'aventure verboet
 
... colve hadde hi van ·III· cnopen,
 
...... er hevet hire mede belopen,
 
...... den Grieken ende geslegen,
240[regelnummer]
.... quam hem Alexander jegen,
 
... t wonder hadde die coninc das,
 
... die viant so groet was.
 
.... selve hief hi up mettien,
 
..... hi den coninc hadde gesien,
245[regelnummer]
... was roet van den bloede,
 
.... riep Geon, met groten moede:
 
...... ander grote here,
 
..... waerstu verwoet so sere,
 
.... tu jegen enen gigant,
250[regelnummer]
.....s comen, die es din viant
 
.....ves gelesen dat min geslachte,
 
... hemel wilde winnen met crachte,
 
.... er hontvlo hem cume.’
 
.... hi dit seide liep hem die scume
255[regelnummer]
... sine leppen bede,
 
.... oninc lonet hem met lede.
 
Hi roctene ter selver stont
 
Metten spere in den mont,
 
Ende nagelde hem die tonge.
260[regelnummer]
Sinen roest ter selver tonde.
 
.... ninc hortene met cracht,
 
... stoet ende beet den scacht,
 
.... er borst van sinen parde,
 
...hi viel neder up die arde,
265[regelnummer]
.... groten slach gaf hi, te waren,
 
.....e eke van ·C· jaren,
 
......et aren telgen vallet.
 
Die Grieken quamen toe gewallet,
 
Ende dorstakene hondert fout,
270[regelnummer]
Ende doedene met gewout.
 
De rechtere schare vacht aldus,
 
An de luchtere vacht Clitus
 
En de beste van sinen live,
 
Die hoint geboren wart van wive.
275[regelnummer]
Sin suster sogede den coninc,
 
Jc wane his quaden loen ontfinc,
 
Der Persen sluch hi menech en
 
Ende gaf hem en quaet leen.
 
En van Damasch hiet Sanga,
280[regelnummer]
Hi was Clituse so na
 
Dat hi hem sach slaen sinen broeder,
 
Sins vader kint ende sire moeder,
 
Ende hi versuchte sere drie warf.
 
Doe hi sach dat sin broeder staerf,
285[regelnummer]
Scoti up Clitise drie spiete,
 
Nochtan pinedi al met niete.
 
Mettien scoet hi up den wagen,
 
Ende hevetene metten suerde dorslagen,
 
So dat de helm was geclovet,
290[regelnummer]
Die coifie bescermet 't hovet,
 
Anders ware hi daer bleven.
 
Clitus hevet hem gegeven
 
Metten suerde enen slach
 
Dat hi voer sine voete lach.
295[regelnummer]
Meta harre tuier vader,
 
Hi sach die al t'enen gader,
 
Hi wart van rouwen so out,
 
Dat hi verloes al sine gewout,
 
No hine mochte wenen niet,
300[regelnummer]
Dicke eist also gesciet,
 
Den rouwe die den mainsce dert,
 
Dat so de tranen al verwert.
 
Die oude man versuchte sere,
 
Ende wartblec, ie lanc so mere,
310[regelnummer]
Hi adde den rouwe so dore groet,

voetnoot(1): Door het wegscheuren van het onderste deel dezer bladzyde in het HS., ontbreken hier 12 regelen, even als wat lager, 't geen op de keerzyde van hetzelfde uitgetrokken blad invalt. De ontbrekende plaetsen, naer het latijn vertaeld, hebben wy er cursijf ingevoegd.

voetnoot(2): Waerschynelijk S^te. Patricius.

voetnoot(1): Sinte Malachias werd aertsbisschop te Armagh, in Ierland, ten jare 1130, en stierf te Clairvaux den 2 november 1148.

voetnoot(2): Het begin dezes hoofdstuks is in den latijnschen tekst weggelaten.

voetnoot(1): Dit Glossenlied is uit hetzelfde HS. als Tondalus-Visioen genomen, waerop het volgt. Daer de laetste bladzyde van het HS. geschonden is, ontbreekt de slotstrofe aen het lied.

voetnoot(1): Men zic het tractaetjen in proza, over de Gelaetkunde, van omtrent het jaer 1351, door den Heer J.F. Willems in het Belgisch Museum, D. III, bl. 231, uitgegeven.

Vorige Volgende

Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen. Deel 2

Tondalus visioen. aant.

Dan eenen Rudder, hiet Tondalus, een edel man.

Hier naer verclaert die blyschap, die Tondalus desen rudder was vertoocht.

Glossenlied op het Ave MariaGa naar voetnoot(1).

Gelaet- en KarakterkundeGa naar voetnoot(1).

Get heilig Sacrament,
of ons heeren avondmael.

Raedsel.

Onderwijs voor Schepenen.

Alexander.
Fragment.

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

Tondalus visioen. aant.

Dan eenen Rudder, hiet Tondalus, een edel man.

Hier naer verclaert die blyschap, die Tondalus desen rudder was vertoocht.

Glossenlied op het Ave MariaGa naar voetnoot(1).

Gelaet- en KarakterkundeGa naar voetnoot(1).

Get heilig Sacrament, of ons heeren avondmael.

Raedsel.

Onderwijs voor Schepenen.

Alexander. Fragment.

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

Get heilig Sacrament,
of ons heeren avondmael.

Alexander.
Fragment.