De Kartesiaanse academie ofte, institutie der medicyne

IV. Hooft-Stuk.
Van de sweet-middelen.

't VOornaamste van onse gesondheid is dat ons lighaam behoorlijk uitwasemt, 't welk een teiken is, dat onse sappen en bloed, een goeden omloop hebben; want soo ras sijn die sappen niet te dik geworden, of de uitwaseminge is terstond gemindert en den omloop is vertraagt. Ik wil niet seggen dat dit uitwasemen en sweeten juist een oorsaak is van een goeden omloop en gesondheid, want het is maar een teiken en een effect oft uitwerkinge van een goede stand der sappen, uit welke men, als door een gevolg, oordeelt, dat soo een mensch gesond moet zijn.

Het sweeten geschied op verscheide wijsen, voor eerst door exercitie, 't sy door gaan, staan, loopen, werken en diergelijke: Hier moet men aanmerken, dat al die gene, die sig oeffenen hare leden meerder bewegen als voor desen doese stil waren. Hier door werd dan voortgebragt dat door de geduirige open en toe trekkinge der leden het bloed meerder werd

[p. 360]

voort gestuwt: Ondertussen onder dit woelen en werken sijnde, ademen wy meer logt in, want als den omloop des bloeds verwakkert, vloeyen de hersen-vogten ook in grooter menigte na het hert en de longen, welke mede een grooter beweginge krijgende, meer subtijle materie en Salpeter-deeltjes uit de logt in-ademen, waardoor het bloed meerder ontsteken werd, en by gevolg dunder gemaakt: als het bloed dan so snel door alle deelen onses lighaams henen circuleert, komt 'er meer vogt in de kliertjes van de huid, als'er wel door de water-vaatjes konnen wederom gevoert werden, soo dat dit vogt na buiten toe of uit-wasemt, of indien daar seer veel is uit-sweet. Dat dit vogt niet wederom in sijn water-vaatjes gaat, is om dat den aandrang der vogten soo sterk is, datse toegedrukt werden, even als in de roede geschied, alwaar door de meerdere aanvloed des bloed en oprigtinge der roede, de ader soo toegedrukt werd, dat het bloed daar maar nauwlijks uit kan loopen.

De tweede wijs om ymand aan het sweeten te helpen is de uiterlijke en omringende warmte, 't zy van de Sonne, baden, stoven, warm toe dekken en diergelijke: want als ik in de Sonne ben, soo straalt'er meer vuur door myn lighaam en sappen, waar door den omloop der sappen, niet vertraagt maar verwakkert, soo dat het sweet op de eigenste wijse als boven gesegt is, uit de kliertjes der huid komt uit te bersten. Op de selfde wijse gaat het ook in de warme baden en stovingen. Voornamelijk op die wijse welke men in de pokkige lighamen doet, want dan sweet men de patient met brandende brandewijn, de fijne deeltjes van de brandewijn, nog heet sijnde, dringen door het lighaam en doen den omloop van het bloed mede snelder loopen als te voren, en verwekken op de selfde wijse een sweeten als voren.

Wanneer men te bedde gaat, en sig met meerder dekens dekt als ordinaris, werd de uitwaseming des

[p. 361]

lighaams daar onder gehouden, dese deeltjes warm sijnde, vliegen rontom het lighaam, welke warmte door een circulere beweginge al wederom in het lighaam dringende, en alsoo eenige tijd geduirende, doet den omloop mede verwakkeren en een sweet voortbrengen.

Wanneer men heete spijse gebruikt, voornamelijk in de somer, item heet thee-water drinkt, of eenige andere dingen gebruikt welke door het vuur heet gemaakt sijn, soo gebeurt het dat dese woedende vuur-deeltjes in ons bloed en sappen komende, het bloed mede aan het woeden en snelder om loopen helpt, waar door de kliertjes des huids met meerder vogt gevult en op gepropt werdende als na gewoonte vereist wed, haar vogt, door de geduirige aandrang, welke van agteren is, uit gedrukt werd, voornamelijk, wanneer het bloed nog met water, dat seer vloeibaar is, opgevult werd, gelijk als gemeenlijk het thee-water is.

Van gelijken doen ook alle aromatike specerijen en fijne wateren, als nagelen, kaneel, peper, brandewijn en diergelijke, welkers fijne deeltjes in het bloed komende, van de subtijle materie louter bewogen werden, die het bloed meerder doen circuleeren, uitwasemen en sweeten.

Dit boven verhaalde doorsnuffelt hebbende sien wy dat de sweet-middelen moeten uit sulke deeltjes bestaan, welke het bloed beter en snelder doen circuleeren, omloopen en dun maken; het suur temperen, en doen uitsweeten oft liever uitdampen. Dese medicamenten, sijn juist niet altijd sweet-makende, gelijk men dat gemeenlijk wil hebben, maar neen, het is genoeg datse de overvloedige suirigheden laten uitdampen door een uitwaseminge die men soo seer niet en merkt, als aan het hemd. In de gesonde stand moet men noeit sweeten, want het is een teiken dat men in exercitie of elders anders in gesondigt

[p. 362]

heeft, en dan sweet men ligt. Maar geen lighamen vind men daar de uitwaseming ophoud, want dan soude ons bloed en sappen moeten stil staan, maar dese uitwaseming is menigmaals en meest altijd in de siekten der sappen vertraagt, en daarom sijn de sweet-middelen de beste medicamenten, met welke ik de alderswaarste siekten heb genesen.

De middelen dan die dese uitwaseminge bevorderen moeten sekerlijk uit vlugge deelen bestaan: ofte die het suur temperende, mede in het bloed, gelijk als een effervescentie te maken, 't selve aan het woelen brengen en met eenen aan het sweeten. Sommige deser vlugge sweet-middelen sijn met een vlugge olie gemengt, andere sijn alleen vlugge souten, en een derde bestaan uit vaste souten. De volgende sijn alle die gene welke bestaan uit een vlugtige olie en sout, als

Rad. Angelicae,

Artistolochiae Fabaceae,

Longae,

Rotundae,

Bardanae,

Cardui Benedicti,

Contrayervae,

Scorzonerae,

Petasitidis,

Valerianae,

Vincetoxici,

Cbinae,

Salsae Parillae,

Ligum Guajacum,

Sassaphras,

Carduus Benedictus,

Flores Sambuci,

Crocus,

Caphora,

Fuligo,

[p. 363]

Album Graecum,

Busonum Pulvis,

Bezoar orientalis &

Occidentalis,

Castoreum,

Baccae Lauri,

Cornu Cervi,

Rhinocerotis,

Resina Guajaci,

Pulvis Viperarum,

Spiritus Vini.

Dese boven staande sijn meest alle medicamenten, die uit een vlugge olie en sout bestaan, welke deeltjes in het bloed komende, werden door de subtijle materie des lugts door het bloed heen geslingert, soo dat het bloed mede aan het bewegen geraakt, en aldus ontstaat'er een uitwaseming en sweering. Die nu alleen vlugge souten sijn, hebben soo veel olie niet by sig, waar van eenige volgen.

Spiritus Cornu Cervi

Eboris

Salis Armoniaci

Fuliginis

Ossium

Sal Volatile Oleosum

Flores Salis Armoniaci

Salia Omnia Volatilia

Cinnabaris.

Dese in het bloed komende strijden seer met de suire vogten, door welke strijd oft effervescentie een beweginge en by gevolg een sweeten in het bloed ontstaat. De derde soort sijn meest vaste souten, als

Sal essentiale en ex cineribus

Absinthii

Cardui Benedicti &c.

Antimonium Diaphoreticum

Bezoardicum Minerale &c.

[p. 364]

Dese werken mede byna gelijk als de vlugge souten, maar soo veerdig niet. Het voornaamste werk datse verrigten is het suur te temperen. Onder de sweet-middelen heeft men nog verscheide die uit een acidum en een alcali bestaan. Gelijk als

Spiritus Guajaci,

Tartari &c.

Maar die suire dingen al is't datse wel doen sweeten, soo doense egter het bloed daar na stremmen, ten zy datse met eenige vlugge dingen vermengt sijn, maar dewijle men betere dingen heeft, behoeft men daar zijn toevlugt niet toe te nemen.

De theriakel, mithridaat, diascordium en diergelijke zijn mede wel sweet-middelen, maar dewijle het compositien sijn van allerhande mengel-moes onder een, kan ik niet sien wat daar in steekt, want ik reken het een groote onnoselheid te sijn dat men in den theriakel de volgende dingen doet, als

Rhaponticum

Agaricus

Tweederlei Kaneel Daar men het met een kan afsien.

Driederlei Peper Daar men het met een kan afsien.

Roode Rosen

Succus Glycyrrhizae,

Hypocystidis,

Acaciae,

Arabische Gom,

Chalcitis,

Trochisci Scillitici,

Viperine &c.

Seker ik ben lang verwondert geweest dat de jongens op de straat daar geen liedjes van gaan singen: ellendige triakel, en die se verkoopen, voor my ik laatse voor de oude kindsheid, en gebruik liever enkelder middelen.

Sommige agten nu dat het sweeten van den triakel alleen van den opium komt, steunende op de Autho-

[p. 365]

riteit van seker Schrijver, wiens naam my vergeten is, welke segt den triakel sonder opium heeft laten maken, en niet en dede sweeten; maar de ondervindinge leert ons het tegendeel, want als we saffraan innemen soo sweeten wy; ook weten de gemeene luiden beter, die om een stuiver of twee gestooten bakelaar en boontjes holwortel in den Apotheek kopen, en daar wel louter van sweeten, welke mede in den triakel komen.

Als het sweet-middel is ingenomen, mag men sig wel toedekken of ten minsten iets warms daar op gebruiken, om het sweeten des te beter te vervorderen, anders wasemt het suir des te langsamer uit; want veel deksel op het lijf, als voren gesegt is, doet de uitvloeisel rontom het lighaam circuleren, en der selver warmte gaat door een kring-wijse beweginge al weder in het lighaam, en eenige heete drank doet het bloed en andere vogten beter en rasser circuleren, op die wyse als we voren hebben gesegt.