De Kartesiaanse academie ofte, institutie der medicyne

[p. 351]

III. Hooft-Stuk.
Van de Purgeer- en Braak-middelen.

NA dat we voren hebben gesproken van de middelen die ons een warmte, koude &c aanbrengen, sijnder nog andere welke door die kragten soo seer niet en werken, als wel door eenige soort van deeltjes, welke ons gedarmte prikkelen en steeken, gelijk als daar sijn de purgeer- en braak-middelen.

De maniere hoe dese middelen werken is dese, namelijk datse de bewegingen der darmen en maag alleen doen verwakkeren. Want als een purgatie in gegeven is, soo komt die in de maag, de sappen die in de maag sijn werden door des selfs tinctuur doordrongen, dit vogt geraakt met de tinctuur in het bloed, en om de figuur van deeltjes, gaat het door geen andere pijpen als door de darm-klieren: de deeltjes van dat purgans scherp sijnde, prikkelen niet alleen de senuw draadjes van de pijpjes, maar selfs de kliertjes der darmen, soo dat die senuw-draadjes getrokken en gewrongen werden. Dese beweginge dan dus vermeerdert sijnde, moeten daar meer sappen in de darmen uitgepomt werden als voor heen, dese sappen dan vol steekende deeltjes zijnde, prikkelen ook die darmen en porren die aan om te purgeeren en af te gaan.

Maar soo het gebeurt dat dese middelen meer met hare figuur met de deeltjes van de maagsappen over een komen, werden niet de darmen, maar de pijpjes en kliertjes van de maag met die trekkinge aangedaan: De maag nu dese onordentelijke beweginge hebbende, werd dikwijls het onderste boven ge-

[p. 352]

trokken, 't welk blijkt uit de daar aan volgende darm, die anders sijn gal nog sijn sap uit het pancreas niet soude konnen uitstorten, en dit is de oorsaak, waarom in de systole van de maag-veselen, 't vogt dat in de maag is, ten monde werd uitgeloost. En om dat dese deeltjes niet alleen op de maag-sappen maar ook op de gal en het pancreas sijn gesag schijnt te hebben, daarom braken wy dikwijls soo veel suur en gal, welk suur op een blauwesteen komende, de selve door-eet, gelijk als of'er sterkwater op gegoten was. Nu valt'er te vragen of dese purgerende kragt in een sout of in een swavel bestaat? My aangaande dunkt dat de selve in geen van beiden gelegen is, want als ik door destillatie de olie deeltjes daar van scheide, sullen sy geensins doen purgeren: Van gelijken ook geensins het sout dat ik daar uit maak, 't welk eer sweet-dryvende is of pis-verwekkende.

Het schijnt my dan dat de purgeer-middelen niet uit eenderlei deeltjes maar uit een gecomponeerde stoffe bestaan, en voornamelijk in een resina, in welke sekere scherpe en corrosive sout-deeltjes met eenige takagtige vermengt sijn, dat is, dat dese scherpe sout-deeltjes in de armtjes en takjes van de olie-deeltjes soodanig beteugelt en geboeit sijn, datse maar met weinige puntjes hier en daar uitsteken, en alsoo een prikkelinge maken.

Maar men mogt vragen waarom terpentijn en andere hersten meer mede niet en purgeren? Ik antwoord hier op, dat de souten van de harsten, 't sy een grover of een fijnder figuur hebben, welke op die wijse niet en konnen snijden nog kerven, wantse sijn misschien al te seer geteugelt en in de toom gebragt.

Maar wat onderscheid sal'er dan wesen tussen het eene purgans en het andere, want den ouden Galenus maakt immers ons wijs, dat het een pituita, en het

[p. 353]

andere melancholia, of bilis purgeert? maar die het purgeeren wel insiet sal bevinden dat dit een valsch fondament heeft, en het maar alleen bestaat in de tinctuur die de een of de ander heeft. Want rhabarber seggense purgeert gal, waarom? om dat het vogt 't welk de lyder uitdygt geel is: maar dan moest de tinctuur van rhabarber met water uitgetrokken ook gal sijn, want die is nog al soo geel. item de senebladen purgeert melancholia segt men: maar die luiden hebben dat door gebrek van goede experimenten gesegt, want als de gal of eenig ander alcali by de tinctuur van senebladen komt, sal de selve altijd swart sien, voornamelijk indien daar wat staal by gemengt werd. Ook bestaat het hier in, dat d'een sterker purgeert als d'ander, want die niet sterk purgeeren maken sulken grooter onorder in de beweginge niet, en daarom konnen zy soo veel water niet afsetten, als die sterker purgeren, die een grooter nypinge en wringinge in 't gedarmte maken, waar door slijm, suur en water te gelijk af gaat.

De braak-middelen, sijn nu gemeenlijk meer ontblood van de oliagtige en resineuse deeltjes, en daarom beginnen die eerder een beweginge in de maag te maken als in de darmen, ten ware daar eenige resineuse deelen by verselt was, gelijk dat in de gutta gamba en cortices sambuci bespeurt werd, welkers tinctuur in de maag los rakende de scherpe braak-deeltjes beginnen aan het werken en het woelen te geraken, daar onderwijlen de andere, welke met de resina meerder band hebben na onderen gaan, waar door de luiden van onderen en boven purgeren.

Nog sijn daar verscheide graden en trappen van purgeeren, want het eene purgeert veel sagter en het andere veel sterker. Dese kan men dan tot dryderlei orders brengen.

[p. 354]

Sagte Purgeer-middelen.

Cichoreum, Cassia Fistula, Manna, Rhabarber, Semen Carthami, Rosae Pallidae, Polypodium , Malva, Beta, Pruna Brignolensia , Pruna Damascena, Pruna Catharinae, Tartarum, Mercurius Dulcis.

Middelmatige Purgeer-middelen.

Mechoacanna, Hermodactyli, Rhaponticum, Turbith, Agaricus, Senae, Aloes , Scammoneum, Resina Scammonei, Resina Agarici,

Sterke Purgeer-middelen.

Dese doen niet alleen purgeren maar selfs dikwyls braken.

Gutta Gamba, Jalappa, Resina & Tinctura Jacappae, Euphorbium, Brionia, Elaterium, Helleborus, Colocynthis, Semen Cataputiae & Staphylodendri , Soldonella, Tabak, Sucus Iridis Recentis.

Na dese volgen de sagte brak-middelen, welke alle van elkanderen maar in meerder of minder scherpigheid verschelen, en om dat hare scherpigheid sig soo haast in de maag openbaard, daarom werd de werkinge in de maag eerder volvoert, eer de darmen daar iets van krygen, waaruit te bevatten staat waarom d'eene van onderen en van boven doet afgaan, en d'andere niet.

Sagte Braak-middelen.

Gebotert Bier, Boom-olie, drinken tot men dronken is en dan soo te braken, zee-siek zyn. Vinum Scilliticum.

[p. 355]

Middelmatige Braak-middelen.

Folia Azari, Hellecebrae, Gratiolae, Crocus Metallorum, Sulphur Antimonii.

Sterke Braak-middelen.

Vitrum Antimonii, Flores Antimonii, Mercurius Sublimatus, Mercurius Vitae, Mercurius Ruber, Turbith Minerale, Hercules Bovii, Vitriolum Album & Caeruleum, Tabacum.

Dese alle sijn niet dan met graden en trappen van elkanderen verschelende, soo dat de eene meer stekende deeltjes heeft als de andere, doende alleenig purgeeren of braken, om datse de maag en darm-beweginge verwakkeren, even gelijk die selve beweginge somtyds door stoppende dingen vertraagt werd.

Behalven het geene alhier gesegt is dient een leerling nog wel de Dosis oft gifte soo van de purgantia als Vomitiva te weten: Derhalven moet men agt geven dat ik die alle voorschrijf voor persoonen van 25 jaren, matig sterk: soo moet dan den voorschryver oft bereider gissinge maken na de jaren en kragten der lieden.

Cassia extracta van een half onçe tot twee a dry onçen.

Manna van een half onçe tot twee a dry onçen.

Rhabarber van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Calomelas van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Mechoacanna van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Jalappa van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Agaricus van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Senna van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Turbith. van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Aloes van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Hermodactyli van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Rhapontici van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Brionia van een drachme tot vier scrupels in poeder.

Cataputia van een drachme tot vier scrupels in poeder.

[p. 356]

Polypodium in infusie van een drachme tot een half onçe.

Rhabarbarum in infusie van een drachme tot een half onçe.

Rhaponticum in infusie van een drachme tot een half onçe.

Brionia in infusie van een drachme tot een half onçe.

Semen Carthami in infusie van een drachme tot een half onçe.

Hermodactyli in infusie van een drachme tot een half onçe.

Tartarum in infusie van een drachme tot een half onçe.

Mercurius dulcis in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Scammoneum in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Resina Scammonei in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Jalappae in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Agarici in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Turbith in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Mechoacanna in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Gutta Gamba in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Helleborus in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

Colocynthis. in pillen of poeders van twaalf tot twintig grein sonder brandewijn. Maar met brandewijn van agt tot twaalf grein, behalven de mercurius dulcis.

De cichoreien hebben geen seker maat, want men eet die als een salade, van welke men het gekookte sap kan drinken, van gelijken ook de beet, malva, spinagie, die kookt men 't sy in warmoes als anders, en maakt de buik week. De pruimen hebben mede geen gesette maat.

De senebladen konnen tot een half onçe infunderen, om voor een reise in te nemen; maar indien men een infusie maakt van meer reisen, kan men die na proportie vermeerderen.

Even als de purgeerende dingen, hebben ook de braak-middelen haar dosis.

[p. 357]

Succus asari van een drachme tot twee en dry dragmen.

Hellecebrae van een drachme tot twee en dry dragmen.

Gratiolae van een drachme tot twee en dry dragmen.

Tabaci. van een drachme tot twee en dry dragmen.

Vinum Scilliticum tot twee of dry onçen.

Succus iridis nostr. tot twee of dry onçen.

Crocus metallorum tot ses grein in twee onçen wyn geweikt en gefiltreert.

Vitrum antimonii tot ses grein in twee onçen wyn geweikt en gefiltreert.

Vitriolum caeruleum tot ses grein in twee onçen wyn geweikt en gefiltreert.

Merc. sublimatus tot een grein in eenig vogt.

Sal vitrioli van een Scrupel tot een drachme in eenig vogt.

Vitriolum album van een Scrupel tot een drachme in eenig vogt.

Merc. vitae van vier tot ses grein.

Sulphur antimonii van vier tot ses grein.

Flores antimonii van vier tot ses grein.

Hercules bovii van vier tot ses grein.

In den Apotheek vind men nogwel verscheide compositien soo van purgeer-middelen als die dienen om te braken, maar dewyle wy het genoegsaam konnen afsien met dese enkele dingen, behoeven wy niet tot de gecomponeerde over te treden, latende die alleen gebruikt werden van de vinders der selve, die, ik weet niet hoe kinderlijk, sy sommige dingen hebben te saam geflanst, sijnde ons papier te kostelijk om se te wederleggen, de tijd salse genoeg slijten. Daar stonde hier wel meer te seggen, aangaande de operatien deser medicamenten en verscheide questien te ontbinden, maar dewijl ik een ander tractaat van de operatien en werkinge der medicamenten t'eeni-

[p. 358]

tijd mein te schrijven, daarom sijn wy hier maar kortjes overgelopen, want het boek soude te groot vallen; alsoo sal in in 't verhandelen van het overige my niet laten ophouden, maar alleen kortelijk seggen 't geen my daar af dunkt.

Voorts kan men hier de clysteren by voegen, die mede somtijds noodig sijn om den aftrek te bevorderen, dese sijn, of om eigentlijk afgang te maken, of winden te verdrijven, pijnen te versagten, en snijdingen van afgang weg te hemen.

Alle de klysteren neemt men voor oude en volwassenen tot tien of twaalf oncen nats; in de eerst geboren kinderen ot dry oncen, die wat ouder sijn tot vijf, ses en meer oncen: die men dan gebruikt om afgang te maken, behoeven maar uit rotterdammer bier of eenige andere soete en vers gebrouwe bieren te bestaan, hier doet men een dragme of twee souts in met een once of twee olie; die werd warmtjes in geschoten.

De klysteren moeten soo warm sijn, dat mense aan het aansigt mag verdragen: men maakt se warm, want als zy koud ingeschoten wierden, soude het konnen gebeuren dat daar een gangrena ontstond, want die koude soude oorsaak zijn, dat de sappen, die door de darm-veselen loopen, quamen te stollen en te verstijven, waar uit groote qualen souden ontstaan konnen. Van gelijken ook als zy al te heet geset wierden, soude door die hitte in de darmen bleinen veroorsaakt werden, dat een groot spul soude maken. De vogtigheid van dese klysteren maakt de harde drek week, en het sout is een aandrijver, want die door sijn prikkelen de darmen aanport om afte gaan; de olie doet men daar by, om de weg wat te gladden en te beletten dat het sout niet al te veel en steekt.

Men kan meer klysteren maken om af te gaan gemaakt van tabak, suiker-water, honig-water en dier-

[p. 359]

gelijke. Ook kan men daar aloe, coloquint, guttagamba en meer andere onder mengen.

Die nu de winden doen breken, sijn die gene, welke de slijm verdunnen, van welker soorten wy hier na sullen spreken. Pijn-stillende klysteren laat ik maken met vers bier, brandewijn, spir. salis armoniaci en diergelijke heel warm geset. In de snijdingen en krimpingen der darmen laat ik soete melk met eenige doiren van eijeren, mirrhe, terpentijn en diergelijke in speuten.