Sranan. Cultuur in Suriname

[p. 78]

Opgegaan in een Surinaamse cultuur

Behalve de drie grote bevolkingsgroepen in Suriname die er oorspronkelijk naar toe gebracht werden als arbeidskrachten voor de plantages - de creolen als nakomelingen van de slaven, de Hindostanen en Javanen als nakomelingen van contractimmigranten - hebben zich in de loop der tijden ook andere groepen in Suriname gevestigd, die in meerdere of mindere mate hun bijdrage geleverd hebben aan de hedendaagse cultuur van het land en van wie in Suriname nog steeds nakomelingen wonen. De eerste joden kwamen al in de zeventiende eeuw naar Suriname, de Boeren kwamen als groep in 1845 en de Libanezen volgden vanaf het eind van de negentiende eeuw.

De joden

De joden vormen nu nog maar een klein deel van de Surinaamse bevolking en van die kleine groep gaat vrijwel geen culturele beïnvloeding meer uit naar de rest van de bevolking. Hun betekenis voor de Surinaamse samenleving is in het verleden echter groot geweest. Veel gebruiken in taal, voeding en gewoonten, veel namen van personen en plaatsen zijn terug te voeren tot invloed van de joden op de slaven en andere bewoners van Suriname.

In de beginperiode van de kolonie Suriname waren joden de belangrijkste plantage- en slavenhouders en uit hun communicatie met de slaven die uit Afrika werden aangevoerd ontwikkelde zich een mengtaal, met uiteraard veel woorden uit het Afrikaans en Portugees (de taal die de joden spraken). In de taal van de Saramakaners, die afstammen van de oudste Marrons, vinden we nog veel van het Portugese element in de taal terug, zoals ‘moeje’, afgeleid van het Portugese ‘mulher’ (vrouw). Ook in het Surinaams-Nederlands en het Sranantongo is de invloed van de joodse kolonisten merkbaar in het gebruik van woorden als treef, trefoe, dat is afgeleid van het joodse ‘terefa’ (dat wat verboden is). Ook kosher (dat wat toegestaan is) heeft ingang gevonden.

In directe samenhang met de taal staan ook de gebruiken die overgenomen zijn van de joden, zoals het hiervoor genoemde treef, een begrip dat in

[p. 79]

Suriname vooral de betekenis heeft van iets dat niet gegeten mag worden.

Ook in de voeding is de joodse invloed merkbaar. Niet-geschubde vis (nengre-fisi) werd als minderwaardig gezien. Geschubde vis (djoe-fisi) wordt tot op heden als van betere kwaliteit ervaren. Ook pom, nu algemeen beschouwd als het meest typische Surinaamse gerecht, is van joodse oorsprong. Het gebruik van tayer, waarvan de pom gemaakt wordt, was de slaven al bekend in Afrika, maar de wijze waarop de joden die in pom verwerkten was nieuw. Veel namen van personen, plaatsen en straten wijzen op de grote joodse invloed op de Surinaamse samenleving. Persoonsnamen als Eliazer, Fernandes, Da Costa, Arrias, d'Fonseca, Emanuels, plaatsnamen als Joden-Savanne, de Worsteling Jacobs, straatnamen als Silvaplein, Jessurunstraat, Jodenbreestraat, Lewensteinstraat laten geen twijfel bestaan over de joodse oorsprong. Uit de vele joodse persoonsnamen in de samenleving mag echter niet altijd de conclusie worden getrokken dat het gaat om biologische afstamming. Vaak kozen vrijgemaakte slaven de familienaam van hun meester of een daarvan afgeleide naam om bijvoorbeeld waardering te tonen. Ook de rouwperiode van acht dagen, die in Suriname in acht wordt genomen door de creolen, was oorspronkelijk een joods gebruik.

Oorsprong

De joden behoren tot de oudste kolonisten die zich in Suriname vestigden. Reeds voor de komst van Lord Willoughby in 1650 waren er joden in Suriname. In 1664 en de jaren daarna kwamen zich hier veel joden vestigen die Brazilië om religieuze redenen hadden moeten verlaten. Vooral de komst van deze joden is belangrijk geweest in Suriname. Zij legden suikerplantages aan de Surinamerivier aan en te Joden-Savanne bouwden zij in 1685 een synagoge, die lange tijd een belangrijk ontmoetingspunt bleef. Het benodigde kapitaal en de nodige kennis over de suikercultuur en suikerbereiding hadden zij meegenomen uit Brazilië. Omdat zij de meerderheid en het meer ontwikkelde deel vormden van de blanke bevolking van het land was hun invloed op zowel de andere blanke kolonisten als op de slaven groot.

In de eerste helft van de achttiende eeuw werden in Paramaribo twee synagoges gebouwd, waarvan een nog steeds bestaat (en recentelijk is gerestaureerd), terwijl de andere een eeuw later werd vervangen door de huidige synagoge aan de Keizerstraat. In de tweede helft van de achttiende eeuw begon de economische positie van de joden achteruit te gaan. De plantage-eigenaren raakten hun plantages kwijt of verlieten die vanwege aanvallen van de Marrons of uitputting van de bodem. Velen trokken toen naar Paramaribo, waar zij een nieuw bestaan vonden in handel en nijverheid. Op cultureel gebied bleven vooral de Sefardische joden de toonaangevende figuren in de samenleving. Door hun ontwikkeling konden zij de Westerse cultuur in stand houden en uitbouwen. De joden genoten in Suriname tal van voorrechten, zoals vanaf de zeventiende eeuw het recht om in ‘de Joodse Natie’ zelf huwelijken te sluiten en wetsovertreders te straffen. Maar in 1825 werden zij voor de wet in alle opzichten gelijk gesteld met de andere blanken, hetgeen ook inhield dat ze hun voorrechten kwijtraakten. Sociaal gezien waren zij in de eerste helft van de negentiende eeuw een achtergestelde groep, maar samen met de opkomende stand van vrije creolen konden zij in de tweede helft van de negentiende eeuw hun positie versterken, met name in de intellectuele beroepen, zoals advocaten, rechters, onderwijzers en geneeskundigen. De Koloniale Staten werden soms voor meer dan de helft door joden vertegenwoordigd, wat duidelijk de belangrijke maatschappelijke en politieke positie aangeeft die zij hadden verworven. Tegen het einde van de negentiende eeuw begonnen de joden weg te trekken, vooral naar Nederland. De joden die bleven vonden een bestaan in de intellectuele beroepen en in de handel.

Culturele leven

In voorgaande eeuwen en in mindere mate ook in deze eeuw hebben de joden in de toneel- en kunstwe-

[p. 80]

Een koor oefent joodse liederen in de synagoge op de hoek van de Klipstenenstraat en de Herenstraat.

reld, bij het onderwijs en in de Loge Volharding een belangrijke rol gespeeld. In al die eeuwen zijn zij weliswaar steeds meer geïntegreerd in de samenleving, maar toch zijn ze een aparte groep blijven vormen. Momenteel bestaan er twee gemeenten, de Portugees-Israëlitische Gemeente van de Sefardische joden en de Nederlands-Israëlitische Gemeente van de Askenazische joden. Als er tien volwassen mannen aanwezig zijn, kan er een dienst worden gehouden. Dat het elke zaterdagochtend weer een vraag is of dit voorgeschreven aantal wel wordt gehaald, geeft aan hoe klein de joodse gemeenschap in Suriname is.

Deze bestaat uit ongeveer tachtig gezinnen (nog geen driehonderd mensen) die, al dan niet praktizerend, bij een van de beide gemeenten staan ingeschreven. Want ook degenen die er weinig aan doen, willen toch als jood begraven worden.

Het joodse leven in Suriname is wat religie betreft orthodox te noemen; de leefwijze echter is de laatste tijd versoepeld om praktische redenen: zo kan het voortbestaan van de groep nog enigszins gewaarborgd worden. Een koshere huishouding voeren bijvoorbeeld gebeurt zo goed als dat kan binnen de mogelijkheden die het land biedt en met andersgedoopten mag een joods huwelijk worden gesloten. De joden die hier wonen hebben een keus voor het land gemaakt en zijn niet onderweg naar Israël. Men doet alles wat men kan aan het geloof, maar zegt in de eerste plaats Surinamer te zijn.

Van recente datum is een opleving bij de jongere generatie, die zich is gaan interesseren voor het religieus en cultureel erfgoed. Dit blijkt onder meer uit de oprichting van het blaadje Sim Shalom dat acht maal per jaar uitkomt in een oplage van 150 exemplaren, en uit de belangstelling voor de Hebreeuwse en thoralessen die nu weer worden gegeven.

Er is aardig wat interactie met mensen van andere geloofsgroepen. Bij de heropening van de Sefardische synagoge Tsedek We Shalom waren gasten aanwezig uit alle grote religies. Hoewel er sprake is van een kleine groep, weet men zich een plaats en zegt daar content mee te zijn. Van een duidelijke rol binnen de

[p. 81]

Boven: Kledingwinkel van een Libanese familie aan de Zwartenhovenbrugstraat.

Links: Libanese boetiekhoudster naast Hotel Torarica.

Surinaamse samenleving is nu nauwelijks meer sprake. Maar dat de Surinamer onder moeilijke omstandigheden zijn gevoel voor humor bewaart, is misschien nog toe te schrijven aan joodse invloed!

De Boeren

Als Boeren of Boeroe's zijn in Suriname bekend de nakomelingen van de Nederlandse kolonisten die zich in 1845 in Suriname vestigden. Door de slechte voorbereiding en het uitbreken van epidemische ziekten stierf binnen vijf maanden de helft van deze kolonisten. Van de overlevenden ging een deel naar Nederland terug en de overigen vestigden zich in de omgeving van Paramaribo, waar zij boerenbedrijven stichtten. Zij brachten het land dat ze daar toegewezen kregen tot ontginning, hielden wat vee, plantten voedselgewassen en konden zich door hard werken een redelijk bestaan verwerven.

De bedrijven werden voortgezet door de kinderen en kleinkinderen van de kolonisten, maar toen na de

[p. 82]

Tweede Wereldoorlog Paramaribo zich in westelijke richting uitbreidde, werden vrijwel alle boerderijen van de Boeren opgeheven of verplaatst naar gebieden die verder van de stad verwijderd lagen.

In Suriname ontwikkelden de Boeren een levensstijl die volledig was aangepast aan de omstandigheden en de mogelijkheden. Hollandse boerenkleding is hier nooit gedragen. De werktijden waren afgestemd op de klimatologische omstandigheden. Men begon heel vroeg te melken, vaak al vóór vier uur. Daarna ging men de tuin of de wei in. Wanneer tegen tien uur de zon te fel ging schijnen, trok de boer zich in zijn huis terug om te rusten. Tegen twee uur ging hij weer de stal in om te melken en daarna was het weer werken in de tuin tot het donker werd. En dan met de kippen op stok, om de volgende morgen weer vroeg en uitgerust aan de nieuwe dag te beginnen.

De boerderijen vertoonden een typisch karakter: het woonhuis, waarvan de grootte afhankelijk was van de welstand van de eigenaar, een kippenhok en de stallen voor varkens en melkvee. Klompen bleven heel lang in gebruik op de boerderij en werden pas recent verdrongen door moderne hoge rubberlaarzen. De melkwagens van de boeren waren tot voor kort nog een vertrouwd beeld op de wegen in en om Paramaribo, maar zijn onlangs verdrongen door melkauto's, die de melk van de boeren ophalen. Kenmerkend voor de boerderijen was ook het gemengd bedrijf en de wisselbouw die werd toegepast bij de landbouw: een regelmatige afwisseling van bananen, cassave en zoete pataten. Deze wijze van bedrijfsvoering werd later door de van contract vrijgekomen Brits-Indische immigranten overgenomen, toen die zich vestigden als kleine boeren.

De Boeren hebben lange tijd in een vrij gesloten gemeenschap geleefd aan de rand van Paramaribo, maar naarmate de contacten met de andere bevolkingsgroepen toenamen door onderwijs, beroep of anderszins, raakten zij geïntegreerd in de Surinaamse samenleving. Na de Tweede Wereldoorlog gingen steeds meer Boeren hogere vormen van onderwijs volgen en aanvaardden zij betrekkingen buiten het boerenbedrijf. Zo vinden we nu Boeren in vrijwel alle bedrijfstakken in Suriname, waar zij als arbeider, maar ook als minister, ambassadeur, leraar of ondernemer hun rol meespelen. Zij zijn vrijwel geheel opgegaan in de Surinaamse samenleving. Veel Boeren zijn echter het boerenbedrijf trouw gebleven en bezitten eigen bedrijven en dat zijn lang niet altijd de kleinste.

Typische cultuuruitingen van de Boeren zijn er niet. De moeilijkheden waren in de beginfase te groot en de groep was te klein om een specifieke eigen cultuur in stand te houden. Enkele malen hebben de Boeren geprobeerd het onderlinge verenigingsleven te bevorderen. Omstreeks 1915 werd de vereniging ‘De Nederlandse Kolonist’ opgericht, in 1919 gevolgd door de landbouwvereniging ‘Nieuw Leven’ en in 1945 door de verenigingen UNI en VANK. Geen van deze verenigingen was echter een lang leven beschoren. Zelfs de boerendansen die soms werden uitgevoerd bij officiële gelegenheden, moesten uiteindelijk worden ingestudeerd door niet-Boeren.

De invloed van de Boeren op de samenleving blijkt niettemin ook nu nog uit de vele persoonsnamen (enkele echte oude boerennamen zijn: Van Dijk, Rijsdijk, Tammenga, Van Brussel, Loor, Veldkamp, Van Ravenswaay, Rozenberg, Veldhuizen, Zweers, Overeem) en uit namen van straten en wijken. Het zal echter niet lang meer duren of de Boeren als groep zullen in de Surinaamse samenleving voor sommigen nog slechts een nostalgische herinnering zijn en geen verschillen meer laten zien met de rest van de Surinaamse bevolking, noch in uiterlijk noch in cultureel opzicht.

Libanezen

De Libanezen, in Suriname ook wel Syriërs genoemd, vormen een min of meer gesloten groep van handelaren en kooplieden, die uit niet meer dan driehonderd personen bestaat. Zij beheersen momenteel ongeveer een derde van de Surinaamse textielmarkt. Binnen de groep bestaat een sterke cohesie, maar vooral bij de jongeren gaat het typisch eigene dat zich naar buiten toe toch al nooit sterk heeft doen gelden, steeds meer

[p. 83]

verloren. Veel jongeren spreken geen Arabisch en steeds meer zien we de hier geborenen bij de hogere vormen van onderwijs en dientengevolge ook steeds vaker in belangrijke posities buiten de handel, zoals bij de overheid, het bankwezen en in de industrie. De economische en mede daardoor ook sociale en politieke betekenis van de Libanezen reikt ver uit boven de numerieke sterkte van de groep, waarbij ze vooral betrokken waren bij de import en distributie van consumptiegoederen. Pas de huidige generatie is bezig de lijn om te buigen naar herinvestering, ook in de produktieve sector.

De eerste Libanezen kwamen naar Suriname in het laatste decennium van de negentiende eeuw en waren afkomstig uit Frans Guyana. De eerste immigrant is waarschijnlijk geweest de heer W. Karkabé, die aan de Watermolenstraat te Paramaribo een bekende handelszaak ‘Au Bon Marché’ had.

Aanvankelijk een handel in kramerijen, werd de zaak later uitgebouwd tot een groothandel in vooral manufacturen. De Libanezen die na hem kwamen begonnen vaak als marskramer in Paramaribo, of in de districten, waar zij te voet of met een ossekar hun produkten aan de man brachten. Vervolgens exploiteerden zij kraampjes op de markt, om daarna hun bedrijf verder uit te bouwen met winkels, aanvankelijk vooral ondergebracht in huurhuizen. Grote investeringen deden zij niet, omdat zij de mogelijkheid om gemakkelijk op te breken open wilden houden.

Zij verhandelden vrijwel uitsluitend manufacturen en kramerijen, zoals kammen en haarspelden en versterkten hun concurrentiepositie door ook vrouwen en kinderen te laten meehelpen in het bedrijf. Door hun onderlinge steun- en kredietsysteem en door de import en verhandeling van goedkope Japanse produkten, werd hun positie steeds sterker en bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was de handel in textiel voor bijna de helft een Libanese aangelegenheid.

Na het vertrek van Karkabé werden zijn bedrijf en zijn rol als gangmaker overgenomen door J. Nassief die zijn zaken zodanig uitbouwde, dat bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog hij algemeen beschouwd werd als een van de rijkste personen in Suriname. Hij was ook de ziel van de Libanisten-club, die druk werd bezocht en waar het onderlinge sociale contact werd bevorderd. Na het overlijden van Nassief begon de club te verlopen om uiteindelijk geheel te verdwijnen.

In de eerste generatie vond er vrijwel geen vermenging plaats tussen Libanese immigranten en Surinamers. Dat komt vooral omdat het meestal gezins-immigratie betrof. Ook liet men uit de familieof kennissenkring uit het dorp waar men vandaan kwam een huwelijkskandidaat overkomen voor de huwbare jongens en meisjes. Dit versterkte dan weer de sterke sociale band onder de Libanezen.

De Libanezen in Suriname kunnen wij nu beschouwen als een vaste groep die zich in Suriname gevestigd heeft, weinig contacten onderhoudt met Libanon en zich in steeds toenemende mate associeert met en integreert in de Surinaamse samenleving. Deze aanpassing is in niet geringe mate bevorderd door hun aansluiting bij de Rooms-Katholieke Kerk. Libanezen zijn wezenlijk deel geworden van de Surinaamse samenleving. Het is moeilijk om aan te geven waarin zij een typisch Libanese culturele bijdrage hebben geleverd aan de Surinaamse cultuur.

André Loor