Geschiedenis des vaderlands. Deel 4

Filip van Bourgondië.

Jan van Brabant was met Jacoba ingevolge van het verdrag van 1420 door Jan van Beieren als Graaf erkend, en hij Mederegent. Op zijne opvolging viel niet te beschikken: want als Graaf, gelijk hij door 't Rijk verleid was, had hij, geenen zoon of broeder nalatende, geen Erfgenaam, maar onze twee Graafschappen vervielen weder aan 't Rijk: doch hij had de Regeering als Ruwaard en Oir gevoerd; en was daarbij, sedert 1427, pandhouder geworden¹. Zijn

1 Zoo zeggen dan ook twee dagen na zijn dood de gemeene Rade en Ridderschap van Holland: ‘dat onse lieve genadige Heer, Hartoge Jan van Beyeren - de landen van Holland en̅ Zeeland niet [beheert noch beseten heeft in zijnen levenden lijve als Heer der Lands, maar als Regent ende Ruware bij bevele en̅ wille ons genadichs Heeren van Brabant;’ gelijk zij dan ook ‘mitten goeden steden van Holland samentlijk overdragen en gesloten sijn, bij onsen genadigen Heere van Brabant te blijven en̅ hem goede getrouwe ondersaten te wesen, als wij van rechtswegē (zeggen zij) schuldich sijn te doen, na sulcke hulde en̅ eede, als wij hem, voor, gedaan hebben.’ Mieris IV, bl. 746, 8 Jan. 1425.

[p. 98]

naaste Erfgenaam ware zeker Jacoba geweest, doch hij kon over zijne erfenisse bij uitersten wil beschikken, en dit had hij gedaan ten behoeve van Hertog Filip van Bourgondie. Deze derhalve had het Jus retentionis dat de pandhouder op' Leen heeft, tot de successor feudalis [Leen-opvolger] de schuld afdoet.

Filips was dus gerechtigd, zich in de possessie te stellen, en de Gewesten op gelijke wijs te beheeren als Jan van Beyeren in deze betrekking gedaan had: en hier meê betwistte hij 't recht van Jan van Brabant niet; en wat Jacoba betreft, ten aanzien van haar persoon was zij onder sequestratie van Hertog Filip, aan welke zij zich facto [feitelijk], maar niet jure [rechtens] onttrokken had; en ten aanzien van haar goed onder de Voogdij haars Gemaals; maar wien men de regeering zijner eigen Landen niet toevertrouwde. Het blijkt dus dat in deze omstandigheden, naar alle gronden, Jan Graaf, Filip Regent van de Landen was, zoo als beide zich dan ook in deze verschillende hoedanigheden deden erkennen.

De Hertog van Brabant kwam derhalve herwaart, en ‘wist zoo veel te weeg te brengen (zegt wagenaar, doch daar kon geen het minste bedenken in zijn) dat hij door de Edelen en Steden in Februarij als wettig Graaf erkend werd. Wagenaar¹ noemt dit huldigen, en men kan het zoo noemen, wanneer de Leen-onderhoorigen, na doode des Leenmans, den

1 III Dl., bl. 465.

[p. 99]

Leenheer als onmiddelijk Heer trouw zweeren. Maar hij is zeer verwonderd, dat er bij die huldiging geen gewag van Jacoba gemaakt wordt. Hij verbeeldt zich, dat het was omdat die Edelen en Steden oordeelden, dat zij haar recht verbeurd had, en dat wel nb., omdat zij haar huwelijk met Glocester buiten kennis van die Edelen en steden had aangegaan. Waren er meer sottises bij een te hoopen geweest, hij had het gedaan¹. - Zeker kwam geen vermelding van Jacoba daar bij te pas. Hij was eenmaal als Graaf erkend; had toen Zuid-Holland in leen (en naderhand geheel Holland in pand) gegeven, en de Leenman was dood, en dat Leen aan hem als uitgever vervallen. Of zou men Jacoba daarbij honoris causa vermeld hebben? Wat [enz.] moet men zijn, om zoo iets te willen! Wat ezel, om het noodig te achten!

Bij zijn weder installeeren als onmiddelijk Heer, gaf hij de verzekering van het geen Jan van Beieren (onder wien de Holl. munt was gebleven) bij zijne huldiging ten aanzien der munt bewilligd had, en verklaarde, dat geen Hoeksche ballingen terug zouden keeren, dan bij bijzondere vergunning van hem

1 Zij zou haar recht verbeurd hebben; even of dat recht van haar gedrag afhing. - Zij, Edelen en Steden zouden daarover geöordeeld hebben! Waar van daan die Jurisdictie over haar Gravin? - Zij (Jacoba) zou, als zij zich met iemand te buiten ging, daar aan haar Ed. en Steden kennis van moeten geven! - En die verplichting zou een lex commissoria van 't gebied of leenmanschap constitueeren! - En daar wordt dan Ada weêr bijgehaald, even of die ook zoo'n Fransche galanterie had begaan. Is het niet om dol te worden, als men 't leest?

[p. 100]

en zijn raad, (en dus cognitâ causâ [na voorafgaand onderzoek); 't geen tot 's Lands rust zekerlijk allernuttigst was.

Filip werd dienvolgende ook als Ruwaard of Regent (want dit waren synonyma[woorden van één beteekenis]) overal, ten zij waar Jacoba meestresse was, erkend¹.

Het is licht te begrijpen dat zij nu niet verzuimde om hulp naar haar geduchten Heer en Vader, zoo zij hem genoemd had, te schrijven. Ook wachtte zij daar op: maar Humfried was van den eersten ijver rijklijk bekoeld en kon die ook niet dan traaglijk bijbrengen.

Filip had, naar zijn Erflanden vertrekkende, hier een Stadhouder gesteld, Jacob van Gaasbeck, en deze beschreef heirvaart tegen de oproerige steden (die haar aanhingen). Hij begon met Schoonhoven te belegeren, maar kon het in de eerste zes maanden niet dwingen, en toen deed een opgevolgd bestand het beleg opbreken.

Voor Gouda beducht, dat minder sterk was, stak men van Jacobaas zijde den Ysseldijk door, waardoor Schieland onder moest loopen, maar van den Rhijnkant en de Gouwe kon dit niet baten. Zij vereenigt zich weêr met de Stichtschen, en levert den 21 October (of daaromtrent) nabij Alfen slag aan de Stadhouderlijke benden, die tot beleg van Gouda aantrokken, en behaalt eene overwinning, doch die geene andere gevolgen had; en hier meê liep dit jaar ten einde.

Filip, zekerlijk over zulke krijgsdaden als zijn

1 Mieris IV Dl., bl. 79.

[p. 101]

Stadhouder bedreef, niet al te wel vergenoegd, kwam in Holland, en middelerwijl kwam in het begin van Januarij 1426 eene Engelsche vloot opdagen, die naar Zeeland stevende, waar Jacoba ook haar vrienden had. Glocester had er het bevel over gegeven aan Fitzwater, dien hij ook tot zijn Stadhouder in Zeeland machtigde, maar bleef zelf t' huis. - Een gedeelte van die vloot werd door de onzen onderschept en geslagen, maar een ander gedeelte kwam in Schouwen aan, waar de Hoekschen toevloeiden, en men sloeg zich neer bij Brouwershaven; waar Hertog Filip uit Rotterdam afgestoken hen in een geweldig gevecht deerlijk havende en Zeeland verloste.

Maar Filip kon overal niet te gelijk zijn, en hij werd niet wel gediend. Jacoba maakte, terwijl hij in Zeeland was, Alkmaar te bemachtigen, en belegerde nu met misnoegde Kennemerlanders de stad Haarlem. Dit beleg echter werd opgeslagen, maar bij Alfen viel weder een gevecht voor, waar zij de overhand hield; en - vele gevangenen (quasi onder voorwendsel dat het muiterij was zich tegen haar te verzetten) balddadig ter dood deed brengen. Niet dan van zes of zeven Amsterdammers vindt men aangeteekend, dat zij om 't leven te behouden, haar erkenden, maar kort daarna weder afvielen.

Een verdrag tusschen den Stadhouder, en de stad Haarlem met Alkmaar en Kennemerland en den aanhang daarvan, gesloten, had een eind van het beleg van Haarlem gemaakt, en tevens een bestand van zes weken bepaald. Maar Jacobaas Kennemers schonden dit, en gingen, nu men daarop gerust, tot

[p. 102]

geen weêrstand gereed was, heel Holland door plonderen, branden, en vernielen.

Een aantal sloten verwoestten zij, waarvan de Heeren in Zeeland waren; zoo als ook Monnikendam en Enkhuizen voor hen buigen moesten. Hoorn, Medenblik, en Purmerend echter weêrstonden. Hoorn werd belegerd, maar Hertog Filips nu weder in Holland, zond troepen in de stad, die na een hardnekkig gevecht, het beleg opsloegen. Filips verklaarde de voorrechten der Westfriesche steden, waaronder men de dorpen meê verstaan moet, die zeer ijverig tot dat beleg toegeschoten waren, verbeurd, en lei haar een straffe geldboete op, bestaande naamlijk in 123,300 kroonen, binnen zes maanden op te brengen; en een jaarlijksche belasting van vier groten van ieder haardstede.

De Kennemers, reeds te voren met zijn Stadhouder bij wege van verdrag, over hun opstand verzoend, werden om dit nieuwe vergrijp door hem te Amsterdam gedagvaard, en verklaard lijf en goed verbeurd te hebben, doch de Hertog vergenoegde zich met dezen trouw- en eerloozen moordbranderen slechts hun privilegiën te ontnemen; en hun het voeren van alle wapenen te verbieden, behalven eenvoudige broodmessen zonder punten¹. Alkmaar moest poorten, muren, en vestingen slechten, verloor stads rechten en werd een open dorp; en moest; behalven zijn opbrengst in de boete, de drie daar om gelegen sloten weêr opbouwen. Hierbij werd gevoegd de keur aan den Hertog van tien personen,

1 Men zie hier weèr de [enz.] van wagenaar, bl. 475.

[p. 103]

om zijn wil meê te doen (een uitstekend middel van dien tijd; dikwijls streng ten uitvoer gelegd om individuëelen schrik te verwekken), maar waarvan hij geen ander gebruik gemaakt heeft, dan om hen in vrees te houden. Haarlem en Hoorn daartegen werden edelmoedig beloond, en Hoorn kreeg een slot ter verdediging, 't geen haar ligging midden in dat woeste en woelige land zeer noodzakelijk maakte. Intusschen is het klaar, dat, bij de onbegrootbare schade van die Kennemersche brand- en moordtocht in een staat van vrede gedaan, ook nog groote kosten door den Hertog gemaakt waren, die een nieuwe bede vereischten; deze echter was niet hooger dan 22,000 guldens; waarin het aanmerklijk is dat Amsterdam slechts ƒ 3 droeg tegen ƒ 5 die Haarlem en ƒ 4¼ die Delft opbracht. Dit geld strekte alleen ter betaling van de soldij der 1500 vreemde knechten, die hij tot demping diens moedwils voor zes maanden in dienst had moeten nemen.

Hoe zeer Jacoba zich reeds geheel Holland en Zeeland onderworpen waande, viel het geheel anders uit, en de woelingen van haar aanhang hadden tot niets anders gediend dan om Hertog Filips te volkomener in het bewind te vestigen. Hij trok in Julij en Augustus de Hollandsche steden door, en werd overal met die hartelijkheid, die zijn goed en beminnelijk karakter verdiende, en hem den naam van den Goede deed geven, ontfangen. De Hoekschen beproefden nog te water een inval in Enkhuyzen, waar zij op een middag, terwijl men gerust aan tafel zat, meer dan honderd burgers oplichteden, en vervolgens balddadig onthoofdden; maar het

[p. 104]

diende niet dan om 't afgrijzen voor hun te vermeerderen.

Het is der moeite waardig, wagenaar hier bij na te slaan¹, zoo men van den duivelenaart der Hoeksche partij die hij aanhangt, een recht denkbeeld wil vormen. 't Is de Duivel zelf tegen 't licht der blijkbare waarheid aangrijnzende, met een Amsterdamsche Burgemeesterspruik op den kop, en met de staart (als een bandrekel die zich bep... heeft) tusschen de beenen getrokken! - En zulke duivelen hebben in Holland den eenvoudigen burger zijn Historie geleerd!

Jacoba zag nu weder haar gezag tot de drie steedjens bepaald, waar zij eerst ingenomen was, naamlijk Gouda, Schoonhoven, en Oudewater. Echter hield ook Zevenbergen, op Brabantschen grond gelegen, als bezitting van Gerrit van Strijen, haar zijde. Filip nam dit steedtjen in April 1426. Nu moest het Gouda gelden, waar zij zich persoonlijk bevond. De hardnekkigheid en moedwil van hare partij dwong den Hertog de vreemde bende van 1500 man nog zes maanden aan te houden, en dus te betalen; hierover ontstond hier en daar beweging, waar de Hoeksche geest onder woelde. Te Delft kostte dit het leven van den Schout in een oproer. Een en ander werd gestild, gestraft of geboet, en alles schikte zich.

De bewegingen waarvan wij gewagen, zijn tot het jaar 1427 te brengen. En dit zelfde jaar werd de uiterlijke aanspraak van 't hoogste Geestelijk Ge-

1 III Dl., bl. 478, 479

[p. 105]

rechtshof over Jacobaas huwelijk gedaan. Dat bij dit vonnis, 't geen wij boven hoofdzakelijk gemeld hebben, maar niet volkomen onder 't oog hadden, het verbod was uitgedrukt, van, ook na den dood van haar gemaal, geen huwelijk met den overspeligen Glocester aan te gaan, gelijk het Kerklijk en Wareldlijk recht medebrengt, spreekt van zelfs, en moest er een noodwendig ingrediënt van uitmaken. Maar de e.......... wagenaar vertelt ons met zijne A............ onbeschaamdheid, dat dit een zeer ongewoon bevel was, 't geen ten bewijze strekt hoe veel Filips bij den Paus vermocht, en ten zijnen behoeve nb. verworven wierd. Kan men schaamteloozer uitdenken, en is het deksel de pot niet waardig? (dignum patella operculum!)

Jacoba beriep zich op eene Kerkvergadering; die misschien over 100 jaren gehouden stond te worden¹, of (zegt wagenaar om toch zich-zelv' in domheid gelijk te blijven) ad papam melius informatum² (hij was het maar al te wel, voor dat ondier), ‘of op een andere wijze,’ zegt hij, ‘want hij vindt het niet uitdrukkelijk gemeld.’ Misschien was het aan wagenaar-zelf; ten minste die beslist anders, en daar is zij zekerlijk zeer meê gebaat. Het ongelukkige van dat alles was maar, dat een Kerkvergadering, die nog niet bestond, - een Amsterdamsche Secretarijklerk, die eerst over 300 jaar op zou

1 (Daar werd er in 1431 reeds weder eene gehouden, doch dit was niet te voorzien, en het had, even zoo wel, 100 jaar kunnen duren.)

2 [Op den Paus-zelf, ‘beter onderrigt zullende zijn.’ - (De formule om revisie te vragen, van den Rechter-zelf die het vonnis gewezen heeft.])

[p. 106]

staan, geen Mandament met inhibitie konden verleenen; en dus, provoceeren baatte hier niets. Zij was wel genoeg in de wol geverfd, om evenwel hare overspelige gemeenschap openbaar voort te zetten, maar Glocester had toch nog eenig aanzien te bewaren, en zei haar de dienst op. En zeker! ‘die tijding trof haar diep.’ - Hij had ook reeds een ander liefjen sints lang aan de hand, waar Jacoba wel niet kiesch genoeg was om zich over te storen, maar daar hij zich beter bij hevond, en dit trouwde hij. 't Was Eleonore Cobham, die door hare heerschzucht zich hatelijk gemaakt hebbende bij het bewind¹, wanneer het Regentschap van Glocester ophield, zich een schandelijk vonnis op den hals haalde, dat eenige jaren daarna een beschuldiging tegen haar man, die in de gevangenis omgebracht werd, ten gevolge had. Hij-zelf werd beklaagd, en was van geene goede hoedanigheden ontbloot.

Of het afgesproken was, stierf nu Jan van Brabant, haar man, op den 17 April 1427, en zij was derhalve nu wederom Weduw, en kon te vrijer naar een ander omzien. Zoo zeer zij in de engte gebracht was, gaf dit moed. Willem van Brederode had een vloot op de Zuiderzee, waarmeê hij veel

1 (In 1428 kwamen de Wijven van Londen met zekere Mistris stokes aan 't hoofd in 't Parlament stuiven, en gaven scherpe brieven van verwijt en aandrang aan Glocester, de Aartsbisschoppen en andere Lords daar vergaderd, over, dat Glocester zijn vrouw Jacoba niet uit haar gevangenis (her grievous imprisonment) verloste, en in 't openbaar met een ander overspelig wijf leefde, contrary to the law of God, and the honorable estate of matrimony. Zie 't Extract bij southey achter Joan of Arc. I Vol. p. 225.)

[p. 107]

kwaad deed; Texel in haar belangen had overgehaald, en op Wieringen vlamde; en het werd tijd, dat daar tegen voorzien werd. De aan 't water gelegen steden van 't tegenwoordig West-Vriesland met Amsterdam rustten eenige gewapende vaartuigen tegen hem uit, en daar viel nabij Wieringen een zeeslag voor, waarbij Brederode met zijn meeste volk, dat niet in 't gevecht omkwam, gevangen werd genomen. En daar het tijd was om eens represaille tegen 't kwade wijf te gebruiken, werden er 84 van de meest schuldigen te Enkhuizen onthoofd. Brederode werd niet dan door zijn hooge geboorte verschoond. - Dit was voor Jacoba een donderslag, en nu wachtede zij, als onmisbaar, in Gouda belegerd te worden; waartoe ook inderdaad aanstalte gemaakt werd. En in de lente (want de winter had het inschepen van de benden uit Sluis in Vlaanderen opgehouden) trok Hertog Filip ook werkelijk aan, tot dat einde. Zij zag geenen uitweg, en haar Hoeksche vrienden verlieten haar. Zij moest zich dan onderwerpen, en de Hertog liet zich welgevallen een verdrag en zoen met haar aantegaan, beter dan haar gedrag haar had laten hopen. Dit verdrag werd gesloten op den 3 Julij 1428.

't Spreekt van zelf, dat zij in het vonnis tegen haar gewezen berusten moest, en van alle bewegingen daarover die niet dan haar nog verder schandvlekken konden, afzien.

't Is desgelijks klaar, dat haar de naam en tijtel van Gravin niet ontnomen kon worden, die haar eens toegestaan was. - Maar

Zij mocht zich niet weder in een huwelijk begeven, dan met toestemming van haar Moeder, van

[p. 108]

Hertog Filip, en de drie Staten van haar Landen¹. Een gevolge der Curatele die zij zich door haar wangedrag op den hals gehaald had, en van de uiterste noodzakelijkheid was. En hier bij werd de poenaliteit gevoegd, dat zij, nu voor alsdan, de onderdanen van alle gehoorzaamheid jegens zich ontsloeg, ingevalle zij zich tegen dit punt vergreep.

Filips werd door haar erkend voor Ruwaard en Erfgenaaam harer landen, en hem werd de Regeering geheel overgelaten, tot dat zij, met de toestemming evengemeld, hertrouwd zou zijn.

In de aanstelling der Raden ter Regeering zou Jacoba er drie benoemen, Filips de zes overige.

De beden zouden voortaan voor ⅔ tot aflegging van oude schulden aangewend worden, ⅓ tusschen Filips en Jacoba verdeeld worden; andere inkomsten van toen af, aan haar uitgekeerd worden, na aftrek van de wedden der amptenaren en onkosten.

Over de nalatenschap van Jan van Beieren, zou door goede-mannen, uitspraak gedaan worden.

De wederzijdsche ballingen worden hersteld, gevangenen losgelaten (weinige gevallen uitgezonderd), en de schaden gecompenseerd: - maar die schuldig bevonden zouden worden aan de dood van Jan van Beieren worden van alle zoen uitgesloten.

De Hertog van Gelder en ook (des begeerende) de Bisschop van Utrecht [worden in de vrede begrepen].

1 't Geen wagenaar hier aanmerkt ter verklaring van de drie Staten is juist. - Ook dat hem nu de naam van Staten 't eerst voorkomt, bl. 486. - Maar dat hij er bijvoegt ‘als Leden van Regeering,’ is de oude domheid. Zie kluit, Staatsreg. IV Dl., bl. 367.

[p. 109]

De veete tusschen de twee partijen wordt verzoend, en alle verwijt daar over, ook het noemen van Hoeksch en Kabiljaauwsch, wordt bij strafgebod opgeheven.

Ingevolge van dien trok Filips met haar door Holland en Zeeland rond, en werd daar als Ruwaard en Erfgenaam gehuldigd, waar van zij, als Gravinne, hem ook brieven bezegelde; en zij begaf zich te Goes in Zuid Beveland ter woon, welke stad haar altijd genegen geweest was. - De Regeéringsraad werd aangesteld, de Hertog veranderde de Stedelijke magistraten, en stelde Frank van Borselen tot zijn Stadhouder; en vertrok toen naar Vlaanderen.

Terwijl dit alles in Holland gebeurde, was er in het Sticht van Utrecht vrij wat omgegaan. Na 30 jaren regeerens was Bisschop Frederik van Blankenheim in 1423 overleden, en de verkiezing van een opvolger viel op Rudolf van Diepenhout, Kanonnik van Keulen. Maar de Paus Martijn V wilde geen Bisschop bevestigen, maar zelf verkiezen. De Utrechtsche Geestelijkheid verdedigde haar recht en gebruik vruchtloos. De Paus stelde Raban, Bisschop van Spiers, op den Utrechtschen zetel, maar deze vreesde voor de verdeeldheden en stond zijn recht af aan Zweder van Kuilenburg, Utrechtschen Domproost, die bij de verkiezing van Rudolf, na hem de meeste stemmen gehad had, en nu (schoon niet dan met moeite, en mediantibus nummis [voor geld]) 's Pausen bevestiging kreeg. De Geestelijkheid der Hoofdstad ontfing en erkende hem ook. Maar het overige van 't Sticht

[p. 110]

wilde Rudolf behouden, en verzettede zich tegen des Pausen aanmatiging. Martijn, zeer gestoord, deed de Utrechtsche plaatsen, waar men Zweder niet erkende, in den ban; waar door in eenige kerken alle dienst geschorst werd, terwijl zij op andere, waar men minder ontzag voor den Heiligen Vader had, voortging.

Maar Zweder liet het bij de Pausselijke banpijlen van uit de verte niet blijven; hij trok ook het zwaard. Hij bemachtigde het slot ter Horst, en dwong Amersfoort, Rheenen, en voorts Utrecht, hem als Bisschop te ontfangen en aantenemen. In Augustus 1425 deed hij zijne intrede in Utrecht, waar Rudolf (kort te voren) uit geweken was, en schoon hij beloofd had geene ballingen met zich te zullen laten inkomen, (als waar van groote bewegingen te voorzien waren) volgde echter een zoodanige sleep van die, in zijn gevolg, dat er oogenbliklijk een opschudding ontstond, waar bij een Burgemeester der stad vermoord werd. Hij pleegde straks velerlei geweldenarijen, zoo men wil, sprak wekelijks den ban en den vloek over zijn mededinger Rudolf uit, en verbond zich met de Kabiljaauwschen in Holland, stond Amersfoord aan Jan en Willem van Egmond af, die hem in maagschap bestonden, en verbond zich naderhand ook met Hertog Filips, die Rudolfs aanhang, en de vrienden der Hoekschen in 't Sticht, met de wapenen aantastte.

Een samenspanning ten behoeve van Rudolf dreef Zweder, in 't volgende jaar, ter stad uit, en beide het Over- en Neder-Sticht viel hem af. Hij vestigde toen den stoel van zijn Bisdom te Dordrecht, en

[p. 111]

bleef (over het geheel genomen) van de Kabiljaauwschen erkend: terwijl Rudolf daartegen, die als Postulaat, Ruwaard, en Beschermer, van het Bisdom werd aangenomen, (gelijk men denken kan) de vriend der Hoekschen moest worden, en zich met Jacoba verbond.

Hertog Filips belegerde Amersfoort, en dit beleg duurde tot in den zomer van 1428. Die van Amsterdam leiden een groot oorlogschip in den mond van de Eem, om aan de belegerden den toevoer te water af te snijden, en de Haarlemmers met hun, en de Hoornschen bemachtigden Bunschoten en voorzagen het leger des Hertogs, van over de Zuiderzee. Men brak het heleg echter op en sloot een bestand met Rudolf in dit jaar, en dit bestand werd van tijd tot tijd verlengd, of vernieuwd, tot in den aanvang van 1430 vrede gemaakt werd, waar bij de Bisschop Postulaat of Ruwaard aannam, met de Magistraten der Stichtsche steden, den Hertog een halve mijl buiten Utrecht te gemoet te gaan, en aldaar knielende om vergiffenis te smeeken, waarna men hem, Hertog, met kruissen en vaandelen zou inhalen, en zijn banier drie dagen achtereen op de poorten van Utrecht, Amersfoort en Reenen zou staan. - Hij drong echter op de uitvoering niet, te vreden zijnde dat hij 't recht had; en dit was geheel in zijn aart.

Eugenius de IV die in 1431 den Pausselijken zetel beklom, bevestigde Rudolf als Bisschop. Zweder, om hiertegen herstel te zoeken, trok naar Bazel, waar een Kerkvergadering gehouden wierd, die te Pavia beroepen, en daarna naar Sienne verlegd,

[p. 112]

nu hare zittingen in Bazel vervolgde, en tusschen welke en dezen Paus een groot misverstand was, dat echter bijgelegd werd. Gedurende dit misnoegen achtte hij die bevestiging wel te kunnen doen intrekken, maar hij overleed daar. Die van zijnen aanhang kozen toen Walrave van Meurs, en daar het Concilie van Bazel steeds voortduurde, werd Paus Eugenius in 1439, na nieuwe geschillen afgezet, en Felix V trad in zijn plaats, en bevestigde dezen, die dan ook te Dordrecht zijn zetel hield, en in 1456, zonder ooit eenig gezag in het Sticht geöefend te hebben, overleed. Zoo veel van de Stichtsche zaken.

Het behoort tot de regeering van Willem VI. dat in 1416 het eerste groote Haringnet gebreid is, en sedert die epoque de grootere schepen, die men Buizen noemt, ten Haring gevaren zijn. Dat het kaken reeds omtrent een eeuw vroeger door Willem Beukelszoon van Biervliet is uitgevonden, behoefde als te overbekend niet geroerd te worden, ware 't niet dat men van dit uitvinden zich een geheel verkeerd denkbeeld maakt. Hierdoor is er nu onlangs eene nieuwe nationale twist tusschen de Nederlanders en de Franschen over die uitvinding ontstaan, welke laatste aan Beukels zijn roem betwisten, en zeer wel bewijzen ('t geen zonder hen ook zeer wel bekend was) dat lang voor Beukels, de haring, het haringzouten, en haring in tonnen te pakken en te verzenden gebruiklijk, en een voorwerp van koophandel was [Zie de Bijvoegs.] - Wij mogen de uitvinding der Drukkunst daar bij stellen, die men in 1428 of 1440 stelt en te Haarlem aan Laurens Koster toege-

[p. 113]

schreven, door Duitschland aan hem betwist is, en nu 300 jaren en meer een nationaal geschil opleverde, schoon het oudste boek dat bestaat, de Codex argenteus, en de bullae aureae of gouden brieven der Grieksche Keizeren van den vroegsten tijd af, desgelijks gedrukt zijn. Het is licht deze geschillen te doen ophouden, en te toonen dat beide partijen gelijk en ongelijk hebben. Waarvan afzonderlijk! [Zie de Opheld. en Bijvoegs.]

Het behoort desgelijks tot dezelfde regeering van Willem een herinnering te doen aan het groote verbond der koopsteden in Europa, dat zich allengs begon te vormen; maar het was in het jaar 1418 en dus onder Jan van Brabant (of zoo men 't gewoon is te noemen, onder Jacoba) dat hun zoogenoemd Hans-ee (of groot verbond) in volkomen stand werd gebracht, en onze Hollandsche steden Dordrecht, Haarlem, en Amsterdam, daar in toetraden, zoo als ook de drie Overijsselsche Hoofdsteden. Uit Gelderland voegden zich Nijmegen, Harderwijk, en Zutfen, daarbij. Het werd dus tot 46 gebracht. [Zie de Bijvoegs.] Dit verbond betrof eenige nuttige overeenkomsten omtrent de regelmatigheid van den handel en zeevaart, maar waarbij er ook eenige waren van verder uitzicht, en die, zoo het verbond ooit de kracht had gekregen, waar het vatbaar voor was, de algemeene Koopmansdwingelandij ruim vier eeuwen vroeger had doen ontstaan, en zeker met ongelijk grooter geweld en nog erger gevolgen, dan zij sedert gehad heeft, nu zij zich meer middelijk en gemaskerd vestigde. [Zie de Opheld. en Bijvoegs.]

Ondertusschen ziet men dat zij reeds zich aanma-

[p. 114]

tigden lijfstraffen te zetten, zoo wel als mindere persoonlijke straffen: - en, schoon zij een uiterlijk wilden bewaren van eerbied voor stedelijk gezag (Vorstengezag kwam in geen aanmerking), zoo werd aan de kooplieden een plicht van resistentie, en een overgezag boven de Magistraat opgelegd en toegekend, en gesanctioneerd.

Jacoba (om tot haar weder te keeren) bracht nu sedert de helft van het jaar 1428, haar tijd door, zoo zij kon, niet kunnende, zoo zij wilde of wenschte. 't Viel haar hard zonder man te zijn in een nog zoo bloeienden leeftijd, en hoe zou zij tot een huwelijk geraken? Tot een echt naar haar geboorte en rang, was de weg haar volstrekt gesloten door eene zulke beruchtheid, als de vrucht van haar eerloos gedrag was, en tot een ongelijk huwlijk, beleedigend voor haar maagschap, zou deze nooit toestemming geven. Haar dartele en wufte aart dreef haar tot het zoeken van uitspanningen en vermaken onder Burgers en Boeren, in wier feesten zij deel nam, en gemeenzaamheden, welke een Vorst of Vorstin bij die klasse bemind maken, zoo wanneer zij het blijk van toegevendheid, of (in den eigen zin des woords) van genadigheid dragen, (d.i. condescendence), maar die dan, als zij tevens een smaak voor zoodanige laagen nietigheden verraden, de algemeene verachting na zich sleepen. Het gemeen lachte daarover; zij die boven 't gemeen waren, haalden de schouders op, en toonden medelijden; en wie van den Adel haar nog aangehangen had, verwijderde zich van een vrouw, die nog hare waardigheid niet wist te

[p. 115]

bewaren, maar de spot van de Natie wierd. Hare inkomsten bovendien, dropen haar door de handen in de veelvuldige verkwistingen en frivoliteiten waar zij aan overgegeven was; en hare oude vrienden werden 't moe, zonder eind, zonder vrucht, en zonder eenig uitzicht op teruggave of vergelding, het hunne daarbij op te zetten; en zij verwijderden zich van eene vrouw, over wier spoorloosheden zij zich eindelijk schaamden. Niemand bekreunde zich harer meer, en niemand zag naar haar om, dan alleen de Stadhouder, wiens opzicht zij bijzonder was aanbevolen. - Deze, een man van een zwak en week karakter, die haar reeds van tijd tot tijd groote sommen had opgeschoten, zag haar met deernis en deelneming, in zoodanig een staat van verlatenheid kwijnen, sprak haar moed in, ondersteunde haar op nieuw met geld, en er ontstond een vertrouwlijkheid tusschen haar beide, die verder gevolgen had. Het was ook inderdaad een zeer belangwekkend en aandoenlijk voorwerp, een Vorstin van die afkomst en stand, door geboorte en huwlijk met de eerste Koninklijke huizen vermaagschapt en bestemd (naar het scheen) een der eerste thronen der wereld te bestijgen; en daarbij niet misdeeld van een uiterlijk dat veel inboezemde, in een zulken toestand vervallen, dat zij in tranen wegsmolt, en zich over alles zoo wel als over haar eigene wuftheid, losheid, en onberadenheid hevig beklagende. En geen wonder dat dit hem het hart trof. - Hij zelf was een welgemaakt man van een edel voorkomen, en wiens omgang zeer geschikt was het hart ook van een minder lichtgeroerde vrouw dan Jacoba te winnen. Zijn gedrag jegens

[p. 116]

haar boezemde haar dankbaarheid in, en die dankbaarheid bij haar, bracht, even als het medelijden met haar ongeluk bij hem, een verknochtheid voort, die men in zulk een geval dan vriendschap heet, maar zeer spoedig haar waren aart openbaart.

Lang had zij hem op alle mooglijke wijze aangemoedigd en aangelokt, wanneer zij zich eens op een ontbijt bij hem op een zijner lusthuizen noodigde. Hij nam die gelegenheid waar; versierde de kamer met willigen-takken, en tusschen twee willigen-takken telkens de letter D, en geleidde haar derwaart naar het ontbijt¹. Zij van hare zijde was zeer beminlijk; zij beschouwde de zaal met veel aandacht, prees zijn smaak, zijn elegance, en vroeg met een dartelen lach, en dat half onnoozel, half schalksche abandon dat een Fransche coquette zoo schoon weet te veinzen, wat die versiering van willige en D. toch beteekende? Hij aarzelt, valt haar te voet, en zegt: ‘wat anders dan het gevoel van geheel mijn hart: dijn willige dienaar.’ De liefdesverklaring was geschied; zij stort in zijn armen, en zij zijn het eens. Fluks om een Priester gezonden! en Jacoba heeft weêr een man!

Een zoo ongelijk huwelijk als dat van eene Koninklijke weduw met een bloot Edelman, was van de soort niet, om de toestemming of goedkeuring van fiere Bourgondische loten, als haar Moeder en Oom, op te vragen, of zelfs door eene Natie, wier Adel Arkels en Egmonds onder zich telde, erkend te

1 ('t Oud gebruik van dergelijke versieringen bij feesten. Catullus, ons palmknopen etc. de vredesluiting te Munster.).

[p. 117]

worden. Het moest dus een diep geheim blijven. - Maar hoe kon het dit? - 't Duurde niet lang, of de kwijnende, vervallen, en steeds meer en meer verslensende look op, en herjeugdigde derwijze, dat het ieder in 't oog blonk. Borselen van zijne zijde gevoelde zich thans de gemaal van een Vorstin, en door haar, aan de voornaamste Koninklijke huizen verwantschapt, en dit vloeide op geheel den man in. - Men zag de verandering in beide, en had ten eenemaal verstandeloos moeten zijn, om niet spoedig het raadsel te ontwinden. De zaak kwam tot Hertog Filip, en daar was geen ontkennen aan. Zijne verontwaardiging was groot, en zijne eerzucht niet weinig door de affiniteit met een Edelman als Borselen gekrenkt. - Wat haar betreft, zij was volgens het verdrag van 1428 met dit dolle huwelijk van alle hare Staten vervallen, en hare onderzaten waren van hunne trouw en gehoorzaamheid aan haar ipso facto ontslagen, daar was geenerhande plooien aan. - Borselen had zich aan het uiterste misbruik van het vertrouwen van zijnen Vorst, en dat wel, in de allertederste zaak, schuldig gemaakt, en zijn vermeten was niet minder dan gekwetste Hoogheid.

Niets anders derhalve kon deze voor zijn attentaat, dan de doodstraf; zij, dan eene strenge en eeuwige gevangenis voor den hoon, hare geheele maagschap aangedaan, wachten; en geen Vorst ter wareld zou het misdrijf lichter gewroken hebben. Filip, de altijd goede Filip-alleen, kon ook hier zijn verkregen bijnaam bewaren door eene genoegzaam voorbeeldelooze inschikkelijkheid. Hij schonk haar de aanzienlijkste der heerlijkheden, Voorne met Tholen en

[p. 118]

Zuidbeveland, en tevens de tollen van Holland en Zeeland. - Hij vereffende (om de eer van zijn geslacht) zoo veel hij mocht, de ongelijkheid van het huwelijk, dat, na Kerkelijke rechten voltrokken zijnde, niet dan door de dood te scheiden, en volstrekt niet te vernietigen was, door hem tot Grave van Oostervant te verheffen, een tytel en gebied, welke Jacobaas broeder, indien zij er een had gehad, gevoerd en bezeten zou hebben, en waardoor derhalve de afstand (wel niet van geboorte, maar ten minste van rang) eenigermate weggenomen wierd. En het huwlijk van den nieuwen Graaf van Oostervant met de dochter van Hertog Willem den VI bekend zijnde, vereerde hij hem nog met de Ridderorde van 't Gulde Vlies, die hij, ter gelegenheid van zijn eigen huwelijk met de Princes Izabella van Portugal in het jaar 1430 had ingesteld. - Men oordeelde het geraden, om (zoo veel doenlijk) haar aanzien nog eenigzins te bewaren, aan den overgang van het Graaflijk recht de uiterlijke form van een afstand van hare zijde te geven, waarvan dan de brief op den 12 April 1433, met voorgeven van motiven van haar te groote zwakheid als vrouw tot zulk eene regeering, het nut en de welvaart der Landen die 't vereischen, en de liefde voor haar zoo na verwanten broeder Hertog Filip, werd opgemaakt; en het reeds heimlijk voltrokken huwlijk, werd dan, om het zelfde decorum [fatsoen] te betrachten, nogmaals en als toegestemd door Hertog Filip, in het openbaar te S^t. Maartensdijk in haar heerlijkheid Tholen met de kerklijke plechtigheden in statie voltrokken en ingezegend, ingevolge de regel des rechts: quae

[p. 119]

abundant, non nocent¹. Zoo dat onze Jacoba, om drie mannen te hebben, vijfmaal getrouwd is. Dat zij dezen haren derden Gemaal recht lief had, daar is geen twijfel aan. Zij noemt hem ook dikwijls haren lieven en̅ zeer geminden geselle en̅ witachtigen beddegenoot, tot wien zij sonderlinge liefde, rechte minne en̅ volcomen jonste mit aller harer herten is dragende en̅ hebbende. Zij stond hem ook, ten bewijze daar van, de heerlijkheid van Voorne, met den Briel en Goêreê af, ook het Houtvesterschap van de wildernissen in Holland, welke Filips haar desgelijks verleend had.

Hoe zeer met dat alles dit huwelijk Hertog Filip tegen de borst was blijkt daar uit, dat hij nooit den naam heeft willen hebben van het toetestaan; maar op den 9 December 1433 haar in algemeene termen alleen vergunde te trouwen wien zij zou goedvinden, mits geen vijand van hem, en mits innemende den raad van drie zijner Raadsheeren ten hove, daar genoemd. Na 't welke deze drie Raadsheeren dan raad en toestemming geven, dat zij huwt aan Frank van Borselen, den 27 Januarij 1434².

Van Margreets toestemming tot dit huwelijk, schoon zij nog veel later geleefd heeft³, blijkt niet. Integendeel wordt in de huwlijksche voorwaarde⁴ het huwelijk gezegd ‘bij toespreke van sommigen onse

1 [‘Baat het niet, het schaadt niet.’ - Aanspeling op den regel en spreuk van het Rom. Recht, L. 94. D. Reg. Jur. L. 32, § 6. D. de auro etc. leg.]

2 Mieris IV Dl., bl. 1028, 1029.

3 Mieris IV Dl.. bl. 1040, 1064.

4 Mieris IV Dl., bl. 1032.

[p. 120]

vrienden en̅ magen, geraempt, gedadingt, gesloten, en overdragen te zijn;’ waar de Moeder vooral genoemd had behooren te worden.

Vergelijke men nu bij een gedrag zoo toegeeflijk, zoo meêgaande en zoo weldadig, en nog veel weldadiger en milder in giften dan wij hier hebben uitgedrukt, de lasteringen en valschheden door wagenaar (of zeggen wij liever bij wagenaar, want hij is er de eerste autheur niet, maar slechts de naschrijver van, en versiert het alleen met zijn Amsterdamsche klerks-pen) over deze zaak tegen den goeden, en met nadruk goeden Filip uitgebraakt, wie is er, wiens bloed koel kan blijven. Dat wagenaar zich de affiniteit met zijn nicht tot groote eer zou gerekend hebben; dat hij 't aardig en lief zou gevonden hebben, zoo een nicht openbaar voor hoer speelde, en de wareld met het gerucht van haar eerloosheid vervulde; dit mag hij en die hem gelijk zijn toegegeven worden op al het overige dat men hun toegeeft: maar dat men een der beste Vorsten, wiens braafheid, zachtmoedigheid, billijkheid, en grootmoedige goedheid, wiens geheele leven in vergeven, verzoenen, en weldoen bestaat, met rekels-tanden verscheurt, om zulk eene verachtelijke lichtekooi, die alle ondeugden in zich vereenigde, de schandvlek van haar geslacht, kunne, en volk, zijn stinkende lof toe te zwaaien, dit behoorde door al wat eerlijk was, ter harte genomen te worden gelijk het verdient.

Wij hebben gezien, hoe hij (Filips) in alles haar eer en aanzien door de best mogelijke wendingen aan de zaak te geven, heeft trachten te bewaren, en

[p. 121]

de zaak, quae, facta, infecta fieri non poterat¹, welke hem tot de strengste handelwijze gerechtigde, in een plooi te brengen, die het aanstotelijke zoo veel mooglijk, verminderde. Wij hebben gezien hoe hij haar, die alles verbeurd had, persoonlijk en in haar man met giften verrijkte, van goederen en waardigheden, de zijnen toen hij ze gaf en die 't apanage van Koningskinderen waardig waren; en hoe hij haar zelfs de eer liet van quasi af te staan, 't geen het hare niet meer was, onder verbloemde motiven die haar schande bewimpelden. Maar alles is vol van nieuwe giften en gunsten van hem. Zoo liet of gaf hij haar buiten Borselen, en het geen straks gemeld is, het Land en Ambacht van 's Gravenzande, van Maasland, van Vlaardingen, met de hooge, lage, en middelbare heerlijkheden; en de plaatse van Leerdam, het land van der Lede, van Schonewoirde, Nieuwborg, Ouddorp, S^t. Pancras, Coedijk, Graft, Schermer, Ursem, met al den aanhang daaraan vast. De stichtingen die zij gedaan had, de gunsten die zij bewezen had, liet hij in kracht, en bevestigde ze, waar het gevergd werd. In der daad de toegeeflijkste vader had zijne eenige dochter bij zulk een gedrag niet zachtmoediger kunnen handelen; en dit is door tijdgenooten en nageslacht ook erkend geworden. Niettemin werd er kort na dezen overgang der Graafschappen, een Henegouwer gevonden, Egidius van Postel genaamd, die een toeleg maakte, om den den Hertog op de jacht verraderlijk dood te schieten, die van het feit overtuigd dan ook met het

1 [Die, eenmaal gedaan, niet ongedaan gemaakt kon worden.]

[p. 122]

zwaard gestraft en vervolgens gevierendeeld werd. Daar de booswicht aan 't Hof van Margrete, Jacobaas Moeder, was groot gebracht, ging haar de spraak na, van dien moord besteken te hebben¹, vooral mede, omdat zij zich inbeeldde dat hij haar dochter wel een voeglijker huwelijk had kunnen beschikken, waarbij zij haar stand behouden had; en van toen begonnen zijne vijanden hem heerschzucht en eigenbaat toe te schrijven, vooral na dat de dood zijner zuster hem met den Hertog van Bedfort in onmin gebracht had over aanspraken die deze op het recht zijner Gemalinne meende te mogen gronden.

De uitgestrektheid der bezittingen, door die zijner betrekkingen in eenige jaren ontzachlijk vermeerderd, wikkelde hem in aanspraken over opvolgingen, lijftochten, pandschappen, schulden, en rechten in menigte, gedeeltelijk tegen hem persoonlijk ontstaan, en grootendeels reeds tegen de vorige bezitters gevoerd, en met die onvereffend gebleven, of door transactien afgedaan, maar die men nu ex post facto weêr breken wilde, met weêrophaling van reeds vergeten of uitgestorven geschillen. Sommigen dezer aanspraken waren van de uiterste ongerijmdheid; ten aanzien van anderen onderwierp hij zich aan scheidslieden, of aan de gewone gerechtshoven. Maar te vergeefsch waren de gewijsden in zijn voordeel; die ongelijk kreeg, bleef zich verongelijkt achten, en van het Hollandsche spreekwoord: ‘die zijn proces verliest, mag zes weken lang op partij en rechter schelden,’ werd gebruik gemaakt niet alleen, maar

1 Heuter. Verburg, L. IV, bl. 89.

[p. 123]

ook wagenaar¹ vermeet zich de gewijsden van den Raad van Holland daaromtrent even als die van het Hof van Rome te reformeeren.

Het is onmogelijk, alle die geschillen hier op te vatten, en zelfs ontbreken er ons de bescheiden toe; maar zoo men sur l'etiquette du sac moet oordeelen, zal het ten minste geen Jacoba zijn die de praesumtie voor zich heeft! - Zij leefde niet lang na dit haar derde huwelijk, dat door haar geest en lichaamsgestel even weinig gelukkig kon zijn als het vorige; maar verviel aan den drank. Men drukte dit uit door het legen van kannetjens, of het over 't hoofd werpen van kannetjens; een beleefde spreekwijze waar meê men die zaak aanduidde: en toen men in later tijd de taal zijner vaderen niet meer verstond, maakte men van dit legen het maken van kannetjens²; een schoone bezigheid en zonderlinge liefhebberij voor een vrouw als Jacoba! Die kannetjens waren toen in algemeen gebruik, en werden na geledigd te zijn over 't hoofd uit de vensters gesmeten, ten einde een zelfde niet tweemaal gebruikt zou kunnen worden, het geen de frischheid van de wijn bedorf. Dit was eene elegance en luxe van dien tijd. Zij stierf aan eene zoogenaamde febris hectica op den 8 October 1436, en dus slechts 36 jaar oud zijnde; en de Hollanders altijd goed vrouws uit den aart, en meêlijdend met die in het ongeluk is, vergaten haar hoedanigheden, en beklaagden haar vroege dood, met het echt Hollandsch:

1 III Dl., bl. 516.

2 Verg. van hasselt, over de Jacobaas-Kannetjens.

[p. 124]

‘zij was toch zoo heel kwaad niet.’ Dit ging zoo verr', dat men tot groote ergernis van die haar gekend hadden, zelfs een standbeeld op haar graf in de Hofkapel te 's Gravenhage oprechtte, 't geen echter de spot niet ontgaan kon. Eene onbetamelijkheid daaromtrent gepleegd, werd (als billijk was) gelijk een openbare schennis bij 't Hof van Holland in 1464 gestraft. En sedert vergat men de geheele Jacoba, onder de minst beteekenende personen; tot een later tijd de Hoeksche partij bemoedigde om zich geheel en al meester van de regeering te maken, en domheid, kwaadaartigheid, en heerschzuchtige eigenbaat, zich bij haar vereenigden om geheel de geschiedenis te vervalschen.

Filip was dan door Jacobaas afstand, zoo wij gezien hebben, Graaf van Holland enz. geworden, even als hij te voren den tytel van Oir van Holland bij zijne Ruwaardij aan had genomen; en eenmaal in 1433 gehuldigd, maakte Jacobaas dood geen verandering in zijn gebied. - Zoo was 't inderdaad facto. Maar quo jure [met welk recht] dit alles? - Jan van Beieren was aan Jacobaas Vader in deze landen opgevolgd en dien volgende beleend. Kon het verdrag van dezen met Jacoba of haar man het Rijks-leen op dezen doen overgaan¹? En Jacobaas afstand wederom het doen overgaan op Filip? - En, zoo die afstand en verdragen al eens werken konden gedurende het leven van den gene die den afstand deed, hoe kon het een verder uitwerksel hebben, dan zijn recht zich

1 Minime [Geheel niet!] 2 F. 52 en 55.

[p. 125]

uitstrekte, en het leen beletten van door zijn dood aan het Rijk terug te vallen? - Deze bedenkingen verdienen van het hoogste gewicht gerekend te worden.

Inderdaad; kon Jacoba aan haren Vader, Willem VI, niet opvolgen, zij kon het ook niet aan haar Oom Jan van Beieren, wien het Rijk als haars Vaders opvolger erkend had. En Filip kon het even weinig aan Jan van Beieren als aan Jan van Brabant; als wel cognatus, maar niet agnatus zijnde.

Deze geheele handel moest noodwendig den Keizer tegen zich hebben, als strijdig met de rechten des Rijks: en ware dit het geval niet, men mocht uit zijn stilzitten en niet tegenspreken een volkomen erkentenis afleiden, dat Holland en Zeeland nu een volkomen vrouwenleen waren, waarin de promiscua successio gewettigd was. Doch hoe zeer er geen blijk is dat de Keizer, (die waarlijk in dien tijd de handen vol genoeg had, om zich niet met verdragen te moeien die op eenige wijze plooibaar waren, zich bij de overgifte van Jan van Beieren zien liet, en wien niet altijd even spoedig zaken ter kennis kwamen, waartegen 't van zijn belang geweest zoude zijn dadelijk maatregelen te nemen; en tot wiens geheel stilzitten in één geval wij ook niet besluiten mogen om dat wij hier te lande geen blijk vinden van 't geen hij verrichtte), zich in dat alles gants lijdelijk gedroeg; daar is ten minste blijk dat hij zulke vergrijpen ter harte nam.

Wij bezitten het Manifest, waarbij Keizer Sigismund zich in het jaar 1434 over Filip hevig beklaagt wegens zijne aanmatiging over 's Rijks Leenen

[p. 126]

in de Nederlanden, en hem den oorlog deswegens aanzegt¹; en Filip werpt daartegen bij zijn circulaire aan de Vorsten, den moord van zijn Vader op, als waarin hij Sigismund beschuldigt deel te hebben, en Franschgezind te zijn. En hij voegt er bij (waar 't op aankomt) dat hij aangeboden heeft de Leenen te verheffen, maar dat Sigismund 't geweigerd heeft. Op deze (Hollandsche en Zeeuwsche) Leenen slaat inzonderheid 't geen hij zegt, nedum (i.e. ne dicam, vel non tantum), quae nobis ex patris sed et aliorum parentum et progenitorum nostrorum successoribus - provenire nullatenus est haesitandum, absque hoc quod aliqualis devolutio aut mortua manus sibi locum vindicare poterit². Zijne sustenu is in deze woorden vervat, en het is die welke men in de laatste tijden gevoerd heeft, en waarop de lineaire successien in de Koninkrijken gegrond zijn. [Zie verder de Bijvoegselen.]

Maar in onafhanklijke Rijken om de successie te verzekeren en alle openvallen van den throon voor te komen, is die lineaire opvolging al vroeg vastgesteld geworden, en men heeft die allengskens (als Juris naturalis zijnde) ook in de Leenen toegelaten, en wel (even als het met alle successie in feuda gegaan is) bij inkruiping³.

1 Mieris IV Dl., bl. 1037. [Zie de Bijvoegs.]

2 [‘Dat hem ontwijfelbaar de Leenen toekwamen, niet slechts uit vaderlijke opvolging, maar ook van andere bloedverwanten, opvolgers van zijne voorouders; zonder dat hier eenige aanspraak wegens devolutie (aan den Leenheer) of doode hand, te pas kwam.’]

3 Namelijk toen men de Erfenis ex Jure Naturae [uit het Natuurrecht] afleidde, 't geen al vroeg begon.

[p. 127]

De Keizer praefereerde uit een gevoel van aequitas (vera an fictitia non refert¹) een afkomeling van een eersten of vroeger Leenman voor een geheel vreemd geslacht, en zoo vestigde zich ongevoelig een gebruik, en het geen voluntatis [vrije goedheid] was, werd welhaast van de zijde der bloedverwanten, necessitatis, en juris [noodzakelijk en recht] gerekend, en als recht afgedwongen. En in dezen toestand was de zaak ten tijde van Filip. Hij zeide met de woorden van den Kardinaal van Ostia: ‘filius descendens sum (te weten van Albrecht) et in feudis imperii succedit filius descendens.’ Ergo! - ‘Imo (zei de Keizer) feudum revertitur ad imperatorem, et ipse confert cui vult,’ met de woorden van den zelfden Kardinaal². - Zie daar den status quaestionis of liever, controversiae [de staat des geschils], die men (nb.) niet verwarren moet met die van het mannelijk of vrouwelijk leen.

Ondertusschen is 't zeker, dat de zucht en het expressum of tacitum pactum familiae [uitdrukkelijk of stilzwijgend familie-verdrag] onder Keizer Lodewijk reeds aangegaan om Henegouwen altijd bij Holland en Zeeland te houden, de sustenu van deze als een Vrouwe-leen te beschouwen, noodwendig moesten voortbrengen. De vereeniging van zoo veel meer steden en de verheffing van die vereenigde massa tot één Koninkrijk, door Keizer Fredrik III toegestaan, liet niet anders toe. Want

1 [Gevoel van billijkheid: het zij dan ware of ingebeelde.]

2 [‘Ik ben zoon en descendent; en zoodanige volgt op in de Rijks-Leenen. Derhalve..’ - ‘Neen,’ (zeide de Keizer) ‘het Leen valt terug aan den Keizer; en hij geeft het aan wien hij wil.’]

[p. 128]

zonder dat ware 't een Koninkrijk van ééne generatie geweest; en daar Karel de Stoute geen zoon, maar een dochter had, op wie dat Koninkrijk zou versterven, is het klaar, id actum fuisse [dat dit de bedoeling was] tusschen hem en den Keizer; en eo jure [uit dit recht] is dan ook Maria haar Vader in onze Graafschappen opgevolgd.

Filip was door de twee Bourgondien (het Hertogdom en Graafschap) reeds een machtig Vorst. Maar ontzachlijk werd hij door het aanerven en de toevoeging van Vlaanderen en Artois, die zijnen vader door dezes moeder, dochter van Lodewijk van Male, waren aangekomen: van het Graafschap Namen, dat hem door de dood van Graaf Diedrijk, wien hij 't afgekocht had, in 1429 aankwam: van 't Hertogdom Brabant en Limburg, waarin hij aan den Graaf van S^t. Pol opvolgde¹, die opvolger van zijn broeder Jan was geweest, en ongehuwd in 1431 overleed: van Luxemburg, door de dood der Hertogin Elizabeth, welke weduwe van Jan van Beieren gebleven was; en waartoe ook het Markgraafschap van Antwerpen en de heerlijkheid van Mechelen behoorden; en nu eindelijk van Henegouwen, Holland, Zeeland, en Friesland. Welk gelukkig samenvallen van zoo vele

1 (Welke opvolging hem door Margareet, Jacobaas Moeder, betwist werd. - Namelijk, zij was Zuster van Jan van Bourgondie, den Vader van Filip, en dus een graad nader aan Margarete Erfdochter van Brabant, die de Grootmoeder van Filip was en 't aan Antonie, den Vader van Jan en St. Pol nagelaten had. Maar Filip was Zoon van een Zoon en zij een Dochter; dus moest de lijn van Filip voorgaan).

[p. 129]

onderscheiden landen, eene zoodanige ronding aan zijne bezittingen gaf, als door den samenhang de macht die zij hem aanbrachten verdubbelde; terwijl er nog dit bijkwam dat hij in die staten geene zoo machtige Leenmannen had, dat zij hem (als in Frankrijk en andere Koninkrijken steeds het geval was) ontrusten konden. Alleen was de ongelukkige samenstelling van Vlaanderen, en de macht van twee oproerige steden aldaar, het geen hem belettede zich in den volstrektsten zin, en in elk oogenblik den machtigsten Vorst van Europa te noemen.

Hij was 23 jaar oud, en had Michelle, de dochter van Koning Karel VI van Frankrijk ter vrouw, toen zijn vader in 1419 op de beestelijkste wijze, door den Dolfijn Karel, Filips schoonbroeder, in een gesprek, daartoe aangelegd, vermoord werd. - Om deze dood te wreken verbond hij zich met zijne namaagschap, en maakte dadelijk een bestand met Engeland (tegen 't welk zijn vader nevens Frankrijk in oorlog was), en in dit bestand werd de ongelukkige Koning Karel begrepen, doch de moorddadige Daufijn uitgesloten.

Het gevolg hier van was een spoedige vrede in Maart 1420, waarbij Koning Hendrik V Katharine, de jongste dochter des Konings van Frankrijk trouwde, en tot huwlijksgoed het Fransche Rijk bekwam, hetwelk door Koning Hendrik als Stedehouder van zijn schoonvader bestierd zou worden, terwijl de Dolfijn onterfd, met zijne medestanders in den moord, gedagvaard, en veroordeeld; en de oorlog tegen hem door Filip en Hendrik gezamentlijk gevoerd werd.

Filip was nog nieuwling in den krijg. In 1421 werd

[p. 130]

hij Ridder geslagen; in zijn eerste gevecht won hij door zijne persoonlijke heldhaftigheid den roem van een dapper krijgsman, alhoewel hij als toen slecht gediend werd, en het gebrek van ervarenheid hem wellicht in den weg was om een zeer ongelukkigen veldtocht te doen.

Het volgende jaar stierf Koning Hendrik V en liet zijnen zoon Hendrik VI den throon, nog een kind zijnde, en onder voogdij van Glocester. Ook stierf in dit jaar Filips Gemalin Michelle. En eindelijk Koning Karel VI van Frankrijk: waar nu Hendrik VI van Engeland als Koning werd uitgeroepen, en Bedford tot Regent van Frankrijk aangesteld, met wien Filip dan ook de vrede bevestigt.

De Dolfijn Karel nam ook van zijne zijde den tytel en het gezag van Koning aan, als Karel VII, en dit maakte noodwendig het aangaan van een verbond tegen hem tusschen Filip en den Regent, die Filips zuster Anna van Bourgondie trouwde.

Gelijktijdig gaf hij zijn tweede zuster Margreet aan den Graaf Arthur van Richemont; maar deze ging spoedig aan de zijde van Karel over.

En in 1424 trouwde hij zijne tweede Gemalin Bonne, na bekomen dispositie van Paus Martijn V wegens namaagschap.

Karel VII genoegzaam tot het uiterste gebracht zocht welhaast Hertog Filip van de Engelschen aftetrekken; en daar het karakter van den Hertog was pareere subjectis¹, vond zijne ontmoediging en

1 [Goedertieren te zijn jegens die zich onderwierpen. (Aanspeling op een bekend vers van virgilius.)]

[p. 131]

gedurig aanzoek tot vergeving en vriendschap eenigen ingang: vooral daar de Fransche intrigue tusschen hem en de Engelschen eenig mistrouwen wist te zaaien, dat wortel schoot. Het ongenoegen stond uit te breken ter gelegenheid van de stad Orleans, die onzijdig wilde blijven, en welke Karel voorstelde in handen van Filip te stellen. - Maar Jeanne d' Arc verscheen, en daar ontstond een geheele omkeering in den staat van zaken. 't Was nu overwinning op overwinning; Karel werd te Rheims gekroond, en aan alle kanten kregen de Engelschen het te kwaad. Bedford vernieuwde het verbond met Filip tegen Karel; en deze brengt hem hulpbenden, doet met hem zijne intrede in Parijs, waar men hem met groote toejuiching ontfangt, en trouwt in Januarij 1430 (d.i. 1431) zijne derde Gemalinne Izabella (of Elizabeth) van Portugal.

De pracht van die bruiloft was meer dan Koninklijk. Van dien tijd is bij ons in zwang gekomen de Ipocras welke men bij de bruiloften plach rond te deelen. - Daar was in een van de Hertoglijke hoven die open tafelen hielden te Brugge, waar 't huwlijk gevierd werd, een groote Eenhoorn van metaal opgerecht¹, welke een springende fontein was; die als men aan tafel ging zuiver rozen-water spoot dat in lampetkannen gevangen werd om de handen te wasschen, en als men aan tafel zat dadelijk in plaats van water vier zoete wijnen spoot, naamlijk Malvesij, Romanij, Muskadel, en Ipocras.

1 Zoo de Adam en Eva bij 't huwelijk van Maria van Bourgondie.

[p. 132]

In een buitenhof was een steenen Hert dat rooden wijn van Beaune uitgaf, en een steenen springende Leeuw die in den rechter voorklaauw een altijd vloeienden beker met Rhijnschen wijn aanbood; maar dit is minder opmerklijk. - Het is bekend dat hij bij die gelegenheid de orde van 't Gulden Vlies instelde, waarvan het diploma in December te Rijssel gegeven is, doch de installatie geschiedde te 's Gravenhage in 't Choor van de groote Kerk, waar ten aandenken de wapens der Ridders in 't gewelf gehouwen zijn; die ik niet weet, of in 1795, op 't voorbeeld der Franschen weggebijteld zijn dan niet.

In dat jaar 1431 veranderde wederom het oorlogslot. De maagd van Orleans (gelijk zij genoemd werd) werd gevangen genomen en als tooveresse verbrand¹; en met haar verdween de voorspoed der Franschen. - Gelukkig voor de Engelschen; want nu bekwam Filip iets anders tot zijnent te doen.

De Luikenaars door Karel opgestookt en met bijstand gevleid, dwongen hun Bisschop den oorlog aan Filip te verklaren; tegen wien zij reeds sedert twee jaren gewrokt hadden ter zake van het kasteel van Beaufort, waarover zij met den Graaf van Namen, in wiens recht hij opgevolgd was, een geschil hadden. Deze oorlog was wel van gering belang in zich-zelve, maar daar zij het gevolg van een volksbeweging was, sloeg dit in het volgend jaar (1432)

1 Quaeritur, an recte? Juridicè, minime. Sed politicè, omnino; tam quod ad Gallos, quam quod ad Anglos. [Was dit wél gedaan? - Naar rechten, zeker niet. Maar staatkundig, ja zeker. Zoo wel ten opzichte der Franschen, als der Engelschen.]

[p. 133]

over tot Gent, dat in volkomen opstand geraakte over de gehalte van de munt, waarbij verscheiden lieden omkwamen, en een aantal huizen geplonderd werden. Dit eindigde en werd door den Hertog gestild, die hun klachte niet geheel redenloos vond, en eene nieuwe munt deed slaan, waar ieder genoegen meê had; en tevens vroegen de Luikenaars (die wellicht op den Gentschen opstand gerekend hadden) vrede, die spoedig getroffen werd.

Het was thands¹ dat de Hertog het huwelijk van zijn Stadhouder Borselen met Jacoba vernam, en hem derhalve uit zijn Gouvernement oplichtte en naar Rupelmonde deed voeren, alwaar hij gevangen bleef tot de uitvoering van het verdrag van 1428 haar beslag had. - Intusschen liet hij niet na, deel in den oorlog tegen Karel te nemen, en veroverde zelfs in dat jaar (1433) nog eenige plaatsen op hem; loed daartegen een inval van Karel van Bourbon, die den Franschen Koning diende, en de zuster van Filip, Agnes, in huwelijk had: maar deze oorlog was niet meer in samenstemming met de Engelschen, ter zake dat de dood van zijn zuster Anna, en de aanspraken die Bedford sedert tegen hem vormde, eene wezendlijke verdeeldheid tusschen hen te weeg brachten.

In het jaar 1434 was er in 's Hertogs landen een oorlog tusschen de steden Antwerpen, Brussel, en Mechelen, over het recht van kermishouden². Dit werd door hem gestild. En in dit jaar ijverde de Ge-

1 (Namelijk in 1433.)

2 [Zie de Ophelder.]

[p. 134]

malin van Karel van Bourbon, zoo wel als de Graaf van Richmont, desgelijks zijn Schoonbroeder, om hem tot verzoening met Karel VII te bewegen. - Zestien jaren had hij de Franschen bestreden, en deze oorlog had nu reeds meer dan 300,000 strijdenden het leven gekost, ongerekend de weêrloozen, vrouwen, en kinderen, bij veroveringen, plonderingen, brandstichtingen en dergelijke door toeval of moedwil in den oorlog, gelijk 't plach, omgekomen: en daar hem Karel alle mogelijke voldoening bood en tot de uiterste vernedering kwam, besloot hij de hand tot eenen algemeenen vrede te leenen, waarvoor zich de geestelijke en wareldlijke Mogendheden eenstemmig in de bres stelden.

Ten dien einde werd een bijeenkomst te Atrecht belegd, die den 2 Julij 1435 geöpend werd; maar de Engelschen bleven hardnekkig op den afstand van Frankrijk aan hun Koning volharden, en daar was op hun niets te winnen. De onbillijkheid van dien eisch luidde intusschen te schreeuwender, daar Karel de VI door Hendrik V van Engeland erkend was geworden, en deze zich als zijn Stedehouder gedragen had (waarvan de opvolging zijns zoons volstrekt afhing); en die opvolging aan dien zoon niet ontzegd was dan ter wrake van den moord, waarover hij met de maagschap, en deze met hem, gereed was in zoen te treden. - Het is echter waar, dat de oorlog door Hendrik V niet begonnen was uit dien hoofde, maar op den grond der aanspraak die bereids door Eduard op de Fransche kroon gemaakt was geworden, en Karel derhalve slechts bij wege van een transactie erkend, die den afstand der kroon

[p. 135]

aan hem behelsde; doch deze aanspraak was bij de wareld bereids vergeten, en ook kon een door Karel VI gemaakte transactie (al ware hij wel bij het hoofd geweest) zijnen zoon van 't recht tot de kroon niet berooven, indien hij 't bezat, en het geding was daardoor derhalve niets gevorderd.

Ondanks de pogingen der gezanten van 't Pausselijk Hof en anderen, was de algemeene vrede niet mooglijk. Maar nu vallen de Fransche gezanten Filip te voet, en met hun omhelst zijne Gemalin Izabella zijn knien, en smeekt hem vergeving en vrede, in den heiligsten naam in wien wij ze van God vragen. Zijn hart, niet gemaakt om dit te weêrstaan, brak. De Kardinalen ontheffen hem in 's Pausen naam van 't bezworen verbond met Engeland om geene vrede dan gezamendlijk met hun [d.i. met de Engelschen] te maken. En men wil, dat de Pausselijke bedreiging hier bijkwam, van den Kerkban tegen de Engelschen en hem af te kondigen, ingevalle de vrede op de aangeboden voorwaarde niet getroffen wierd.

Het kan zijn dat zij de last daartoe hadden. Minder aannemelijk is het mirakel, dat men wil dat door de hand van den Kardinaal Sta Croce gedaan zou zijn; - en men mag gelooven dat er ook geen mirakel noodig was.

Nu schreeuwden de Engelschen vervolgens, en bij open brieven noemden zij hem verrader, vijand, en muiteling. Of zij recht hadden is geen quaestio facti, en dus niet historisch, maar zij behoort echter tot een grondig inzicht der historie en verdient dus overweging. - [Zie hierover in de Opheld.]

[p. 136]

Maar zien wij de conditien, waarop Filip den vrede aanging! Zij zijn dezen: -

‘Koning Karel verklaart en zal openbaar in eigen persoon of door Vorsten van zijnen bloede, daartoe door hem gelast, erkennen en verklaren, dat Hertog Jan van Bourgondie op een godlooze, en trouwlooze wijs, met geleiden lage, en verraderlijk vermoord is; dat hem dit gruwelstuk, zoodra hij tot jaren van onderscheid kwam, leed gedaan heeft, en thans nog veel meerder leed doet, en dat hij nooit in dat schelmstuk toegestemd zou hebben, zoo hij zich-zelven machtig, en in staat geweest ware om het geen er geschiedde te kunnen begrijpen of beöordeelen; en dat hij daarom Hertog Filip smeekt en met allen nadruk verzoekt, dat hij hem de dood zijns Vaders vergeven wil, den haat, dien hij daarover tegens hem en zijn rijk opgevat heeft met de rechtmatige begeerte tot wraak nederleggen, en het aandenken daaraan uit zijn gemoed wisschen, ten einde er nu voortaan eene vaste en eeuwige vriendschap van wederzijde gevestigd en onderhouden moog worden.

Ter plaatse waar Hertog Jan eerst begraven is, zal Karel een jaarlijksch fonds oprichten om zielmissen voor hem te doen. Op de brug waar het feit gepleegd is zal hij een koperen kruisbeeld doen oprechten met een opschrift waarom het wordt opgericht. Bij de stad zal hij een Karthuizers Klooster met twaalf Priesters stichten en begiftigen om 't allen tijde voor 's Hertogs ziel te bidden.

Bij de Karthuizers van Dion, waar zijn lijk nu begraven ligt, zal hij desgelijks een kantorij voor de

[p. 137]

zielsrust van den vermoorden oprichten, die dagelijks bij de mis voor zijn zonde boete zal doen.

Voor het geen bij het uitschudden van zijn lijk weggeroofd is, zal hij 50,000 gouden lelien betalen, daar niet onder begrepen de kostbare halsketen, die van paarlen en edelgesteenten stijf stond, waarvoor hij afzonderlijk bovendien voldoen zal. - Aan de Edellieden die bij den moord tegenwoordig waren, hetzij zij nog in gevangenis of op vrije voeten zijn, zal hij de schade en 't nadeel dat zij geleden hebben, vergoeden. Al wie met raad of daad in den moord des Hertogs deel gehad of iets toegebracht hebben, behalven de Koning-alleen, worden van dezen zoen uitgesloten. Al wie van dezelven in 's Konings macht is of mocht komen te vallen zal hij aan Hertog Filip overleveren; die niet in 's Konings macht zijn, zullen ten eeuwigen dage uitgebannen, en hun goederen ten behoeve van Hertog Filip verbeurd verklaard worden. Aan Pilip en zijn nakomelingen worden in eeuwigdurend bezit overgelaten (verscheiden) Graafschappen en Steden. Het Graafschap Estampes te rug gegeven aan Jan van Bourgondie; en aan hem en den Graaf van Nevers, daarenboven nog 3340 gouden schilden, die hun Moeder Bonne op renten gezet, maar de Koning benaderd had. De Graafschappen en Steden ter wederzijde van de Somme, S^t. Quentin, Crevecoeur, Corbei, Amiens, Abbeville, Pontieu, enz. zal hij aan Filip afstaan, tot hij Koning of zijn nazaten aan den Hertog of zijn nazaten betaald zullen hebben 400,000 gouden lelien. Doornik zal hem 't jaargeld betalen dat beloofd is. Het Graafschap Bologne zal aan den

[p. 138]

Hertog en zijne wettige kinderen en kindskinderen blijven. Zoo lang hij leeft zal hij bevrijd zijn van alle hulde en manschap wegens leen dat hij van den Koning houdt. De Koning zal buiten zijn wil of weten, geen verbond maken met den Keizer, met Spanje, Engeland, of eenige 's Hertogs vijanden. De Burgundiers den Koning dienende zullen hun eigen banier houden. Alle de Pairs van Frankrijk, van Koninklijke bloede of anderen, zullen deze artykelen van vrede en zoen met eigen hand onderteekenen, bezweeren, en met eigen uithangend zegel bekrachtigen, het groot zegel des Konings in 't midden. 's Konings dochter Katharina zal aan 's Hertogs zoon Karel ondertrouwd worden, en hem 120,000 gouden lelien ten huwelijk aanbrengen’¹.

Men mag gerust vragen, of boven zoodanig eene voldoening iets meer gevergd kon worden? En of deze voorwaarden niet alles behelsden, wat een zoen van die soort naar zijn aart en naar den geest der tijden bevatten kon of bevatten moest?

Met reden heeft men bij de tijdgenooten van Filip zijne edelmoedigheid en groothartigheid wegens het oprecht vergeven aan Karel geroemd. Maar het kon in dat hart niet vallen, een gedeeltelijken wrok te blijven koesteren. De grootste tegenstander van zijn huis in de Fransche verdeeldheden was de Hertog van Orleans geweest, en zijn borst, niet gemaakt voor 't haatdragen, hijgde om ook met dezen verzoend te worden. Deze Orleans, in 1415 in den slag van Azincourt gevangen geraakt, was nog in En-

1 Pont. heuter. L. IV. c. 5 fin. p. 90, 91.

[p. 139]

gelsche banden. De verwijdering van de Engelschen die het oogenbliklijk gevolg van de verzoening met Koning Karel was, stond hem in den weg: maar zoo dra er een nadere toetreding der twee Mogendheden ontstond, nam hij die gelegenheid waar, om voor dien vijand de vrijheid te verkrijgen, door het rantzoen voor hem, ter somme van 200,000 gouden lelien, te betalen; en na 25 jaren gevangenis verkreeg deze Prins dus van zijnen edeldenkenden vijand het genot weder van een goed dat hij reeds voor zich verloren achtte. Aandoenlijk was hun beider ontmoeting, en hunne hereeniging oprecht zoo lang zij leefden, schoon de oude wrok bij hun kinderen na beider dood wederom open brak. Deze en meer bedrijven van dezen stempel, vertoonen ons de inborst van den goeden Filip in het ware licht.

Men zou onderstellen dat de Hollanders en Zeeuwen die (het kon niet anders) bij den oorlog tegen Frankrijk leden, met deze vrede zeer in hun schik zouden zijn. Ook had de Hertog om hun eer aan te doen, en voor hun bijzondere belangen (voor zoo verr' die bij het sluiten van een vrede eenigzins winnen of lijden konden) te spreken, gemachtigden van hun steden te Atrecht gevorderd. Maar integendeel schreeuwden zij welhaast tegen deze vrede, om dat er een oorlog tegen Engeland uit ontstond, waarbij hun koophandel ongelijk grooter belang had. Eenige Hollanders zelfs kwamen te Londen in een oploop van het graauw om het leven, tot de Koning hen die daar waren (en zij waren in grooten getale), in zijne bescherming nam, na het afleggen van een eed van

[p. 140]

getrouwheid aan hem; van het welk de brieven nog voorhanden zijn. Hij schreef ook aan de Hollandsche en Zeeuwsche steden, ten einde ze van hun Vorst af te trekken; en, gehecht aan de voordeelen van den handel op Engeland, waar zij een geweldig aantal van Hollandsche comptoiren gevestigd hadden, waren zij er slechts al te genegen toe; en de Hoekschen hereenigden zich reeds wederom in het geheim, om hun rol, die men uitgespeeld achtte, te hervatten. Niettemin gedroegen de Magistraten zich getrouw, en zonden deze brieven aan den Hertog, die hierdoor nog ruim zoo zeer als door de woede van 't Londensche graauw en de dolle manifesten des Gouvernements getergd, Engeland den oorlog aandeed.

Het eerste gevolg hier van was, dat de Franschen, door zijne hulpbenden gesterkt en gemoedigd, de Engelschen uit Parijs joegen. Hij zelf belegert daar op Calais; maar daar ontstond een oproer der Gentenaren in 't leger, en de Vlamingen verlieten hem, even als zij in 1411 zijn vader voor Gerardsberge gedaan hadden. Nu vielen de Engelschen in Vlaanderen. Die van Brugge staan op, en verwekken een binnenlandschen oorlog, die met het plonderen van Sluis begint. Met moeite redt hij gemalin en zoon uit hun handen. De Gentenaars mengen zich daar in met hun 52 Gilden ieder onder haar eigen banier. Het gelukt den Hertog wel dit alles te stillen, zelfs vragen de Gentenaars bij eene bezending van 150 gildenbroeders met de magistraat en ambtenaren aan 't hoofd, hem knielende om genade, die hij hun edelmoedig verleent, en zelfs ('t geen zij niet vroegen) met ontheffing van de schatting van 't kalfsvel, hun

[p. 141]

door zijn vader in 1407 opgelegd; maar het duurt geen veertien dagen of Gent en Brugge zijn weêr op de been en beginnen op nieuw een oorlog tegen Sluis¹. Want die van Brugge matigden zich een gebied en rechtsdwang over Sluis aan, en daar dezen hun bevelen en dagingen niet achtteden, zoo nam Brugge de wapens op, en Gent voegde zich bij haar. Maar tevens wierp men in Brugge 's Hertogs Raden in de gevangenis. Hertog Filip komt met 70 ruiters in Gent, beroept daar de Staten om te onderzoeken welke grond er was voor dat recht dat die twee woelige steden, de eene over Sluis en Nieuwpoort, de andere over Oudenaarde, beweerden; verbiedt dat die steden iemand anders dan hem als Graaf, gehoorzamen, en verheft het land van den vrije tot het vierde lid der Provincie.

Een nieuw oproer verheft zich eensklaps weder te Brugge ter gelegenheid van [het ombrengen van] een hunner Gilden-dekens in Gent. In dit oproer slaan zij twee onzer Wassenaars dood, zetten hun Magistraten gevangen, jagen wat adel of rijkdom of aanzien bezit de stad uit: maar bedenken zich en smeken weder genade. Hij andwoordt, dat hij met eenig krijgsvolk naar Holland moetende, hunne stad door zal trekken, en hun belangen daar hooren. In de stad gekomen met zijne Edelen en eenige honderd man voetvolks, sluiten zij de poort achter hem voor zijn verdere benden, omringen hem, en moorden voor zijn oog twee of drie burgers die hem 't vivat toeriepen. 's Hertogs stoet rukt de zwaarden uit, kwetst eenige perso-

1 p. heuter. IV, p. 93 a.

[p. 142]

nen, en nu vliegt de geheele stad in 't geweer, en valt op hem en de zijne aan met de uiterste woede. Hij wijkt naar de poort die hij in kwam, al vechtende te rug, en met moeite krijgt hij die opgebroken en redt zich dus met verlies van meer dan honderd krijgslieden en eenige Edelen. De smit die hem behulpzaam geweest was in het openslaan van de poort, wordt door de Bruggenaars gevat daarover en ter dood gebracht. Veertig muzikanten van den Hertog en honderdzestig soldaten uit Picardije worden gevangen; de eersten ontslagen, maar de anderen baldadig omgebracht, tot de Geestelijkheid een groot deel door haar tusschenkomst het leven spaart. Die zich verscholen hadden en gevonden werden, werden alle vermoord; die niet gevonden werden, trachtten zich over de stadsmuur te redden, maar verloren meestal het leven daar bij. - Na dezen triomf (waarbij het onzeker is of zij den Hertog, dan de Hertog hen heeft willen verrassen) gaan zij Sluis weer belegeren, en rooven en branden in 't rond; tot de Gentenaars (nu des Hertogs partij voorstaande) tegen hen optrokken. De vrede wordt weêr gemaakt, en zij berusten in 's Hertogs schikking, waarover deze laatste woede geweest was (die naamlijk van 't vierde Lid): maar een zekere Jacob Messemaker is oorzaak, dat het gemeen dit niet goed wil keuren; en de zaak begint weêr van voren af. Zeeuwsche troepen onder 't bevel van den Heer ter Veer jagen hun vrees aan, en benaauwen de stad. Nu nemen zij hun toevlucht tot de Hertogin, en om te toonen dat zij 't nu wel meenen, hangen zij de hoofden die zij eerst gekozen en met bloemen gekranst hadden,

[p. 143]

op: en onderwerpen zich aan 's Vorsten welbehagen, slechts vrede en zoen smeekende, wat hij hun ook zou willen opleggen. Eenige boeten werden hen opgelegd, en veertig personen de voornaamste aanstokers zijnde werden van den zoen uitgesloten, en zij waren verwonderd zoo wel als verheugd daar zoo wel af te komen.

Met al deze inlandsche onrust was niet slechts het jaar 1437, maar ook bijna de helft van het volgende verloopen, eer Filip aan het hervatten van zijne belegering van Calais denken kon. De pogingen nu aangewend om die stad door het doorsteken der zeedijken onder water te zetten en aldus te dwingen, of de Engelschen haar te doen verlaten, liepen weder heel vruchteloos af, en de geheele vrucht van die veldtocht liep uit op het plat branden en verwoesten van het land daar in 't ronde, tot groot nadeel der Engelschen en ter wraak van hun roof en moordtocht, het jaar te voren in Vlaanderen gedaan. - In Junij geschiedde de verloving van 's Konings dochter Katherina, toen 10 jaren oud, met den Graaf van Charlois, maar zij stierf weinige maanden daar na. En geheel de vier jaren van 1439 tot 1442 hielden onzen Filip bezig met het slissen van bijzondere oorlogen tusschen de Leuvenschen, de Brusselaren, en die van Mechelen, die over den Graanhandel ontstonden en telkens weêr opkwamen; en met soortgelijke beslommeringen, waarin hij steeds een taai geduld en rechtschapen zucht voor het best des Lands toonde. Hij bewerkte echter in dat zelfde jaar 1439 nog een samenkomst in de maand Maart, en als deze vruchteloos afliep,

[p. 144]

nog een tweede in Julij, van Engelsche en Fransche Gemachtigden tot een vredeverbintenis, maar die ook zonder vrucht bleef.

De Hollanders en Zeeuwen waren tegen Calais niets anders gebruikt dan tot eenige transporten en tot het dempen der haven, door middel van 't zinken der schepen, doch het geen weinig afdeed, alzoo de diepte te groot was. Zij beklaagden zich echter daar twee stukken geschut bij verloren te hebben. Twee honderd Engelsche schepen hadden zich vertoond (in 1436), doch kwamen niet als vijand in Zeeland, maar om mondbehoefte te koopen; en het bleek, dat de Engelschen begrepen deze gewesten te vriend te hebben. En de Hollandsche steden van haar zijde wilden, niet alleen, Zeeland niet helpen verdedigen tegen den aanval der Engelschen, maar weigerden zelfs, iemand op het ontbod van den Stadhouder te zenden. Ja, geprest om te verklaren, of zij op zich zelfs met den vijand in onderhandeling meenden te treden, weigerden zij zich daarop uit te laten. Men voorzag waar dit heen liep, en om alle kwaad voor te komen, trad de Hertogin Elizabethzelve in onderhandeling met de Engelsche gemachtigden voor Calais over een Bestand dat de kooplieden alleen betreffen zou, 't geen dan ook vervolgens gesloten werd.

Middelerwijl geraakte men in oorlog met de Oosterlingen. De oorsprong daarvan was schade van welke men over en weder elkander beschuldigde, zonder dat het bleek wie de eerste geweest was in ze te doen. De Oosterlingen hadden reeds lang een vijandelijke gezindheid getoond, maar waren in oor-

[p. 145]

log met den Koning van Denemarken, en de beslommering daarvan deed hen de zaak dralende houden en bestanden sluiten tot zij de handen ruimer kregen. Men had dit moeten voorzien, en zich derhalve niet in hun macht stellen, maar de Koopmanszucht om te wagen bedroog hen, en de Oosterlingen, na vrede met Denemarken gesloten te hebben, leiden de hand in eens op alle de Hollandsche en Zeeuwsche schepen en ladingen die in hun havens lagen, en namen alles wat zij met die vlag in zee ontmoeteden.

Zwaar was dit verlies, maar men bediende zich van die gelegenheid, om den prijs der granen te doen rijzen; en daar ontstond hongersnood, en uit deze hongersnood rezen hier en daar opschuddingen. ‘De Hertog (zegt wagenaar, bl. 533) deed anders niet, dan de onderhandelingen met de Oosterlingen te doen hervatten.’ Het is zoo, hij kende de kooplieden niet genoeg om er een goed deel van, den kop voor de voeten te doen leggen en hun magazijnen te doen openen om het volk te spijzen, en hiermede had hij ongetwijfeld beter gedaan; maar het voegt wagenaar zeker niet hem daarover te misprijzen, dat hij dit naliet. En wat anders wagenaar toch zou kunnen bedenken dat hij had kunnen en behooren te doen, is [hij] niet in staat te zeggen.

De kooplieden begrootten hier hunne schade op 50,000 goudguldens en wilden die vergoed hebben. De Hertog liet een vergadering van Edelen en Steden van Holland en Zeeland toe in May 1438, om over dit punt te raadplegen. 't Gevolg daarvan was een toerusting tot een zeeöorlog, en verlof tot vrijbuiten op de Oostersche vlag. De vloot, in zee ge-

[p. 146]

bracht, behaalde veel buits, zoo op Italiaansche en Spaansche schepen overal en zelfs op de Vlaamsche kust, gemaakt, en in verschillende zeegevechten; doch dit kapen ging zoo grof als men van lieden, wier God het geld, en wier eer, winst is, verwachten mocht, en het moest spoedig verboden worden. Zij hadden inderdaad de zec schoon geveegd, en mochten dus den bezem op den mast voeren, want niemand waagde zich meer op de vaart, en zij vonden dit voordeeliger dan graan halen; 't geen nu ook door geen vreemden werd aangevoerd, en dus wonnen zij van alle kanten. Alleen was de oogst binnenslands in 1440 buitengewoon voordeelig, en dit was al het des-aster en verdriet dat onze kooplieden nu hadden. Een geheele vloot Oostersche schepen echter viel in hun handen, met zout geladen, en dit verzachtte ook deze schade.

Maar dit alles kon niet duren. Het vrijbuiten moest ophouden. Buiten- en binnenslands werden zij, wegens hun rooverijen op vrienden en vreemden, aangehouden en in rechten vervolgd, en tot geweldige schadevergoedingen veroordeeld. Nu begon men naar vrede to verlangen. De onderhandelingen werden op nieuw hervat, maar nu waren 't de Oosterlingen die schadevergoedingen te vorderen hadden, en daar had men dezerzijds geen ooren na. Het nemen van drie groote oorlogschepen der Oosterschen door de Noordhollanders, onder Noorwegen veroverd, bracht de zaak, alhoewel met oneindig veel omslags, tot een einde van de vijandelijkheid, en herstel van den gewonen en regelmatigen loop des handels.

Maar de Kooplieden hadden zich in de Staatsver-

[p. 147]

deeldheden van Denemarken gestoken en daar veel gelds in gelegd. De partij, die zij voorgestaan hadden, lag onder, en de bovendrijvende moest nu gewonnen worden. Ook waren er schaden te vergoeden aan Holstein, aan Pruissen, en Lijfland, en daartoe moesten der Burgerschap accijnsen op bier, koorn, zout, en turf, opgelegd worden! En zij bracht die op! - Zie daar, wat men Hertog Filip te laste mag leggen, dat hij op deze wijze zijn volk onder het verachtlijk juk van kooplieden bracht.

Het was in 1441, dat vrouw Margareet, Jacobaas moeder in Henegouwen overleed, waardoor de goederen, aan welke zij verlijftocht was, vrij werden en daar Filip zich in die plaatsen nog niet had doen huldigen, werd dit nu verricht. Wagenaars listige aanmerkingen zijn door kluit genoegzaam beändwoord¹.

Na Sigismund, met wien de vijandelijkheid van Filip voortduurde, doch zonder dadelijk uitwerksel, kwam Albrecht II tot den Keizerlijken throon (1439); en na dezes dood, die zeer spoedig volgde (1440), Fredrik III, die in eigen persoon in het jaar 1442 hem te Bezançon bezocht. Deze bewilligde in hem met de Leenen van Holland en Zeeland te verleiden, de quaestie over het verval daar latende; zoo als Filip deze en zijne andere landen van het Rijk releverende dan ook van hem verhief. 's Keizers macht was in een louter aanzien zonder vermogen ontaart, en tegen een Vorst als Filip niet bestand; hij moest zich dus met de schaduw die men hem overliet vergenoegen.

1 [Hist. d. Holl. Staatsreg. IV Dl., bl. 369.]

[p. 148]

Wij hebben reeds opmerkzaam gemaakt op de steeds in 't verborgen voortwroetende, en nu en dan zich meer openlijk verheffende pogingen der Hoeksche partij, waarvan de kanker niet uitgeroeid, maar alleen door den Hertog met de zachte hand verbonden was, even als of Staats- of Godsdienst-factien van zelve verstierven. Het kan, na het geen wij gemeld hebben derhalve niet vreemd voorkomen dat men omtrent dezen tijd (1444) het land weêr op nieuw door deze oneenigheden in volle vlam ziel. Dit was voornaamlijk te danken aan den Stadhouder Willem van Lalain , die in 1440 aan Lannoy opvolgde; wel een Kabiljaauwsche, maar die zijne dochter aan Reinout van Brederode ten huwelijk gegeven hebbende, door den invloed van dezen zijnen schoonzoon de Hoekschen in de Stedelijke regeeringen bracht. Het zou moeilijk zijn juist af te meten, wat in de ongelegenheden die hieruit ontstonden, juist aan de actie der dus ingedrongen wordende Hoekschen, en wat aan de reäctie der verdrongen wordende Kabiljaauwschen zij toe te schrijven; maar het kon niet missen of er moest oneenigheid in de Regeeringen uit voort komen, en deze tot ontevredenheid bij Burgerschap en Gemeente overslaan. Een nijpende winter, gebrek aan het benoodigde, belastingen, niet eenstemmig toegestaan, en daardoor als willekeurig aangemerkt, en de tergende dartelheid waardoor de Hoeksche partij zich altijd onderscheiden heeft, vereenigden zich om het gemeen gaande te maken.

De Engelschen waren de groote vrienden der Hoekschen, vooral sedert 's Hertogs herstelde betrekking

[p. 149]

met Frankrijk. Over dezen had Amsterdam zich wegens geweigerde schadevergoeding te beklagen; en het ongenoegen daarover smeulde reeds sedert een geruimen tijd, wanneer de Hoeksche Regenten de Kabiljaauwschen uitdreven en zich van de Amsterdamsche regeering; en de Kabiljaauwschen, naar Haarlem geweken, zich van die van Haarlem meesters maakten; niet zonder de geweldigste bloedstorting in beide die steden, waarin de tederste broeders en vrienden gewapend tegen elkander optrokken, en (als door een geest van razernij bezeten) elkander over en weder met aandoening de hand gaven en vaarwel zeiden, om met de tegenpartij elkander te gaan bevechten, en woedend (als ware 't voor 's Hemels zaak) in malkanders bloed te plasschen: zonder dat zelfs de Geestelijkheid die met het H. Sacrament tusschen beide trad, die verhoeden of stuiten kon.

In Amsterdam, waar de Hoekschen met den slag gewaarschouwd hadden, was het hun licht geweest de andere partij met behulp van Waterlanders en Haarlemmers te verrassen. Maar als deze naar Haarlem week, vonden zij daar dezelfde Hoeksche partij reeds voorbereid tot het zelfde einde, en het was dus niet dan met een volkomen algemeene slaglevering, die twee dagen duurde, en het daarop gevolgd bestormen en bloedig veroveren van de gebouwen en woonhuizen waarin deze weken en die zij vooraf versterkt hadden, dat zij de overhand hielden; terwijl echter nog vele Hoekschen den tegenweer in hun verschansingen uithielden.

Hertog Filip het ernstige van de zaak inziende en

[p. 150]

altijd tot zachtheid genegen, zond zijne Gemalin met volstrekte macht (zelfs boven den Stadhouder) naar derwaart: en met allen spoed in 's Gravenhage aangekomen, vertrok zij met Lalain en met Frank van Borselen (die altijd als een goed Kabiljaauwschgezinde bekend bleef) naar Haarlem; maar aan Lalain bezweek de moed onderweg, als wetende, hoe de daar nu bovendrijvende partij tegen hem (als de oorzaak van alles) verbitterd moest zijn. Het was alles verwarring in Haarlem, en men verzuimde daar de Hertogin te gemoet te gaan en de sleutels aan te bieden. Zij dagvaardde de stad ten dien einde, en daar ontfangen deed zij bij voorraad de Hoeksche Regenten, die nog in hun woningen bezet gehouden werden, de stad voor eenige dagen verlaten. Zij weken naar Amsterdam, waar de Hertogin hen volgde of verzelde, en de Hoekschen meester vond, die nb. Reinout van Brederode met troepen in de stad ontfingen; en waar dus de Hoeksche overheersching bevestigd werd. - In Haarlem kon zij het toelaten van de terugkeering der Hoekschen niet dwingen.

Men ziet hier wederom de vrouwelijke zwakheid in, tot niets anders strekkende dan tot vereeuwiging van de beroerten, en versterking des moedwils onder vrouwengezag. Ook was Hertog Filip wel te vreden over het geen zij te Haarlem verricht had, zeer onvergenoegd over haar ongerijmd en lafhartig gedrag te Amsterdam. Hij vorderde gemachtigden der twee steden voor zich te Brussel ter verantwoording, en zette den onbekwamen Lalain van zijn Stadhouderschap af, stelde een nieuwen President van den Raad, waartoe hij (om een onzijdig persoon te heb-

[p. 151]

ben) voor ditmaal een Vlaming nam, Gozewijn de Wilde, in zijn plaats, en kwam zelf naar Holland.

Zijn aankomst was in het voorjaar van 1445, doch de oproerigheid kon bij Amsterdam, waar het zoo goed voor de Hoekschen afgeloopen was, niet blijven. Zij sloeg over naar Leyden. Daar had Lalain een Hoekschen Schout ingedrongen, Boshuysen, in wiens plaats de Hertog een ander aanstelde; maar Boshuysen stoorde zich daar niet aan, schoon de nieuw aangestelde (Simon Frederikszoon) ten overvloede door den President bevestigd werd. Ieder Schout stelde een Onderschout onder zich aan, en zoo Regenten als Gemeente trokken met dezen partij, wapenden zich en trokken op tegen elkander. De Hoekschen hadden reeds gezorgd, de sterksten in ge talle te zijn en vertrouwden op hun genomen maatregelen, ten einde 't als in Amsterdam te maken, en hadden ten dien einde de tegenpartij op alle mogelijke wijzen getergd: maar de President zond eenige getrouwe manschappen van Delft en de Hage, die zich met deze vereenigden. Met Heer Jan van Wassenaar, Heer van Voorburg, aan het hoofd stelden zij zich op de Breêstraat voor het Stadhuis. De Hoekschen maakten de Nieuwstraat bij de Hooglandsche Kerk tot hun zamelplaats en trokken van daar om de Kabeljaauwschen te verdrijven; op de Koornbrug werden zij door de Kabiljaauwsche macht (verontwaardigd en woedend geworden over hun praetensiën in de onderhandeling die daar voorgeslagen was) overvallen; en zij weken naar S^t. Pankras Kerkhof, na het verlies van eenige dooden, en wel 120 gevangenen, waarvan er drie in 's Gravenhage ter

[p. 152]

dood veroordeeld en onthoofd werden, den overigen na een tijd lang gevangenis, geldboeten op werden gelegd. En hiermede was dan ook de Hoeksche moedwil in Leyden gefnuikt.

Filip in Holland gekomen, trok van stad tot stad en veranderde de regeeringen, ook te Amsterdam, van waar Brederode (en met hem zijn volk) geweken was, om zijn Neef den Bisschop van Luik in den arm te nemen; wiens voorspraak zoo veel vermocht, dat de Hertog met een voordoen van onpartijdigheid zoo wel Hoekschen als Kabiljaauwschen in de Stads-regeeringen plaatste, even of men tusschen recht en onrecht geen partij moest trekken. Maar die Bisschop was, nevens den Heer van Breda (Jan van Nassau) zijn raadsman daar bij, en had zijn vertrouwen. Bij plakaat vernieuwde hij tevens alom het verbod van de namen van Hoeksch en Kabiljaauwsch, verbood alle partijdige gedichten, ook het spelen der Rederijkeren, het geven van livreien, en dragen van kapproenen en paluren ¹, het oprichten van nieuwe schutterijen, het dragen van pantsieren, zwaarden, lange messen enz. Dit echter belette de doodslagen niet, die nog veelvuldig gepleegd werden, maar onder een goede justitie allengs uitsleten. - In 1448 werd Jan van Lannoy weder als Stadhouder aangesteld.

Het zou te wijdloopig worden indien wij ons in de Kerkgeschiedenis wilden inlaten, die in dezen tijd hoogst belangrijk is door de pogingen tot hervorming

1 Die wagenaar door Liverijen belieft te verklaren.

[p. 153]

in leer en zeden. De Kerkvergadering van Constans, hiertoe aangeleid; de prediking van Hus, en de opstand der genen die zich naar hem noemden, en in later tijd veel te veel geroemd zijn; de pogingen van Nicolaas den V. in 1449 Paus geworden, en van zijnen zendeling den Kardinaaal de Cusa, die zoo hier te Lande als in Duitschland door zijne prediking en schikkingen veel goeds stichtte om het verderf tegen te gaan; dit alles moeten wij hier voorbij gaan, om alleen te melden, dat Bisschop Rudolf door hem op den zetel van Utrecht bevestigd werd, en zijn mededinger Walraven van Meurs in het Bisdom van Munster geplaatst, alhoewel tegen het genoegen der Munsterschen, die door Rudolf met de wapenen gedwongen werden om hem aan te nemen.

In 1440 hadden de meeste Fransche Grooten met den Dolfijn Lodewijk tegen zijn vader saamgezworen, ten einde hem de regeering uit de handen te wringen, en de medewerking van onzen Hertog Filip hier toe gezocht. Te braaf om de hand aan zoodanig schelmstuk te leenen, wees hij dit met verontwaardiging af; de onderneming bleef steken, en als Koning Karel dit naderhand ontwaarde en gestrenge straf wilde oefenen, trad hij tusschen beide, en deed hem zijn zoon in genade aannemen. -Maar de booswicht die zijn vader naar 't Rijk gestaan had, en hem vervolgens dwong om van honger te sterven, uit vrees van vergeven te worden¹, kon Filip niet

1 (Negen of tien dagen lang bleef hij zonder voedsel, eer hij stierf in 1461.)

[p. 154]

vergeven dat hij zijne ontwerpen verijdeld had. In 1444 verwoestede hij het land van Bourgondie, en daar hij zoodanig ontfangen werd dat er 700 van zijne ruiteren bleven, en meer dan 100 gevangen werden, die getuigenis van zijn verraderlijk gedrag jegens Filip afleidden, werd hij woedend. Hij moest echter zijn spijt en wrevel verkroppen: maar zijne zendelingen stookten 't vuur van oproer in Gent, 't welk steeds voortvoer, zich als een onafhanklijk gebied aan te merken, waarover de Hertog niets te zeggen had, dan voor zoo veel't hun beliefde hem toe te staan.

De Hertog, om eenige voldoening van den laatsten opstand te nemen, en zich Vorst en Heer te toonen, meer dan om 't voordeel dat hij daaruit verwachtte, lei in 1448 de belasting van negen Brabantsche stuivers op ieder zak zout. Vlaamsche maat. Alle steden onderwierpen zich, maar de Gentenaars beweerden volstandig aan geene belastingen dan vrijwillig gehouden te zijn. De Hertog maakte zich in 1449 door zijn krijgsbenden meester van Oudenaarde, Dendermonde, Gaveren, en Rupelmonde, en voegt nu bij de belasting op 't zout eene andere op de granen. Gend weigert iets op te brengen. Hij verbiedt alle gemeenschap met hun, en zet bij Placaat hunne regeering af. De Staten van Vlaanderen trokken naar Gend en voor eene nieuwe inlandsche oorlog bevreesd, zien, zij de Gentsche Privilegien na, waarop men zich beriep, en doen, na vijf maanden raadplegings, om der hitte tijd van bekoeling te geven, in Maart 1450 uitspraak: dat de Graaf van Vlaanderen 't recht heeft de Magistraat pro lubitu [naar welgevallen] aan te

[p. 155]

stellen en te veranderen. De zaken blijven in dien stand tot Augustus, als wanneer zij door eenige Hoofden van Ambachtsvolk in beweging gebracht, al wat zij vermoeden konden den Hertog wel te willen, met geweld uit de stad drijven, vreemdelingen inroepen, en dezen het burgerrecht geven.

De Hertog gedraagt zich in dit alles met de grootste gematigdheid. Zij komen hem in 1451 te voet vallen en vergeving smeken, zich verlatende op de belofte van Edellieden, die een eind aan de zaak wenschen; maar hij ontzegt den belhamelen geheel Vlaanderen. Dit vernemende worden zij woedend, willen dezen hunne raadgeveren te lijf, en als die met een menigte andere personen de stad ontvluchtten, dagen zij hun allen openbaar in, en bannen ze uit met verbeurdverklaring van goederen: maar na een poos woelens, slaan zij allen dien genen, die hen opgezet hebben het hoofd af (als vijanden van den Hertog), stellen eene nieuwe regeering aan, en verzoeken op nieuw genade bij Filip en bevestiging van deze nieuwe regeering. En als de Hertog hier niet terstond in bewilligt, stellen zij krijgshoofden aan, die op de Edelen die zich nog in de stad waagden te vuur en te zwaard woeden, met de zwaarste pijnigingen die men uitdenken kon, en zoeken de Luikenaars tot bondschap aan, die hen afwijzen, en tot inkeer vermanen: zij worden verlegen, houden kerkelijke ommegangen, en zenden op nieuw gemachtigden aan den Hertog met de voorbede der Staten en der Luikenaren gesterkt; maar zoodra dit eenigen ingang bij den Vorst vindt en hij de zaak van den zoen aan de Raden van Vlaanderen stelt,

[p. 156]

worden de hoofden in Gend bevreesd, overrompelen op 't onverwachts eenige stedetjens, en alles is weêr afgebroken. - Nu eindelijk wordt Filip het moê en het is openbare oorlog. Zij trachten Oudenaarde door list te verrassen, door daar boerenwagenen met gewapenden op een marktdag in te brengen; maar de Bevelhebber was hun te slim, en deed de wagens voor de poorten ontladen. Nu belegeren zij de stad; en verrassen Geertsberge, lijden veel bij het hernemen, en weêr nemen en weêr hernemen van deze plaats, en worden met geweldige slachting van Oudenaarde verjaagd, en nemen hun toevlucht tot het kleppen van hun Roeland , als uiterste hulp in den nood.

Zij waren van hun veldtocht en ondernomen beleg slecht afgekomen, en wroken dit (op zijn Karthaagsch) op hun krijgshoofden, kozen anderen, en het platte land op hun klokgeklep in roer komende trokken zij op nieuw uit, stieten hier en daar het hoofd, maar verwoesteden en brandden, en behaalden hier en daar voordeelen op de troepen des Hertogs, die hij om hen te dwingen in het Land van Waas gezonden had, van waar zij hun mondbehoeften moesten halen. Toen trachtten zij van Brugge meester te worden, welke stad met die van den Vrije den Hertog getrouw bleef. Nu vroegen en verkregen zij bijstand van de Engelschen, maar die bijstand bestond in slechts 3000 ongewapende en ongeoefende knapen, in plaats van 6000 man strijdbare troepen die hun toegezegd waren. Hier weinig meê geholpen, zochten zij weder verzoening. Dit niet naar wensch gelukkende, overvallen zij 300 man in 's Her-

[p. 157]

togs dienst, en hangen die deels balddadig op, deels slaan zij hun 't hoofd af (het geen hun op de gevangenen, die men op hen maakte, ook weêr vergolden werd); en die van Waas en de vier Ambachten deden nu meê met hun.

Het was meer dan tijd geworden hen t' onder te brengen, en de Hertog bracht dus een legertjen op de been van omtrent 10,000 man, waar meê hij den Graaf van S^t. Pol in Waas zond. De Gentenaars trachtten de dijken door te steken, maar 500 van deze doorgravers lieten er 't leven, en de zaak werd helet. Nu kwam Filip-zelf in 't veld, en veroverde een sterkte die zij nabij Rupelmonde opgerecht hadden, en na een geweldige slachting geleden te hebben, kwamen zij echter op nieuw met 8000 man op hem af, waarvan zij in een allerhardnekkigst gevecht meer dan 3000 op 't veld lieten, en de gevangenen 't met den strop boetten. Een natuurlijke zoon van den Hertog, dapper krijgsman, kwam in 't najagen der vluchtenden om, dwars door den mond met een spies door het hoofd gestoken zijnde. 3000 Hollanders door den Hertog ontboden, deels onder den Heere van Veere en deels onder Brederode kwamen nu aan, en de woede waar meê deze krijg nu van wederzijde gevoerd werd, was allergeweldigst. Over de 4000 voorname dorpen werden er verbrand, en de Hollandsche benden vochten dapper en met groote overhand op de muitelingen.

Karel VII kwam nu tusschen beide om een vrede en zoen te bewerken, en als Leenheer van Vlaanderen hoog belang in 's Lands behoud stellende, wilde hij dat men aan hem de zaak zou verblijven.

[p. 158]

Filip toonde zich hier genegen toe; maar de Gentenaars verijdelden dit. Hun veelvuldige nederlagen deden vele van hun aanhangeren afvallen. De Hertog met zijn overwinnende macht voor de stad genaderd, stelde hun zes weken om zich te beraden, ten einde zich aan de uitspraak, door de Fransche gemachtigden, die in Rijssel gekomen waren, te doen, te onderwerpen. Op de markt vergaderd, waren de genen die vrede verlangden zeven-, die de oorlog door wilden zetten, twaalf duizend; doch de vergadering tot 's anderen daags verlegd zijnde, kwamen de eersten alleen voor den dag, en de laatsten hielden zich schuil. De vrede en zoen werd derhalven welhaast uitgesproken, en dit op zeer redelijke voorwaarden, waarvan eene was, dat er van toen af geen wevers in den raad zouden zitten, en de Gilden niet meer met hunne banieren in de stad zouden optrekken, maar deze vaandels in een kist met vijf sloten opgesloten worden, waarvan 's Graven Gouverneur, de Eerste Schepen, en de Overdeken ieder een sleutel zouden hebben. Voorts, dat de Magistraten zich niet meer Heeren zouden noemen, de Gentenaren zich geen jurisdictie over 's Hertogs beämpten zouden aanmatigen; de Magistraat en al wie eenig gezag bij het oproer gevoerd hadden, tot 2000 toe, in het hemd, twee mijlen buiten de stad den Vorst zouden komen schuld bekennen en op de knien vergiffenis smeeken: en dat het beweerde recht van jurisdictie der Gentenaren over Waas, Dendermonde, Aalst, en Oudenaarde, aan den Hertog zou blijven, die daar binnen een jaar, na behoorlijk onderzoek, uitspraak over zou doen.

[p. 159]

Eindelijk 250,000 gouden rijders aan den Hertog te betalen voor oorlogskosten.

Dit in Gend voorgelezen trokken zij aanstonds weder de klok, en riepen liever oorlog dan zulk eene vrede te willen, en dat zij tot den laatsten adem vechten zouden; kozen op nieuw krijgshoofden en overvielen Hulst, Axel en andere plaatsen, terwijl Filip in Rijssel gerust op de uitvoering der gedane uitspraak te wachten zat. Nu moest hij derhalven ook het zwaard weder uittrekken. Intusschen werd Kortrijk, en Harlbeek, en alle de sloten in dien omtrek in kolen gelegd, en rondsom Geertsbergen alles plat gebrand. Saftingen, Hulst, en een aantal plaatsen trof 't zelfde lot. Nieuwe benden bijeen getrokken hebbende spant de Hertog alles in om een eind van den oorlog te maken, maar de woede hield aan en werd van wederzijde heviger, en ontembarer.

In 1453 zond Koning Karel op nieuw gemachtigden, maar de Gentenaars wilden nergens naar hooren. Zij vielen nu in Henegouwen, verbrandden ook daar dorpen, sloten en gehuchten, over de 200 in getal, en keerden met rijke buit. Zij hervatten dien inval, sleepen gevangenen naar de galg, en vieren den gruwelijksten moedwil vollen toom. Zij trachtten ook de Hertogin optelichten, maar dit mislukte; en altijd voortgaande met verwoesten en gevangenen op te hangen, slaan zij de herhaalde aanzoeken en aanmaningen der Franschen af. Te vergeefsch deden die van Brugge al wat mogelijk was, om hen naar reden te doen luisteren; zij waren verhard.

Een tijd lang scheen het geluk hun mede te loo-

[p. 160]

pen; maar eindelijk slaagt de Hertog in het bemachtigen van een aantal sloten, waar zij zich versterkt hadden, die hij stormender hand verovert, en waarin hij alles over de kling doet springen, of openbaar aan de boomen wijd en zijd ophangen. - Het was thands van zijne zijde geene eenvoudige repressie van ongeregelde bewegingen, waarvan het ongenoegzame maar al te wel gebleken was; maar een wel samenhangende veldtocht met éénheid van ontwerp, welke alleen van vrucht kon zijn. De Engelsche en andere Bevelhebbers der oproerigen, dit gewaar wordende, voorzagen het einde, en wenschten dit te voorkomen, door voor zich-zelven te zorgen. De bevelhebber van Gaveren begeeft zich op 's Hertogs naderen naar Gent, en verlokt hen daar, om tot behoud van dit plaatsjen uit te trekken. Zij doen dit en gaan met meer dan 60,000 man, behalven een aanzienlijke ruiterij, Filip te gemoet, die intusschen Gaveren overrompeld had. In den eersten aanval der Bourgondischen springt midden in het Gentsche leger een vat met buskruid, en bij de verwarring die dit verwekt, loopen de Engelsche krijgshoofden met alle de benden, die zij onder zich hebben, tot den Hertog over. Des niettegenstaande bleef de meerderheid der Gentenaars groot, en zij vochten met de uiterste woede: maar door 't gekerm der gekwetsten achter hen, wanen zij van achteren door den vijand overrompeld te zijn, en in schrik en verlegenheid werpen zij zich op de vlucht. Een goed deel echter, besloten hebbende zich dood te vechten, maakt de overwinning hunnen vijanden bloedig, en zelfs wordt 's Hertogs zoon Karel in een

[p. 161]

aanval op deze hardnekkigen in den voet gekwetst. Tienduizend werden er in de vlucht onder het najagen verslagen; de geheele slachting is onbekend, maar 1600 werden er gevangen, waarvan dadelijk in de eerste hitte 300 opgehangen werden, de anderen bleven gespaard. Van 's Hertogs zijde bleven er bij de 700. -

Te Gend was de maar den vluchtenden, die bij duizenden derwaard vloden, vooruit getogen, en de poorten bleven gesloten, wat ook dezen smeekten, dewijl de Bourgondischen hen kort op de hielen volgden; doch dezen, die reeds last hadden geen ongewapenden te moeien, lieten hen een ander heenkomen zoeken. Den volgenden dag zond de Hertog een brief, waarbij hij algemeene vergiffenis, en den zoen die te voren geweigerd was, als nog aanbood, met eenige kleine verzwaringen, welke in 100,000 gouden rijders meer, en vrijen afstand van hun vermeend recht op Oudenaarde, Kortrijk, Aalst, Dendermonde, de vier Ambachten, Waas, Biervliet en Geertsbergen, bestonden. En met gretigheid en vervoering van vreugde werd dit thands aangenomen. En den 3 Augustus 1453 was het vrede.

Het geen in dezen tusschentijd in Frankrijk tegen de Engelschen voorviel, behoort tot onze Geschiedenis niet. De Hofpartij in Engeland welke tegen Glocester was opgestaan, en niet voldaan was dan met zijn dood en den ondergang van al wat hem eenigzins aanhing, had daar geheel Frankrijk aan opgeöfferd. De Regent ontfing geenen onderstand, geen toevoer, geen geld, geen manschap, geen krijgs-

[p. 162]

behoeften, en werd op alle mooglijke wijzen gedwarsboomd. De eene plaats werd na de andere verloren, en in 1453 bezat Engeland daar niet meer dan Bourdeaux, Calais, en Guines. - Bij dit alles behoefde Koning Karel van Frankrijk den bijstand van Hertog Filip niet. Hij ondersteunde hem echter met Hollandsche schepen om bij de belegering van de eerstgemelde stad den toevoer af te snijden, en ook zij werd spoedig veroverd.

In dit jaar 1453 kwam de tijding in Europa van het veroveren van Constantinopel door de Turken, de moorden daarbij gepleegd, de ontheiliging der gewijde beelden en kerken, en de vernietiging (zoo men 't beschouwde) van het Christendom in het Oosten; het geen de Paus niet nalaten kon ter harte te nemen. Hij zond naar de Mogendheden en Vorsten, ten einde de noodlijdende Kerk in dat gedeelte der wareld met de wapenen te verlossen, en den voortgang der ongeloovigen op het spoedigst te stuiten: en ten dien einde kwamen zijne afgezondenen ook bij Hertog Filip op den 11 November van dat jaar. Hij uit den aart Godsdienstig en een oprecht Christen, deed straks te Middelburg vier galeien timmeren, uitrusten, en wapenen, die hij onder bevel van een Portugeesch Zee-Overste naar Italie zond, met brieven aan den Paus, waarbij hij beloofde, zoo slechts de omgelegen landen tot vrede te bewegen waren, en de overige Vorsten zich daaraan niet onttrokken, met genoegzame macht ter bestrijding der Turken te zullen optrekken. In Februarij daar aan noodigde hij den Adel zijner Gewesten te Rijssel, en

[p. 163]

vergastte dien prachtig. Verscheiden feesten hadden er plaats, waarin hij een zweem van die der Ridderorde van de ronde tafel aan het Hof van Koning Arthur gaf. In een van die gastmalen verscheen een jonge Maagd die de H. Kerk voorstelde, met gescheurd gewaad, en om hulp smeekende. Hij beloofde haar die; en deed vervolgens een zeer plechtigen eed, den Koning van Frankrijk als zijn Leenheer, of wien deze in zijn plaats daartoe benoemen mocht, ten oorloge tegen de ongeloovigen gaande, in eigen persoon te volgen, en naar zijn vermogen bij te staan; ook zoo de Koning van Frankrijk, noch zelf in persoon, noch door een ander den krijgstocht mocht kunnen ondernemen, maar de overige Christen-Vorsten wilden optrekken, zich naar vermogen daar bij te voegen. En, zoo de Turksche Koning slechts wilde, hem in persoon, in een lijfgevecht te bestrijden.

De Graaf van Charolois beloofde zijn vader op dien tocht te verzellen en getrouw te dienen; en de Edelen, daar tegenwoordig, verbonden zich ten meestendeele met hem. Doch het hoofdpunt was nu den Keizer over te halen, om de onderneming van zijne zijde te ondersteunen.

Ten dien einde trok hij met 300 zoo Nederlandsche als Bourgondische Edelen te paard naar Duitschland, waar hij alom met zoodanige eerbewijzingen ontfangen werd, dat de nijdige en kleindenkende Frederik III, zonder hem te zien naar Oostenrijk sloop, en hem weten liet dat hij te ziek was om over iets te spreken, maar als hij beter was, de Rijksvorsten bijeen roepen zou om over den Kruis-

[p. 164]

tocht te raadplegen. - Filip had reeds vernomen, dat de Koning van Frankrijk in den staat waarin hij zich met opzigt tot de Engelschen bevond, tot geene expeditie of eenige deelneming daarin besluiten kon, en daar hij nu zag, dat van 's Keizers zijde, door de naijver tegen hem in geene onderneming gestemd zou worden, waarin hij zoo voornaam een deel hebben zou, trok hij zich dit dermate aan, dat hij in een gevaarlijke ziekte verviel, waarvan hij echter herstelde, maar 't hartzeer over de mislukking der onderneming altijd met zich droeg.

Zijne galeien dienden intusschen op de Middellandsche Zee tot verstrooiing en tuchtiging der Turksche roofschepen.

De vereischte van 's Hertogs tegenwoordigheid in het middelpunt zijner landen, maakte 't noodig in deze streken zijn zoon een gezag te geven, dat de verkeerde maatregelen van Stadhouderen als Lalain geweest was, stremmen of afkeeren kon, en in dringende gevallen 't gebrek van het zijne te vervullen. Hij stelde hem derhalve tot Stadhouder-Generaal zijner Landen van herwaarts over. Zijn gezag hield hier alles in rust, maar te moedig en eergierig om geen deel in de gevaren des oorlogs te hebben, vloog hij naar het tooneel van den Gentschen krijg. Filip hield hem op met voorwendsel dat er eerst een wapenrusting naar eisch voor hem vervaardigd moest worden, maar hij zei, liever in zijn borstrok ten strijd te willen trekken, dan naar een harnas te wachten. Zijne onverzaagdheid en stoutheid bij alle ontmoetingen werd al spoedig vermaard,

[p. 165]

en als men hem bad zich niet bloot te stellen, om der Landzaten wille, wier heil aan zijn leven hing, antwoordde hij, dat het voor hun beter was hem jong te verliezen, dan naderhand een laf Heer aan hem te hebben. In 1454 trouwde hij Izabelle, de dochter van Hertog Karel van Bourbon, zijne Nicht; bij wie hij zijne eenige dochter, de beroemde Maria van Bourgondie verwekte, die 13 Februarij 1457 ter wareld kwam.

In 't Utrechtsche broeiden gedurige onrusten. De Munstersche tocht, welke Bisschop Rudolf in 1451 ondernomen had, ten einde zich van zijnen mededinger te ontslaan, had hem uitgeput, en was aan een goed deel der Stichtenaren onaangenaam geweest. Geestelijkheid en Gemeente in Utrecht waren hem tegen, doch de Raad der Stad ondersteunde hem met hun aanhang, om steun aan hem te hebben De Geestelijkheid weigerde de beden die hij deed, sprak den ban uit over al wie ze invorderde, en kreeg de Gilden der Ambachtslieden op haar hand. De Bisschop week in 1455 naar het slot ter Horst, en de Geestelijkheid kwam nu geharnast in de Domkerk bij een: de Gemeente voegde zich bij haar; en men trok gelijkerhand naar 't Stadhuis, waar men den Raad dwong om Keuren te maken en af te kondigen naar men 't goedvond hem voor te schrijven. 't Schijnt dat hier mede een Brederode (de Domproost) het rad draaide; en het stond geschapen, wederom tot uitersten te zullen geraken, maar in Maart stierf de Bisschop.

Het scheen door de ondervinding uitgemaakt dat

[p. 166]

Utrecht geen rust hebben kon dan met een Hollandschen Bisschop. Hertog Filip wenschte derhalve met recht, en ten beste zijner Staten, vooral van ons Holland, zijnen natuurlijken zoon, David, nu Bisschop van Terouane (in Artois) op den zetel van S^t. Maarten te heffen. De Hertog van Gelder, die ook belang had, een Bisschop te zien verkiezen met wien hij wel stond, beval Hertog Steven van Beieren, die Kanonnik te Keulen was, aan. Maar schoon noch hij, noch Filip, iets gespaard had om de Utrechtsche kiezers te winnen, men koos (en met 68 stemmen van de 70, zoo wel was het afgesproken) Gijsbert van Brederode den Domproost. Hij was inderdaad met vele (zoo niet alle) Stichtsche Edelen vermaagschapt, en men voegde daar bij dat de Hertog van Bourgondien niets tegen hem hebben kon, dewijl hij hem in zijn Raad van Holland, Zeeland en Friesland gesteld had. De ironie was verdiend.

Hij toonde weldra wie hij was. Zonder 's Pausen bevestiging af te wachten, stelde hij zich niet alleenlijk terstond in 't gezag, maar haalde de ballingen in, die niet te rug kwamen dan tot verstooring der ruste. Het misnoegen daarover gebleken, werd met lijfstraffen en ontzettingen van het burgerschap, en het wegnemen en wegsluiten van de stads banier gestraft of (zoo 't heette) gesmoord. Amersfoort werd weder de toevlucht van velen. Nu verzocht hij ook van Keizer Fredrik III de bevestiging in het wareldlijk gebied, en van den nieuwverkoren Paus Kalixtus III, in 't Geestelijke.

Of Gijsbrecht van Brederode verdere uitzichten had, gelijk men in Holland hem nagaf, is onzeker;

[p. 167]

maar dat hij een allergevaarlijkst wezen was, en van wien men alles vreezen mocht, lijdt geen twijfel: en het was zekerlijk het belang van Filip hem te weeren, had hij deze verkiezing slechts kunnen argwanen; vooral daar hij met den geheelen aanhang der Hoekschen in het naauwste verband stond, van wien (als des Hertogs oude en natuurlijke vijanden) het land eene eindelooze opschudding over het hoofd bleef hangen. Hij trachtte derhalve 's Pausen bevestiging te keeren, en deed den Paus een waarlijk Canonijk impediment tegen Gijsbrecht voorstellen, te weten, dat hij in den oorlog tegen de Gentenaars geweest was. Op 't welk wagenaar weder een beestelijk domme en kwaadaartige aanmerking maakt, die niet minder dan een Godslastering is. En daar de verkiezing van Gijsbrecht uit dezen hoofde onwettig was, verkreeg men dan ook lichtelijk 's Pausen aanstelling van David van Borgondie tot den opengevallen zetel van Utrecht.

Of men dit aan de zijde van den Elect reeds voorzien had, de Geestelijkheid, Ridderschap, en Steden, alle om strijd Hoeksgezind, stelden hem bij voorraad en tot 's Pausen bevestiging bekomen zou zijn, tot Voogd en beschermer des Lands.

Filips werd door de Utrechtsche zaken bewogen, zich naar Holland te begeven, en teekende zijn komst weder door gunstbewijzen. Hij herstelde Kennemers en Westfriezen, en zoo ook de stad Alkmaar, en de plaatsen die in 't zelfde vonnis begrepen waren, in de privilegien waarvan zij in 1426 vervallen verklaard waren, en hief ook het haard-

[p. 168]

steê-geld op. Ook Dordrecht, dat zich sedert 1444 aan velerlei buitensporigheden schuldig gemaakt had en van tijd tot tijd door verschillende maatregelen betoomd had moeten worden, en zich nu weder door 't achterhouden der Graaflijke tollen 's Hertogs ongunst op den hals had gehaald, werd met hem verzoend. En van de andere zijde werden deze gunsten erkend of uitgelokt door aanbiedingen en opbrengingen van geldsommen tot eene oorlog, waarbij men gevoelde dat Holland het hoogst belang had, dat zij in haar doel niet faalde, en ten spoedigste ten eind gebracht wierd.

In het Sticht was men op den aanval des Hertogs verdacht. Reinont van Brederode, Hendrik van Montfoort, trokken in Utrecht tot 's Bisschops hulp tegen hun Vorst, en meer Hoeksche Edelen met dezen. De Geestelijkheid en Stichtsche Ridderschap en ook de stad Rhenen verbonden zich voor Gijsbrecht; doch Amersfoort was Hollandsch gezind. Echter was het alles behalven eensgezind binnen Utrecht. Zelfs was men daar zoo te onvreden overhet inbrengen van dat vreemd krijgsvolk, dat de Gilden het volk bij bekkenslag, gewapend op de Neude riepen, en de Bisschop hen gewapenderhand uit een jagen moest, en den Gilden haar morgenspraken, en alle bekkenslag op lijfstraf verbood. Maar hij liet het hier niet bij. Vrouwen en mannen, die Bisschop David gewenscht hadden, werden gevangen gezet, zwaar gepijnigd enz. Met één woord, men moest daar ook ondervinden wat Hoeksche regeering was. Doch terwijl hij binnen de stad als een tijger woedde, hing hij buiten het lam uit, en trachtte zich

[p. 169]

(quasi) door bemiddeling van den Hertog van Kleef en den Bisschop van Luik met Filip te verdragen. Doch deze had hem nu leeren kennen.

Filip zond Adriaan van Borselen, die een natuurlijke dochter van hem getrouwd had¹ aan het hoofd van een leger, met 's Pausen brieven de aanstelling van zijn zoon David behelzende, in het Sticht, Rhenen, (ondanks het pas aangegaan verbond, 't geen men gissen mag dat gedwongen was) zoo wel als Amersfoort, opende hem de poorten, en David werd in deze steden erkend en ontfangen. Filip trok met 14000 man op, om Utrecht te belegeren en de Hertog van Kleef werd gemachtigd om alles aan hem toetestaan en te beloven tot voorkoming daar van. Deze toonde zich een behendig onderhandelaar, en bedong meer voor Gijsbert dan men had durven hopen; maar hij had ook met een Vorst te doen die bij elke onderwerping kinderlijk toegevend was. Gijsbrecht deed afstand, en zou Domproost blijven, en daar bij de Proostdij van S^t. Donaas te Brugge bekomen, met behond van zijn Raadheers inkomen² en dit dubbeld: daarbij uit de inkomsten van 't Utrechtsche Bisdom 50,000 goude leeuwen eens, en 4200 Rhijnsche Guldens jaarlijks. David werd te Utrecht dadelijk als Bisschop erkend en geïnstalleerd (schoon het daar niet aan zijn vijanden ontbrak); en geheel het Nedersticht verheugde zich in een Vorst, die hun tot borg strekte van de goede verstandhouding met Holland. Ook het Oversicht erkende hem da-

1 Aan haar gehuwd was, zegt wagenaar , IV D. bl. 58.

2 Het was 500 Rhijnsche Guldens, d.i. ƒ 600.-

[p. 170]

delijk, Deventer alleen uitgenomen, dat door een beleg dat acht weken duurde, gedwongen moest worden. De Hertog van Gelder naamlijk, naijverig op Holland, had met de Friezen en Groningers deze stad van krijgsvolk en voorraad voorzien, en tot wederspannigheid opgezet. De Hertog van Kleef en de Staten van Utrecht bemiddelden de vrede, waarbij de Hertog meer toegaf dan hij anders gedaan zou hebben; uit hoofde dat hij voor de uitwerksels van de opstokingen des Hertogs van Saxen bij de Friezen beducht was, met welke hij in onderhandeling stond.

Van de Stichlsche dienen wij een oog op de Friesche zaken te werpen. Deze sleurden voort in gestadige binnenlandsche onlusten en verdeeldheden, terwijl Filip de verdragen van vrede of bestand met Jan van Beieren met hun vernieuwde. In der daad was het een staat van onzekerheid; de sterkste partij gedroeg zich doorgaande als onafhanklijk, de zwakkere wendde zich telkens tot Filip. Zoo zond hij den verdreven Edelman Immele, die in 1437 zijne bescherming kwam inroepen, met eenige Hollandsche schepen te rug, en eenig voordeel door deze behaald, schoon op zich-zelfs van geen duur, ondersteunde de onderhandelingen waardoor hij dezen vluchteling in zijn eigendommen herstelde.

Middelenwijl trachtte Filip hen, die boe langer zoo meer zich-zelven uitputteden, en voor wie, zonder een hooger gezag, geen inwendige vrede mogelijk was, lot reden te brengen. Zij luisterden naar de voorslagen, die hij (het zij in der minne, het zij

[p. 171]

met bedreigingen van zijne overmacht tegen hen te gebruiken,) tot bevrediging en een geregeld bewind en gezagoefening deed, en in 1456 dagvaardde hij hen gemachtigden voor hem te Haarlem te zenden, waar zij ook verschenen; maar dezen konden niets dan overnemen; en terwijl de Stichtsche oorlog inmiddel opkwam, werden zij weder hardnekkiger en wilden ‘frij en friesch’ blijven, en dit ‘met lijf en goed’ tegen alle uitheemsch geweld (zoo het hiet) beschermen.

Het schijnt dat het Duitsche Rijk zich sedert lang weinig met Friesland bekommerd had. En dit moet niet verwonderen. Het was (ondanks de lang vergeten gunst van Karel den Grooten en der Friezen stout beweerde aanspraken op vrijheid en onafhanklijkheid), niet zoo zeer als Ieen, maar als een vruchtdragend landgoed, nu eens aan Holland, dan weder aan 't Sticht gehecht, en dan weêr tusschen beide verdeeld, zonder dat men 't bij 't Rijk der moeite waard achtte, zich met dat hoekjen moeras op te houden. Het was ook inderdaad geen volk, voor zoo verr' men door volk verstaat, 't geen communi vinculo imperii continetur¹, maar veel eer een overblijfzel van oude stammen, door een soort van vinculum juris gentium² onder zich verbonden, en wier toestand ten eenenmaal van alle constitulie bij of in het Rijk bekend onderscheiden was. Het Rijk kende Leenen, en niets dan Leenen, en zelfs de vrije Rijkssteden (overblijftels van de Romeinsche muni-

1 ['t Geen vereenigd is onder één gezag en bevind.]

2 [Volkenrechtlijk verband.]

[p. 172]

cipia en coloniae), stonden sints lang in een foedale betrekking tot den Keizer of 't Rijk, als ware hun grond een Rijksleen, en hun lichaam van burgeren, Leenman. - Maar Friesland was zoo verr'van als leen op zich-zelven aangemerkt te worden, dat sedert Karel den Groote, noch Friesland zelf, noch de Graven van Holland wegens Friesland, aan het rijk iets van manschap of geld opbrachten. En zoo lang zij Friezen zich-zelven meende te kunnen staande houden, achtteden zij zich ook even weinig aan het Rijk als aan Holland te behooren, maar wilden volstrekt vrij en op zich-zelven een volk zijn, even als voor Karel den Groote, wien zij zich inbeelden of immers lieten voorstaan, dat hen, na de inneming van Rome in de vroeger onafhankelijkheid door een pactum juris gentium, en niet juris publici hersteld had. En zij sloegen derhalve ook even weinig acht op eene aanschrijving van den Keizer (als nu en dan ten behoeve van een Hollandschen Graaf gedaan werd) als op de Graven van Holland-zelven, wanneer die hen tot onderwerping aanmaanden. - Maar nu ziende, dat zij bij de onheilbarende scheuring der partijschappen, waarvan de eene zijne toevlucht telkens tot Holland nam, op den duur zich niet staande konden houden, trachtteden zij zich met het Rijk te vereenigen, en Sigismund had daar ooren toe. In het jaar 1418 (na de dood van Willem VI) zond hij gemachtigden naar Friesland met opene brieven, waarbij hij de voorregten der vrije Friezen bevestigde, en zij als ten onrechte vervreemde, maar onmiddelijke onderdanen van het rijk verklaard werden, die hij er thands weder meê vereenigde, met

[p. 173]

oplegging van een goede gros jaarlijksch voor ieder haardstede. Maar dit was de vrijheid toch ook niet waarom 't hen te doen was: zij betaalden niet, en sloten liever verdragen met Jan van Beieren. - Filip, Graaf van Holland geworden, was hun geduchter dan iemand te voren; en zij zochten nu Keizer Fredrik III aan, en boden hem 't Haarsteê-geld, mits hij Hertog Filips verbood ‘zich eenig bewind over Ooster- en Westergo en de Zevenwolden aan te matigen; de brieven en privilegien van Karel den Grooten en van Sigismond bekrachtigde, en hun Friezen tevens op zware straffen verbood, eenig ander Heer dan den Keizer te erkennen.’ Zoo als Fredrik dit ook voor de Friesche goede grossen zeer gaarne deed in Augustus 1457, en daar voor met gretige handen de schatting ontfing; 't geen Filip, elders de handen vol hebbende, in dat oogenblik gedogen moest.

Wij hebben reeds van den weêrspannigen toeleg des Daufijns, Lodewijk, tegen zijn vader, gemeld. Maar ook Filip begon een soortgelijke verzetting van zijn zoon, den Graaf van Charolois, te ondervinden, die hem al vrij dikwijls stoffe tot ongenoegen gaf. Deze jongeling, van een allerhevigsten en onbuigzamen aart, vestede zich in Holland en Zeeland, waar van hem zijn vader de Opper-Landvoogdij had opgedragen, op allerlei wijzen. Hij trok niet alleenlijk verscheiden groote Leenen (en wel de grootsten) bij versterf der bezitteren aan zich; maar vormde zich nieuwe Heerlijkheden en uitgebreide bezittingen in deze twee gewesten, door middel van bedijkingen,

[p. 174]

aant.die sedert de voornaamste en aanzienlijkste middelen tot rijkdom en macht wierden, en een aantal nieuwe familien deden opkomen, die den hoogmoed der oudere, maar niets of zeer weinig van het oud en adelijk eergevoel in het bloed hadden, en wel letterlijk e luto (uit den slijk) opkwamen, maar juist niet e meliori luto ficta praecordia habebant¹. - Doch dit in het voorbijgaan! Van hem is de naam van Charlois, tegen over Rotterdam liggende, en aan zijn Bourgondisch Graafschap ontleend.

Lodewijk, die in 't Daufinaat zich een tijd lang als onafhanklijk gedragen en in zijns vaders raad aanhang had, vond zich, daar hij het besluit van dien vader vernam, om hem met een heirmacht te overvallen, verplicht zijn verblijf te verlaten, en week in September 1456 naar Brussel, om in de bescherming van Filip, schuilplaats te vinden. De Hertog trachtte Vader en Zoon te bevredigen, maar dit mislukte uit hoofde van 't wantrouwen des laatsten, die niet besluiten kon, zich aan 't hof van den Koning te wagen. Filip was dus wel verplicht hem in Brabant te houden en met eenig gevolg te onderhouden. - Dat deze het misnoegen van den Hertog op zijnen vader voedde, en verwijdering tusschen hem en Frankrijk bewerkte, is zoodanig in den aart der zake, en in 't hatelijk karakter van den Franschen booswicht, dat het naauwlijks behoeft gemeld te worden: men verwacht het van zelfs. - Het streed

1 [Aanspeling op een vers van horatius, die spreekt van hen, wie de Titan (Prometheus) uit betere aarde (of slijk) gevormd had; lieden van edelen inborst.]

[p. 175]

aant.echter tegen den aart van Filips, hem aan den rechtvaardigen toorn zijns vaders overtegeven, schoon deze hem waarschouwde ‘dat hij met hem in zijn staten te ontfangen, een wolf in zijn schaapskooi, en een slang in zijn boezem koesterde, wier moordzucht den zijnen eens doodlijk zou worden¹.’ - Het gevolg was, het voorzien en bezetten der grenssteden aan wederzijden, en men voorzag een oorlog hier uit. Ja zelfs ontbrak het in de Nederlanden niet aan de genen, die vaststelden dat de Daufijn daar niets anders deed dan de rol van den zoon van Tarquinius bij de Gabiers spelen.

Hij trok welhaast het geslacht der Heeren van Croui in zijn belangen, en deze met Estampes en Lannoy wisten van Hertog Filips giften te bekomen, die zijn zoon om het belang daarvan niet zonder naijver aan kon zien. Hun toevlucht was een gelijke verdenking tegen Karel te strooien, als onder welke de Daufijn zich gebracht had. En dit gelukte zoo wel, dat Karel geweigerd hebbende, een dier hem hatelijkste verraderen als zijn kamerling te ontfangen, daar uit een zoo hevige onmin ontstond, dat hij, bij een felle winternacht, alleen en zonder eenig gevolg naar Dendermond vluchtte. De verzoening volgde echter weldra en hij keerde weder naar Brussel. En Filip sloot een negenjarig bestand met de Engelschen tot groot ongenoegen van Koning Karel, die van zijne zijde, nu de verwijderde aanhangers van den Graaf van Charlois bij zich ontfing, die ook daar geen goeds stichtten.

1 Pont. heut. p. 113, b.

[p. 176]

Onder de redenen van ongenoegen welke Koning Karel tegen Filips opgevat had, was het oprichten (in 1455) van een raad van Vlaanderen door dezen als opperst Gerechtshof en Hof van beroep, terwijl men van ouds naar Parijs als de zetel des Leenheers beriep. Het is deze raad, welke naderhand (in 1505) door Filip den Schoone naar Mechlen verplaatst is, en onder den naam van den Hoogen Raad in het hoogste ressort over alle de Nederlanden recht heeft gesproken, tot bij de afscheuring der Landen, Willem de I ten aanzien van Holland, Zeeland en Friesland den Hoogen Raad in 's Gravenhage in plaatse van dien heeft aangesteld. Filip verdedigde deze zijn (anderzins) willekeurige stap, met het gedrag van het Parlament van Parijs, dat volstrekt geen acht meer gaf op de Vlaamsche rechten, en aan wier vonnissen hij derhalve niet toe kon staan dat zijne onderdanen langer onderworpen werden; en Karel liet zich met dit antwoord genoegen. Voor 't overige was dit Hof algemeen over zijne Staten, die in geenerlei Leenverband met Frankrijk stonden, als het vrije Bourgondien en andere plaatsen; weshalve de oprichting van het Hof den Koning niet aanging, en voor zoo verre daar zaken aan getrokken werden, die het Parlament van Parijs aan zich oordeelde te behooren, het Parlament daar tegen provisiën kon verleenen, waarover dan eerst geschil kon vallen, als de gevallen ontstonden.

Het jaar 1461 was in Engeland merkwaardig door de omwenteling die het huis van York op den throon bracht; en in Frankrijk door den dood van Karel

[p. 177]

den VII. - De zwakke Hendrik de VI had zich geheel aan de intrigue van zijne Gemalin overgegeven, het geen tot zijn ondergang strekte; maar men wil ook dat hij met Frankrijk een verbond gemaakt had, tot niets minder strekkende dan om Hertog Filip ten eenemaal uit te schudden, en de Staten die hij regeerde onder zich te verdeelen. Een zware ziekte die Filip in het vorige jaar overkwam¹, en waarvan men geene genezing verwachtte, moedigde hen aan tot zoo stout een ontwerp, dan het welk de Voorzienigheid op de schitterendste wijze verijdelde. Hij herstelde, en de onverwachtte dood van den eene zijner vijanden, en de ontthroning van den anderen, welhaast door, zijne gevangenis en vermoording gevolgd, voorkwam alle uitwerksel hunner trouwlooze kwaadaartigheid.

De Daufijn niet weinig verheugd om de dood van zijn vader, werd door Hertog Filip en zijn zoon, met een stoet van vele Bourgondisehe Edelen naar Rheims (waar hij de kroon ontfing) en voorts naar Parijs geleid; waar Filips hem dan ook wegens 't Hertogdom Burgondie en de Graafschappen van Vlaanderen en Artois manschap deed. Hij was Lodewijk de XI.

Men wil dat zijn vader op 't oog had gehad, zijnen jonger broeder de kroon na te laten; hij nam daar nu wraak van door hem te vergeven: zoo als hij ook kort daar op den Graaf van Charlois trachtte te doen, door zendelingen die in 1462 gevat en te Rupelmonde gestraft werden; het geen Filip, die dus ver-

1 nb. De afscheering van het hair. Pont. heut. p. 115. 6. [Lib. IV. c. 17. - Zie de Bijvoegs.]

[p. 178]

re aan de Fransche aanstokingen eenig gehoor had gegeven, de oogen ten eenemaal opende, en thans eene volkomen verzoening tusschen den zoon en den vader tot stand bracht, hem eene nadere verbintenis met den nieuwen Engelschen Koning Eduard den IV deed sluiten, en den trouwloozen en ondankbaren Lodewijk dwingen om van eene schatting op 't zout die hij in Bourgondie hief, af te zien.

Hij had echter de zwakheid, om toe te laten, dat aan Lodewijk de steden ter wijderzijde van de Somme, die hem bij de vrede van Atrecht verpand waren, voor 400,000 gouden lelien te rug keerden, het geen op nieuw zijn zoon, die een onvermijdlijke vredebreuk met Frankrijk te gemoet zag, en dit als een overgroote onvoorzichtigheid aanmerkte, van hem verwijderde, in voege dat hij met zijne Gemalin naar Gorinchem week, waar hij zich versterkte en van ontwerpen zwanger ging, die niet minder dan den geheelen ondergang van Lodewijk, zijn persoonlijken vijand, behelsden.

Filip was in zijnen ouderdom, door de uitputting van een zeer woelig leven en de eindlooze zorg eener zoo uitgestrekte en onrustige heerschappij, in verscheiden ziekten vervallen, waar uit hem eene zwakte van lichaam nableef, die op zijnen geest invloeide. Hij wenschte naar vrede en rust, en die wensch deed ze hem hoopen; en 't geen er nog van de oude energie overig was, strekte geheel en al om, nog vóór zijn einde, de veldtocht tegen de Turken ten uitvoer te brengen, waartoe hij zich in 't geweten verplicht gevoelde; doch dit zelfs maakte hem te toegeeflijker ten aanzien van zaken, waar aan een vrede hong,

[p. 179]

zonder welke dit zijn verlangen geen uitwerking hebben kon. - De huislijke onrusten echter dwongen hem geheel daarvan af te zien. Om niet te min al te doen wat hij kon, en zich jegens het Hoofd der Kerk van het geen hij beloofd had, te kwijten, rustte hij (in 1464) in Zeeland twaalf galeijen uit, die hij met een genoegzaam aantal vrachtschepen verzeld en met 10,000 man uitgelezen troepen bemand, onder zijne natuurlijke zoonen Anthony en Boudewijn nàar de Middellandsche zee zond. Hij had de troepen drie maanden vooruit betaald, en gaf 200,000 gouden lelien meê. Vele Edelen voegden zich bij deze tocht als vrijwilligen. Te Sluis liep deze vloot uit, en tot de Straat van Gibraltar genaderd, vernamen zij, dat de mooren in Africa de Portugeesche macht in een der steden aldaar belegerden. Zij ontzetten die stad, en gereed van daar naar Ancona te stevenen, waar de overige krijgsmacht verzamelde, vernamen zij de dood van den Paus, met wien de geheele onderneming te niet ging. Zij landden dus in Februarij 1465 te Marseille, van waar zij te voet naar huis trokken, en niet zonder aanmerklijk verlies op zee ondergaan te hebben. Het geen de Hertog zich ten uiterste aantrok.

Men liet niet na van de Fransche zijde hem meer en meer tegen zijn zoon te verbitteren. En deze van zijn kant hield verstandhouding met de misnoegden in Frankrijk, die en hem en Engeland tegen Lodewijk in een verbond trachtten te wikkelen; het geen, ten aanzien van onzen kant niet zeer moeilijk viel. Lodewijk trachtte, en, den zoon verraderlijk uit Gorinchem op te lichten, en den vader bij gelegenheid

[p. 180]

van een mondgesprek, waar toe hij hem verzocht te Hesdin te vatten; maar beide mislukte. De hoofden van den opstand tegen Lodewijk waren zijn jonger broeder de Hertog van Berri, en de Hertog van Brittanje, en die van Bourbon; en het was onder den naam van het algemeene welzijn, dat zij de wapenen tegen hem opvatteden; met wie Karel zich thands uit persoonlijken haat vereenigde. - Lodewijk wist straks door groote beloften de Luikenaars tot een oorlog tegen Filip te verwekken, voornamelijk om den Graaf van Charlois, thans zelf (en met goedvinden van zijnen vader) aan 't hoofd van een leger in Frankrijk, naar derwaart te trekken. Dit mislukte echter: want Filip, schoon men in den aanvang hun toeleg verachtte, was in staat hun een genoegzame macht tegen te stellen. Niet te min werden zij, stout geworden door Fransche grootspraak, moedwillig, roofden en blaakten, en hingen den Graaf van Charlois, dien men hun wijs maakte in Frankrijk, omgekomen te zijn, onder allerlei smaadredenen in effigie aan de galg: - tot dat zij, na in October een geweldige neêrlaag geleden te hebben, vervolgens in Januarij, van dezen zelfden Graaf van Charlois, die zegepralend te rug keerde, de vrede voor 300,000 gouden lelien afsmeekten en afkochtten.

Lodewijk had eene hem nadeelige vrede moeten sluiten, waar bij onder anderen de plaatsen langs de Somme te rug gegeven werden; maar een vrede die hij niet meende te houden. En zoo was het ook met de Luikenaars, die uit Dinant in Namen en Henegouwen invallen begonnen te doen. Hertog Filip, zoo oud als hij was, trok zelf met zijn zoon tegen

[p. 181]

hen, en belegerde de weerspannige stad. Op het punt van storm te loopen, trachtte hij (tot het laatst zijns levens de Goede) haar leven en goed te sparen door het aanbieden van gunstige voorwaarde, maar hunne hardnekkigheid was in razernij ontaart. Die van Bovines zonden een hunner ingezetenen, om hun tot de overgave aan te raden, en zij hadden de beestelijkheid om hem deswegens met zijn zoontjen dat hij bij zich had, aan een galg op de stads muur op te hangen: ter plaatse waar op men uit Bovines zoo wel als uit het Burgundische leger een vrij gezicht had. Door deze gruweldaad tot afgrijzen verwekt, trokken de bezettelingen de stad uit en lieten hen aan hun lot over.

Die van Luik trokken uit tot hun ontzet, doch nu durfden zij den uitslag van deze poging niet afwachten, en gaven de stad op genade en ongenade, aan Karel, die zijns vaders aart juist niet had, over. Zij werd acht dagen lang geplonderd; die gevangen werden, moesten zich vrijkoopen; maar 800 van de aanstookers dezer oorlog werden twee aan twee gebonden in de Maas verdronken; en de stad toen verbrand. Na den brand werden de overblijfsels plat geworpen en de grachten gevuld. - Na deze strafoefening (welke veellicht noodig was bij een volk en in een tijd, waarin de moedwil geen teugel kende, en in welke Filip ook het te buiten gaan van den last tot zoo verre strafte, dat hij vier Bourgondische soldaten ter dood deed brengen, om dat zij vier vrouwen verkracht hadden) smeekten de overige Luikenaars vrede en verkregen ze op de voorwaarden 't jaar te voren met Karel gemaakt, mits 50

[p. 182]

gijzelaars gevende. - Zij lieten echter niet na, zich welhaast aan nieuwe aanstokerijen van Lodewijk over te geven, om zich het lot van Dinant op den hals te halen, als hier na te pas komen zal.

Nog in 1466, kort voor den tocht tegen Dinant, had Hertog Filip een toeval van beroerte gehad, waarvan hij gelukkig hersteld was. Maar in den zomer van het volgend jaar werd hij te Brugge op nieuw van een ziekte aangetast, die hem na negen of tien dagen bedlegering op den 16 Julij in den ouderdom van 72 jaren en na eene regeering van 48 jaren, uit het leven rukte. Zijn sterven was kalm en liet op zijn gelaat alle de kenmerken na van dat edel, rechtschapen en beminnelijk karakter, dat hem boven alle de Vorsten van zijn leeftijd, en verre de meesten van de later geschiedenis onderscheidde. Gematigdheid, grootmoedigheid, en al wat edel is, en ware verhevenheid van ziel zonder trotschheid of achterhouding, bestuurden alle zijne daden. Zijne achting en waardigheid bewaarde hij tot in 't minste ding, en liet haar nooit kwetsen: maar niemand was ooit lichter te bevredigen, niemand gereeder tot verzoening, vergeving, en vergetelheid van verongelijkingen dan hij. Hij beminde de vrede, en wist haar te handhaven. Zijn voorkomen was vriendelijk, beminnelijk, en boezemde te gelijk eerbied en vertrouwen in. Nooit verbrak hij een verdrag, nooit herdacht hij een vergeven beleediging. Gelukkig in den oorlog, Ridderlijk dapper in den strijd, waarin hij menigmaal man tegen man vocht, en 't uiterst gevaar door een overmaat van stoutmoedigheid tergde, ontzag hij het zwaard te ge-

[p. 183]

bruiken, waar het niet tot een plicht werd. Lijdzaam en van een taai geduld, was hij traag tot gramschap, behalven in zijn ouderdom, na dat verscheidene ziekten zijn gestel verzwakt hadden; doch ook dan was hij licht te verbidden. Hij hield zijne geldmiddelen in den besten en een altijd geregelden staat, en had bij al de oorlogen nooit gebrek, zonder echter zijne onderdanen ooit boven mate te belasten; maar wist door een ruime en rijke hofhouding, en het aanmoedigen van eene gepaste en matige weelde, het geld eenen omloop te geven, die allen zijn Staten voordeelig en nuttig was. Hij liet aan zijn zoon 400,000 gouden lelien in gemunt goud na en 772 mark ongemunt zilver, behalven zijn goud- en zilverwerk dat op 200,000 gouden lelien geschat wierd. Nooit was hij in betalingen ten achteren. Alles bovendien weêrgalmde overal, binnen en buiten 's land, van zijne milddadigheden. Geen Vorst was er ook in zijn tijd, die zoo teder en zoo algemeen geliefd was: - en met recht noemde men hem hier in Holland nog ten tijde van Vader Willem, met den eertytel van den Vader des Vaderlands en het model van een volmaakt Regent¹. - Het is derhalve ook niet te verwonderen, zoo hem na den dood van Keizer Sigismund, de Keizerlijke kroon werd aangeboden, gelijk sommigen geschreven hebben, maar 't geen hij (het belang van zijn Huis en Staten, voor een persoonlijke en voorbijgaande grootheid stellende), van de hand wees. - Onze voorvaders hebben hem derhalve niet

1 Zie kluit, Staatsreg. IV, 506. - Idzinga.

[p. 184]

te onrecht met den naam van den goede onderscheiden; en den bloei en welvaart dien zij onder zijn Regeering genoten 't allen tijde met dankbaarheid herdacht¹.

Van de lasteringen des vervloekten wagenaars, die de geschiedenis der Vorsten even als die van den gezegenden Heiland vervalscht, behoeven wij derhalve hier niet te spreken. - Onze goede kluit heeft hem, hoe zeer met een stem, die wel uit het hart kwam, maar die hij, (door 't ongeluk vreesachtig geworden) niet al te luid dorst verheffen, recht gedaan in zijne Staatsregeling. Zegen kome over zijn asch en ruste op zijn nageslacht, voor de hulde die hij en hier, en elders, aan de waarheid bewees! -

1 Bij zijne gemalin Izabelle (of Elizabeth) had hij drie zonen verwekt, waarvan Karel de Graaf van Charolois zijn opvolger werd. De twee anderen, Anthony en Joost, stierven kinderen. Hij had 19 onechte kinderen, waarouder vier zoons en twee dochters den geestelijken staat omhelsd hebben.