De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550

Vertaalhistorie. Deel 6

Regelnummers proza verbergen

[p. 130]

38
Nicolaus van Winghe: Den gheheelen bybel

Nicolaus van Winghe werd omstreeks 1495 geboren als zoon van een invloedrijke Leuvense patriciër. In 1511 ging hij naar de Leuvense universiteit, die in die jaren doortrokken was van de humanistische geest. In 1517 trad hij in in het klooster van de Reguliere Kanuniken van Sint Maartensdaal, dat in de zestiende eeuw een beroemd centrum van humanisme en wetenschap was. In 1532 was hij er bibliothecaris, later werd hij procurator en subprior. Hij stierf in 1552.
In 1547 kreeg Van Winghe van de drukker Bartholomeus van Grave, die in 1546 het alleenrecht voor het drukken van bijbels verworven had, het verzoek voor de Nederlandse vertaling van de nieuwe Vulgaateditie te zorgen. Een jaar later is Van Winghe al klaar met zijn vertaling. In de voorrede bij Den gheheelen bybel (Leuven: Bartholomeus van Grave, 1548) gaat hij op zijn vertaalwerk in. Om drie redenen zag hij tegen het werk op: hij achtte zichzelf onbekwaam de bijbel te vertalen; de tijd die hij ervoor kreeg was te kort; en de meningen over de gewenstheid om de bijbel in het Nederlands te vertalen liepen uiteen. Bij zijn vertaling heeft hij getracht zo dicht mogelijk bij de grondtekst te blijven. Hij heeft de voorkeur gegeven aan een getrouwe vertaling, ook al ging dat ten koste van de stijl. Vgl. Van Herreweghen 1949 (over Den gheheelen bybel in het bijzonder p. 290-314). De tekst is uitgegeven naar het exemplaar van de druk dat in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek bewaard wordt onder signatuur 976 A 9 (fol. Aiii,R - Aiii,V).

1Naedat onlancs int jaer MCCCCCXLVI by der keyserlijcker majesteyt uutgheghe-2ven is een seer profitelijck ende nootelijck mandement der printerien aengaende,² 3 waer mede onder al verboden waren alle Walsche ende Duytsche bybelen binnen 4 XX jaren herwaerts in Brabant ghedruct, met vele nieuwe testamenten hier te lande 5 ende oock elders uutghegheven, waer in bevonden waren veel faulten ende valsche-6den niet accorderende, maer dat meer is, somtijts contrarie ghestelt den ghemeynen 7 Latijnschen text der bybelen die over duysent jaer in die ghemeyn Roomsche kers-8ten kercke ghehouden is gheweest. Ende nae dien dat voerts by sonderlinghe privi-9legie der keyserlijcker majesteyt in zijnen rade verleent is gheweest den eersamen 10 Bartholomeo van Grave, ghesworen printer der Universiteyt van Loeven, dat hy 11 alleen int gheheel ende by deelen soude moghen drucken den bybel in Latijnsche,

2 mandement: bevelschrift, edict.

[p. 131]

12 Walsche ende Duytsche tale, by alsoo die selve te voren souden ghecorrigeert, ghe-13examineert ende by hanteekenen gheadmitteert sijn by sekeren gheleerden docto-14ren inder Faculteyt der heyligher Godtheyt te Loeven, daer toe vander keyserlijc-15ker majesteyt commissie hebbende. Soo heeft my die voerseyde printere by advys 16 vanden voerscreven commissarisen aenghesocht die Duytsche bybele te willen cor-^16-1817rigeren nae den ghemeynen Latijnschen text te Loeven onlancs ghecorrigeert ende 18 by den voerseyden Bartholomeus aldaer ghedruct. Welc werc ic niet gheerne en 19 heb willen aennemen ende dat om versceyden redenen. Ten iersten om mijn ombe-20quamicheyt tot soo grooten swaren werck. Ten anderen om des tijts cortheyt. Ten 21 derden om die versceyden ordeelen der menschen van dat oversetten der heyligher 22 scriftueren in ghemeynder talen.

23Want als ick dit werck wel bedachte, soo bevonde ick inder waerheyt wel dat 24 dit eens menschen werck alleen niet en was, al waer die oock seer gheleerdt. Be-25sonder aenghemerct dat die heylighe scriftuere niet alleen en is diep van verstande, 26 maer oock te veel plaetsen seer vreemdt in manieren van spreken uut die Hebreus-27sche tale comende is, die seer vreemdelijck luyden in ghemeynder talen ende quaet 28 sijn om over te setten. Oock soo spreect die scriftuere dicmael (besonder int Oude 29 Testament) van sommighe vreemde cruyden, boomen, beesten, ghesteenten, die in 30 desen onsen Duytschen landen niet bekent en zijn. Item van versceyden instrumen-31ten ende ghereetscappen van orloghen ende vanden dienst Godts inden tempel, die 32 nu ter tijt nerghens ghebruyct en worden ende daerom oock als ombekende dinghen 33 gheen Duytsche termen en hebben daermen nochtans die soude behooren mede te 34 noemen. Daer en boven soo is die Duytsche tale zeer onghelijck den Latijne, soo 35 wel in manier van spreken als in woerden. Want het is een eyghen tale, niet ghe-36maect oft ghesproten uuten Latijne, als die Ytaliaensche, Spaensche ende Walsche 37 spraken, die uuten Latijne comen zijn ende daer om meer dan half Latijn sijn. Waer 38 om dat het Latijn oock veel lichtelijcker ende beter mach overghesedt worden in een 39 van dien talen dan int Duytsche. Wantmen dicmael gheen bequaem Duytsche woer-40den vinden en can om die Latijnsche woerden oprechtelijck te vertalen. Alsoo oock 41 veel gheleerde dicmael bevinden ende bekennen dat sij veel woerden ende senten-42tien die sij int Latijn wel verstaen, niet bequamelijck en connen verduytschen om 43 die groote onghelijcheyt der talen. Oock aenghemerct dattet gheen cleyn sake is, 44 noch van cleynen perikel, die heylighe woerden Godts doer den Heylighen Gheest⁴⁴ 45 ghedicht van deen tale in dander te stellen, welck sonder speciael gratie des selfs 46 Heylichs Gheests niet wel doenlijck en is.

47Het welcke ooc wel bevroedt was voer Christus gheboerte als dierste overset-^47-57

16-18 corrigeren ... ghedruct: het woord corrigeren moet hier niet letterlijk opgevat worden; Van Winghe heeft wel degelijk voor een oorspronkelijke vertaling gezorgd. Vgl. Van Herreweghen 1949, p. 294-295.

44 perikel: risico.

47-57 Het ... saten: volgens de legende werd de Septuaginta (de vertaling van het Oude Testament vanuit het Hebreeuws in het Grieks die in de eerste eeuw v.Chr. in Alexandrië tot stand kwam) gemaakt door 72 vertalers. Hun vertalingen - in afzondering gemaakt - bleken geheel met elkaar overeen te stemmen.

[p. 132]

48tinghe der heyligher scriftueren uuten Hebreusschen in die Griecsche tale ghedaen 49 worde doer begheerte van Ptolomeus, den coninck van Egypten, die dat sonder-50linghe van den oversten priester der joden, Eleazarus ghenaemt, met grooter beden 51 ende veel ghiften begheerde ende vercreech. Want die voerscreven priester, wel 52 verstaende dat dit eens menschen werck niet en was, heeft uut Judeen in Egypten 53 daer toe gesonden niet een oft twee oft seven, maer LXXII wijse, gheleerde man-54nen om dat werck oprechtelijck te volbringhen, die welcke tsamen in een sale met 55 ghemeynen raet dat deden. Alsoo Aristeas, een gheleert man van dien tijden uut des⁵⁵ 56 conincs Ptolomeus hof, diet ghesien hadde, dat bescrijft, hoe wel dat sommighe an-57dere contrarie willen segghen dat sij elck besonder in versceyden camerkens saten.

58Oock weet ick wel datter vele gheleerde ende experte gheweest hebben ende al 59 noch sijn, hier ende elders, diet grootelijck misprijsen datmen den blooten text der 60 heyligher scriftueren den ghemeynen menschen in die handen gheeft, die welcke 61 meestendeel niet bequaem en sijn om dien te verstaen by hen selven ende vele van 62 dien door ombequaemheyt hens verstants oft door verkeertheyt ende vermetelij-63cheyt haers herten, trecken die scriftuere ten quaden sinne ende misbruycken die 64 grootelijck. Maer wat isser soo goet dat die menschen, besonder die hooverdich 65 ende vermetelijck sijn, niet en misbruycken? Oock aenghemerct dat den bybel over 66 langhe in ghemeynder talen overghesedt ende wijt verbreydt is gheweest, niet op-67rechtelijck soo duncket den sommighen anderen by nae nootelijc te wesen datmen 68 een goede, onghevalschte Duytsche bybel soude uutgheven om die andere incor-69recte ende vervalschte bybelen beter uuten handen der slechter menschen te crij-70ghen. Ende aenghaende dat misbruyck der quader menschen seyden sommighe 71 andere datmen noch vele goede menschen vint die de heylighe scriftuere met be-72hoorlijcke weerdicheyt ende ootmoedicheyt lesen ter goeder meyninghen, om dat 73 si die sermoonen der predicanten, vanden welcken die heylighe scriftuere uutghe-74leyt wort, te beter souden verstaen ende onthouden als sij den text der scriftue-75ren te voren door lesen oft hooren in memorie begrepen hadden. Want alsoo pleg-76hen die heylighe leeraers ende bisscoppen het ghemeyn volc te vermanen dat sij 77 die heylighe scriftuere te voren lesen souden diemen tsanderdaechs oft corts daer 78 na by costuyme ende by deelen in die sermoonen verclaeren soude, alst blijct int 79 derde sermoon van den weerdighen leeraer sint Jan diemen noemt Guldemont dat⁷⁹ 80 hy bescreven heeft van den armen Lazarus ende den rijcken vrecke. Ghelijck oock 81 hedensdaechs die schoolmeesters den leerkinderen den blooten text oft materie doen

55 Aristeas: vermeende hofbeambte van Ptolemaios II, die in een brief (een vervalsing uit de tweede eeuw v.Chr.) over de totstandkoming van de Septuaginta bericht.

79 sint Jan diemen noemt Guldemont: Johannes Chrysostomos, die leefde in de tweede helft van de vierde eeuw, was patriarch van Constantinopel en een beroemd prediker.

[p. 133]

82 te voren lesen ende oock van buyten leeren, die sij hen naemaels willen declareren 83 in die lesse.

84Maer boven al nochtans heeft my van dit werck vervaert die swaricheyt des 85 wercs ende cortheyt des tijts, want die printer seer haestich was, eensdeels want 86 hem bevolen was dat hy hem haesten soude om dat die valsche ende incorrecte by-87belen te eer uuter luyden handen souden ghenomen worden, ende eensdeels om dat 88 hy oock vernomen hadde datter sommighe ondercruypers op hande hadden desghe-^88-8989lijcs werck buytens lants te doen prenten te sijnen grooten achterdeele, alst namaels 90 ghebleken heeft.

91Maer hier teghen is my beloeft ende ghedaen groot behelp daer toe dienende, 92 want sonder een Duytsche bybel over tseventich jaer in Hollant ghedruct. Item⁹² 93 noch twee versceyden Hoochduytsche bybelen, waer aff die eene overghesedt was 94 vanden hooghe gheleerden heere Joannes Eckius, die ander vanden eerweerdighen 95 Joannes Dietenbergius vander predicaren orden, beyde doctooren inder godtheyt 96 ende bescermers des kersten gheloofs. Soo heb ick noch sonderlinge behelp ende 97 onderwijs ghehadt van twee eerweerdighe wel gheleerde heeren ende meesters: M. 98 Peeter di Corte, over prochiaen der over kercken van S. Peeters te Loeven ende als 99 nu rectoor der universiteyt, ende van M. Godevaert Strijrode, regent der studenten 100 des convents vanden predicaren orden te Loeven, beyde doctooren inder godtheyt, 101 die dwoort Gods ende die heylighe scriftuere den ghemeynen volcke over langhe 102 tijt in ghemeynder talen met grooten lof ende vrucht ghepreect hebben ende ver-103claert. Die welcke ooc vander keyserlijcker majesteyt besonder commissie hadden 104 dit werck te examineren, te approberen oft reproberen.¹⁰⁴

105Aldus door Gods gracie ende door dese redenen, middelen ende helpen heb 106 ick dit swaer werck aenveert ende ten eynde ghebrocht ende den gheheelen bybel 107 overghesedt ende ghescreven in die ghemeyn Brabantsche tale, alsmen die useert te 108 Loeven, daer ick gheboren ende eenpaerlijc residerende ben. Volghende seer scer-109pelijck den voorseyden Latijnschen text, niet alleen inden sin der redenen, maer ooc 110 in die maniere van spreken der heyligher scriftueren ende int vervolch der woerden, 111 soo verre alst die Duytsche tale lijden mocht, ghelijc my vanden voerseyden hee-112ren commissarisen in desen bevolen was. Die welcke liever hadden een ghetrouwe 113 ende warachtighe translatie, al waer die niet seer constich van talen, dan contrarie. 114 Ende hoe wel sij die ghescreven copie heel gheleesen, gheexamineert ende ghe-115corrigheert hadden voer den druc, soo hebben sij nochtans die gheheel ghedructe 116 Duytsche bybel wederom doen confereren teghen den Latijnschen text ende die

88-89 desghelijcs ... prenten: bedoeld wordt de Nederlandse bijbel die in 1548 in Keulen bij Jaspar van Gennep gedrukt werd.

92 sonder: voornamelijk.
Duytsche ... ghedruct: de vertaling die hier bedoeld wordt, is de Delftse bijbel van 1477.

104 approberen oft reproberen: goed of af te keuren.

[p. 134]

117 Duytsche copie ende die faulten doen verghaderen die voor oft int drucken niet wel 118 ghenoech ghemerct en waren.

119Ende om die slechte menschen te verhoeden van onwijselijck lesen ende quaet 120 verstant, oft oock vermetelijc uutlegghen der heyligher scriftueren, soo heb ick een 121 corte instructie oft onderwijs onder luttel capittelen uut die boecken der leeraers 122 vergadert, leerende daer in hoe datmen die heylighe scriftuere behoort te lesen, te 123 verstaen ende te volghen ter zielen salicheyt, sonder perikel van dolinghen. Dwelck 124 vanden voorseyde commissarisen gheaxamineert wesende oock voor den bybel ghe-125stelt is. Maer wat grooten arbeydt ende naersticheyt dat ghedaen is gheweest int 126 doorsoecken van veel boecken der leeraers die den sin der bybelen uutlegghen om 127 den rechtsten ende warachtichsten sin der scriftueren te vinden ende hoe veel plaet-128sen der heyligher scriftueren hier te recht verduytscht sijn die in ander translatien¹²⁸ 129 qualijck ende verkeerdelijck ghestelt waren, dat sal elck verstandich leser wel lich-130telijck bevinden. Dus bidden wij Gode ende alle godtvruchtighe kersten menschen, 131 om der welcker liefden dit werck ghedaen is, dat sij desen onsen arbeydt ende jon-132ste goedertierenlijck willen in dancke nemen ende ist dat sij eenighe meer faulten 133 daer in vinden dan wij ghestelt hebben, dat sij dat ons willen vergheven, aenghe-134merct des tijts cortheyt ende des wercs grootheyt ende swaricheyt. Hier mede blijft 135 Godt bevolen. Ghescreven te Loeven in sinte Martens clooster. Anno MCCCCC 136 ende XLVIII, den lesten dach van Augusto.

128 te recht: op juiste wijze.