De crumen diet volc niet eten en mochte. Nederlandse beschouwingen over vertalen tot 1550

Vertaalhistorie. Deel 6

[p. 48]

11
Sidrac

Het Oudfranse Livre de Sidrac (ofwel Livre de la fontaine de toutes sciences, tweede helft dertiende eeuw) is een caleidoscopisch werk over godsdienstige, natuurkundige en ethische onderwerpen. Om de tekst de schijn van autoriteit te geven, kaderde de auteur het in de heilsgeschiedenis in: Sidrac was (847 jaar na Noach) een wijze filosoof uit het geslacht van Jafet, die de heidense koning Boctus van Battorien aan de hand van meer dan 400 vragen onderwees over het verleden, het heden en de toekomst. Na vele omzwervingen zou de tekst uiteindelijk in West-Europa terecht zijn gekomen. Sidrac zou rechtstreeks door God geïnspireerd zijn. Daarmee profileerde het boek zich positief ten opzichte van vergelijkbare boeken.
Het Livre de Sidrac werd in 1318 of 1329 vertaald door een Antwerpse auteur. In zijn proloog (m.n. vs. 1-159) en epiloog (uitgegeven in Van Tol 1936) legt de vertaler uitgebreid rekenschap af van zijn werkzaamheden. Bijzonder is het feit dat die proloog en epiloog berijmd zijn, terwijl de vertaling zich conformeert aan de prozavorm van het origineel. De vertaler betoogt dat alleen een prozavertaling de goddelijke kennis van Sidrac volledig recht kan doen. Dat hij in zijn eigen verantwoording in de proloog gebruik maakt van de versvorm, komt omdat de Middelnederlandse literaire traditie in het begin van de veertiende eeuw nog nauwelijks bekend was met proza. Vandaar ook dat de vertaler zoveel moeite doet om die ‘nieuwe’ vorm te verantwoorden (vs. 52-80). De belangrijkste reden dat hij voor de prozavorm kiest, is dat het in een berijmde vertaling onmogelijk is om een letterlijke vertaling te maken. Bij een versvertaling zou hij onherroepelijk gedwongen zijn de oorspronkelijke inhoud te verdraaien.
Naast zijn voornemen de Franse bron zo letterlijk mogelijk te vertalen, neemt de auteur de vrijheid om een aantal passages onvertaald te laten, sommige omdat hij ze te moeilijk achtte voor zijn publiek en ‘sommige omdat ze mij niet aan het hart gingen’ (vs. 149-159). Wat hij daarmee precies bedoelt, is niet duidelijk. Opmerkelijk is dat een letterlijke vertaling niet per se een complete vertaling hoeft te zijn. De auteur bepaalt wat wel en wat niet voldoende belang heeft voor zijn publiek. Hij ‘herschept’ zijn bron (vgl. Lie 1994b).

Dicke hebbic die gene bescouden¹
Die hem ane die boeke houden
Daer sy clene profijt inne leren,

1 bescouden: beschuldigd.

[p. 49]

 

Alsoe sijn geesten vanden heren,⁴

5

Van Pertelpeuse, van Amedase,

 

Van Troyen ende van Fierenbrase^5-6

 

Ende menich boec datmen mint

 

Daer men luttel orboers in vint;⁸

 

Nochtan half logene es ende mere⁹

10

Ende anders en hebben engene lere¹⁰

 

Dan vechten ende vrouwen te minnen

 

Ende lant ende stede ende borge te winnen.

 

Daer anders niet inne en leit

 

Dan der werelt ydelheit;

15

Ende leggen die boeke onder voet¹⁵

 

Daer men wijsheit, doget ende goet¹⁶

 

Ende troest van allen goeden rade

 

An leren mach, vroech ende spade.

 

In weet wat sire inne menen.¹⁹

20

Dese slachten wel den genen²⁰

 

Die liden doer enen bogaert,²¹

 

Die met vruchten sijn bewaert,

 

Ende netelen ende distelen plucken gaen

 

Ende die goede vrucht laten staen,

25

Die goet sijn ende van smake soete

 

Ende van evelen geven boete.²⁶

 

Aldus eest ende anders niet,

 

Die de dinc te rechte besiet.

 

Die den tijt onledich maken

30

Met onoerboerliken saken,

 

My dunct dat sy zere riesen,³¹

 

Want sy den tyt verliesen

 

Die nemmermeer no wijf no man

 

Daer na weder verhalen en can.

35

Want die tijt es ons ghegeven,

4 geesten: heldendaden.
heren: hoge heren, krijgslieden.

5-6 Van ... Fierenbrase: dit zijn verwijzingen naar populaire ridderromans (nl. de verhalen van Parthonopeus, Amadis, de Trojaanse oorlog en Fierabras), die volgens de vertaler van de Sidrac maar weinig leerzaam zijn.

8 orboers: nut.

9 Nochtan ... mere: bovendien is het voor de helft of nog meer gelogen.

10 engene: geen enkel.

15 Ende ... voet: en (deze mensen die dit soort boeken lezen) leggen (andere) boeken terzijde.

16 doget: deugd.

19 In ... menen: ik snap niet waarom ze dat doen.

20 slachten: lijken op.

21 liden: lopen.

26 van evelen geven boete: van ziekte doen genezen.

31 riesen: dwalen, dom handelen.

[p. 50]

 

Omme dat wy in dit leven,

 

Dat overlijt soe cortelike,³⁷

 

Verdienen souden hemelrike.

 

Ende die hier luttel sayen

40

Selen ginder luttel mayen.⁴⁰

 

Daer omme behoren sy ten vroeden,

 

Die ghene die hem hier soe spoeden

 

Te sayene dat goede sait,

 

Daer men ginder af ontfaet

45

Hondertfout van lone.

 

Te Antwerpen daer ic wone

 

Soe quam my een boec ter hant

 

Daer ic in bescreven vant

 

Vele duechden ende wijsheden

50

Ende leringe van goeden seden

 

Ende hoe die mensce soude leven.

 

Dit boec was in Walsche bescreven

 

Sonder rime in slechte woert.⁵³

 

Doen werdic daer toe becoert

55

Dat ic dit boec woude maken

 

Uten Walsche in Dietsche spraken,

 

Sonder rime alsoe ic sach

 

Dat hy inden Walsche lach,

 

Omme dat ic van dier edelre leren

60

Een woert niet woude anders keren

 

Dant die edele wise clerc

 

Selve dichte in sijn werc.

 

Want rime, alsoe wijt vinden,

 

Doet dicke die materie winden⁶⁴

65

Anders danse die makere seide

 

Ende ierstwerven int schrift leide.

 

Die de materie sal leggen wale⁶⁷

 

Van ere tale in een ander tale,

 

Die sal den text leggen dan

70

Soe hy alre gelijcxt can.⁷⁰

 

Dit sal van rechte sijn sine sede,

37 Dat ... cortelike: dal zo snel voorbij gaat.

40 ginder: aan gene zijde.

53 slechte: eenvoudige.

64 winden: veranderen.

67 leggen: vertalen.

70 Soe ... can: zo letterlijk mogelijk.

[p. 51]

 

Alsoe alse sinte Jeronimus dede,⁷²

 

Die de bybele ende menich ander werc

 

Int Latijn dichte als een clerc

75

Uten Grixe, dat hy conste wale,

 

Ende oec ute Ebreusche tale.

 

Hy en deder toe noch af

 

Anders dant dauctor ute gaf.

 

Die anders doen, sy doen quaet.

80

Hoets hem elc, dats mijn raet.

 

Dat ic dit werc ierst ane ginc,⁸¹

 

Dat en dedic omme gene dinc

 

Anders dan dat ic niet en woude

 

Dat dese edele leringe soude

85

Den Dietscen lieden verholen wesen

 

Die geen Walsch en connen lesen,

 

Noch geen Walsch en verstaen.

 

Want ic hope sonder waen,

 

Dat sy selen daer omme bedi

90

Vriendelike bidden voir my,

 

Omme dat ic die pine bestoet.⁹¹

 

Want die leringe die es goet

 

Beide ter zielen ende ten live,

 

Die ic hier na bescrive.

95

Die boec daer icse ute trac,⁹⁵

 

Es geheten die wise Sidrac,

 

Na enen clerc, wijs ende fijn,

 

Was philosophe ende astronomijn,

 

Die God alsoe hadde vercoren

100

Dat hijt al wiste te voren

 

Dat in de werelt soude gevallen

 

Ende hoe sy inden soude met allen;¹⁰²

 

Van firmamenten ende van planeten,

 

Hoe der inglen coor sijn gheheten,

105

Dit was hem algader cont.

 

Hout voor eenen vont,¹⁰⁶

72 sinte Jeronimus: Hiëronymus stond in het geval van de bijbel slechts een strikt woordelijke vertaling toe (vgl. de algemene inleiding).

81 ane ginc: op mij nam, begon.

91 Omme ... bestoet: omdat ik deze moeite voor hen deed.

95 trac: vertaalde.

102 inden: ten einde komen.

106 vont: schat.

[p. 52]

 

Die beter es menichfout

 

Danne ghesteente, zelver of gout,

 

Want vele beter es wijshede

110

Danne enighe erdsche rijchede.

 

Want dese bouc hevet in

 

Der warelt fundament ende beghin

 

Ende oec zal hi doen verstaen

 

Hoet metten achtersten zal gaen,

115

Daer de warelt zal nemen fijn;¹¹⁵

 

Ende de welke behouden zal sijn

 

Als God de warelt zal domen¹¹⁷

 

Ende hoe si ter bliscap sullen comen

 

Metten inglen daer boven;

120

Ende oec die werden verscroven¹²⁰

 

Ende gheworpen in die pine,

 

Hoe hem in die helle staet te sine,

 

Van vagheviere ende van paradise mede

 

Ende oerbare leringhe in menigher stede,¹²⁴

125

Waer of wi ons zouden hoeden,

 

Die Sydrac leerde, die vroede,

 

Eenen onghelovighen coninc,

 

Hiet Boctus, die hem leerde dese dinc,

 

Doe hine metter gracie van Gode

130

Hadde bekeert te sinen ghebode.

 

Dit was naer Noe VIIIc jaer

 

Ende XLVII daer naer.

 

Dese Sydrac was van Gode vercoren

 

Ende van den geslachte van Japhette geboren.

135

Nu bid ic Jhesum van Nazarenen

 

Dat hi mi wille verlenen

 

Macht, sin ende ghesonde

 

Ende te levene zo langhe stonde,

 

Dat ic dit werc bringhe toe

140

Ende mijn leven betren zoe

 

Dat ic daer naer sciere

 

Come te ghenadighen vagheviere.

 

Daerbeit zal mi wesen zwaer,

115 zal nemen fijn: tot een eind zal komen.

117 domen: oordelen.

120 verscroven: verdoemd.

124 oerbare: nuttige.

[p. 53]

 

Want ic oud was vichtich jaer

145

Doen ic dit werc ierst began,

 

Ende hebbe versleten nochtan

 

Met dichtene minen sin,

 

Daer sonder ic nemmeer en ben.

 

In dichte niet, dat weet wale,

150

Dien boec ute altemale:

 

Vanden cruden latic nut

 

Ende vanden stenen die virtuit,¹⁵²

 

Ende oec eenderhande sotterie,

 

Die men sonder astronomie

155

Niet toe gebringen en can.^153-155

 

Het es te swaer elcken man;

 

Ende oec some ander dinc,

 

Die my int herte niet en ginc,

 

Hebbic al gelaten uut.

152 virtuit: kracht.

153-155 eenderhande ... can: een dwaasheid die niet zonder astronomie uitgevoerd kan worden.

Epiloog (vs. 1-21)

In de epiloog van de tekst komt de auteur in een dankwoord aan God terug op zijn verzoek uit de proloog om hem voldoende tijd van leven te geven voor de voltooiing van zijn tekst.

Ghelooft zi God van hemelrike
In Sine glorie ewelike,
Dat Hi mi so langhe spaerde
Ende minen zin also verclaerde¹⁶³
Dat ic dit werc met minen arbeide
Uten Walsce in Dietsce leide.¹⁶⁵
Want ict niewer omme dede
Dan omme gemene zalichede
Al der goonre dieze lezen.¹⁶⁸
Ic hope God mijn loon sal wezen.
Ende ic bidde hem allen met trauwen
Die desen boec selen scauwen
Dat sij Gode bidden vor mi
Dat Hi mijns genadich sij;

163 verclaerde: verlichtte.

165 leide: vertaalde.

168 dieze: die dit werk.

[p. 54]

 

Alst comt te minen laetsten stonden

175

Dat Hi mi dan al mine zonden

 

Verre van mi wille werpen.

 

Al in die stat tAntwerpen

 

Wast dat ic dit translateerde,

 

Doe men Gods jare noteerde

180

XIII^c XV ende drie.¹⁸⁰

180 XIII^c XV ende drie: deze datering (1318) is onzeker. Een ander handschrift geeft 1329 als datum van voltooiing.