Dat kaetspel ghemoralizeert

Regelnummers proza verbergen

[p. *1]

Dat kaetspel ghemoralizeert.

[p. *2]

De tekst, die hier volgt, is een diplomatische afdruk van Handschrift K. De spelling van het handschrift is overal behouden; alleen zijn de eigennamen van hoofdletters voorzien. De interpunctie, die in het hs. duidelijk genoeg is om den lezer den inhoud begrijpelijk te maken, is gehandhaafd. Slechts enkele malen, wanneer het hs. eene in het oogloopende schrijffout bevatte, is een verandering aangebracht; de geschrapte woorden zijn dan steeds in een noot onder aan de bladzijde vermeld. De opschriften der hoofdstukken, in het handschrift rood aangegeven, zijn cursief gedrukt doch, evenals in het origineel, zonder alinea.

De varianten uit Hs. T., onder den tekst afgedrukt, zijn alleen die, welke in Hoofdstuk VI der Inleiding niet zijn behandeld en tot een afzonderlijke bespreking geen aanleiding geven. Zij dienen voornamelijk om aan te toonen, hoe gering de verschillen in stijl en inhoud tusschen de beide Kopenhaagsche handschriften zijn.

[p. 1]

tekstkritische noten

[Tekst]

1⁺ Dit es tmotijf ende de waeromme dat ghemaect was tghuent dat 2hıer na volghet ende es teerste deel van vieren/ Vele proverbien 3sijn gheseyt/ Een proverbie es gheseyt biden eenen/ Een andre 4proverbie es gheseyt biden anderen/ Ende hebbe dickent ghewe-5ten/ dat eenighe personen useren eenich proverbie te segghene elc 6zonderlinghe na sijnre ghenouchten/ Ende dat valt hem dickent 7in den mont/ ende dit mach sijn te verstane dat elc gherne 8spreect van dinghen daer toe dat hij meest ghehelt es/ Want 9men seyt ghemeenlike/ dat in der herten dat in den mont/ Ende 10ten propooste van desen/ Ic weet eenen goeden rudder die mijn 11lieve speciale vrient es ende heere/ die ghetidelike pleecht te useerne 12een proverbie/ ende een woort zegghende aldus/ Niet voor weldoen 13ende blijde zijn/ Ende voorwaer ghelijc als higt pleecht te 14segghene/ also pleecht hij te levene/ Want ic hebben den selven 15ruddere langhe ghekent/ ende ic hebbene altoos zien pooghen 16om weldoen ende blijde sijn/ al wast dat hij ondertiden eenich 17wedersteken mochte hebben/ daer omme dat eenighe souden 18⁺ laten weldoen ende hare blijschepe/ nietieghenstaende hij useerde 19weldoen/ ende was altoos blide/ Ende niet alleene in sijn ghewerken/ 20maer in sijn zegghen/ altoos wel doen ende blijde sijn/ also 21voorseyt es/ Eens my wesende in ledicheden wort peinsende up 22tproverbie vanden voorseyden ruddere/ ende wart mij te bedijnc-23kene van mijnre ledichede/ ende oversach dat ledighen tijt es 24verloren tijt/ ende ne profiteert Gode noch der weerelt/ noch 25selves den mensche die in ledicheden leeft/ maer es onprofitelic 26ende oneerlic/ Ende ter waerdicheden vanden voorseyden 27ruddere ende omme ledichede te scuwene/ Nam an in mij

3 gesproken ende gheseyt, dat een proverbien is gheseyt bij den anderen 8 van dinghen gherne spreect
10 ende dit mach sijn te verstane tot tesen propooste 13 ghelijc dat 27 desen voerscreven nam in mij selven up dit proverbie te makene moralyteyt oversiende dat daerin syn twee deelen

+ fol. 1a

+ fol. 1b

[p. 2]

tekstkritische noten

1selven dat up die voorseyde proverbie sijn twee deelen/ Teen 2deel es weldoen/ ende dat es zalich ende godlic/ Ende tander 3deel es blijde sijn/ ende dat es weerlic ende ghenoughelic/ dus 4staet dit wel te gader/ ende men mach wel zegghen met goeder 5redenen/ Niet voor weldoen ende blijde sijn/ Ende die weldoet 6ende blijde es/ sal eeuwelic leven ende eeuwelic blijde sijn/ 7Want hij sal leven ende blide sijn in dese weerelt/ Ende daer 8na sal hij leven ende blijde sijn in dandere weerelt/ ende sijn 9leven ende sine blijscepe es ieghenwoordich/ ende blijft eeuwelic 10gheduerich/ Ic vraechde daer naer eens den selven rudder in wat 11saken dat hij hem selven meest verblijde/ ende sinen tijt meest 12cortede/ in weerliken zaken omme toorbore ende profijt van 13sinen lechame naest den voetsele van naturen/ verantwoorde mij 14in vele saken/ maer omme de beste tijdcortinghe/ ende omme 15tmeeste oorbore van sinen lechame ende verblijdenesse van sinen 16⁺ sinnen/ hadde meest ghenouchten int spel van kaetsene/ Want dat 17spel en ware niet verboden/ maer ware gheoorlooft beede ghees-18telike ende weerlike lieden/ So ne was niet dobbelen/ quecken/ 19ende andere ghelike spelen/ Ooc ne ware niet vele ghezien dat 20van kaetspele quam yet vele differencien of twisten/ Men maec-21ter mede goeden langhen adem ende gherynghe leden/ Ende 22het en ware niet alleene ghenoughelic den speelders maer het 23ware ooc ghenoughelic den toezienders/ Ende van gheenen spele 24ne vant men so vele bisitters of bijstaenders daer men wel speelt/ 25alst doet van kaetsene/ Ende dit es experiencie/ dat een ghe-26noughelic spel es/ Ende vele goede andere redenen die hij daer 27toe seyde/ Ic vraechde hem voort bij tander deel waerin dat hem 28dochte dat hij mochte meest weldoen ende verdienen/ ende 29doen toorboor van zijnre zielen/ verantwoorde mij dat/ mochte wel 30doen in vele zaken/ Ende hem dochte dat hij meest weldaden doen 31mochte also hij gheaviseert was/ In te minnene ende te voorderne 32iusticie ende gherechtichede/ Want het ware nu van nooden meer 33⁺ dan het ye was dat men iusticie up holpe/ minde/ voorderde/

7 beyde in dese werelt ende daer boven in dander werelt daerse eewelijc gheduerich wesen sal
17 mannen beede gheestelic ende waerlijc
18 ne ware met 20 discoorts oft onruste
24 bijstanders ende toesienders 25 als men
25 van den caetspele 27 int ander deel
30 ende verdienen dat hi meest weldaden mochte doen alsoo hij gheaviseert was te minnene trecht ende iusticie ende gherechtichede te vorderen

+ fol. 1c

+ fol. 1d

[p. 3]

tekstkritische noten

1ende sustineerde/ want zoe ware welnaer al versteken ende 2onder voet/ Ende ic dat hoorende/ mij dochte dat hij wel seyde/ 3Ende ten propooste van sijnre proverbie also boven gheseyt es/ 4so segghe int ghelike/ Niet voor weldoen ende blijde sijn/ Ende 5omme te scuwene de voorseyde ledichede ende omme minen 6tijt mede te cortene/ Ooc mede omme die tijdcortinghe van den 7ghonen die dit lesen sullen hebbe ghemoralizeert tkaetspel/ ende 8dat ghebrocht ende gheaccordeert up tfayt van iusticien/ inder 9manieren hierna volghende/ dat drie of dat viere partien of deelen 10sijn/ Teerste deel es de waeromme ende mijn motijf dat ic dat 11ghemaect hebbe/ daer of dats een ghedeel voren verclaerst es 12ende ooc mede dat ic in mine ionghe daghen plach minen tijt 13te cortene met kaetsene/ Ende in mine oude daghen plach 14te regierne ende te helpen regierne iusticie/ Beede als iuge ende 15ooc als rechtere/ al was icx niet weerdich noch niet wijs/ Tander-16deel es tkaespel ghemoralizeert/ ende ghebrocht ter verstannesse 17van iusticien/ also voren gheseyt es/ Terde deel es de virtute 18ende de proprieteden die rechters ende iugen sculdich sijn te 19hebbene/ Ende tvierde deel es de conclusie van al desen/ Ic 20bidde den ghonen diet beghinnen lesen dat sijt vullesen/ of 21anders de leser ne zoude daer in gheene vulcommelike ghe-22nouchte hebben/ want wat zaken dat het zij/ dat niet vulcomen 23es/ Nes niet vulmaect in ghenouchte/ Ende meene voorwaer zo 24⁺ wye diet vullesen of vulhooren sal/ zalre goede moraliteet in vinden 25ende daer in nemen ghenouchte/ Tmotijf ende teerste deel es 26hiermede ghedaen/ Ende volghet hier naer tkaetspel ghemoralizeert 27ende ghenouch ter iusticie/ hier naer volghet kaetspel ghemoraliseert 28ende es tanderdeel de drie namen vanden anlegghers.

29Omme voort te procedeerne int ghuent dat gheseyt es/ Ic 30mach zegghen dat drie kaetspeelders beroupen hebben een spel 31ende hebben gheseyt te wederstane/ alle andre wye hem lieden 32up comen willen in ghelike ghetale/ daerof dat deen heet Jan/

2 als ic dit hoerde 4 segghe ic
8 gheleken der Justicien ende gherechticheden die usancie brenghende ende concorderende up....
11 Deerste deel 13 metten caetspele
13 in minen ouden tijden
14 te regeren 15 noch wijs 20 te lesene
20 vollesen off die lesere en soude....
22 want wat sake dattet sy
27 Hier naer volghet.... Omme voort. ontbr.

+ fol. 2a

[p. 4]

tekstkritische noten

1dander/ Jacob/ de derde/ Pieter/ Ende de waeromme sij aldus ghe-2naemt sijn de redene es dese/ Jan es een ebreeux woort/ Ende 3es te zegghene de gratie des heeren/ Ende zo wye ghestelt es 4omme iusticie te regierene up dat hyse mint ende voordert/ 5In hem es de gratie Gods/ Jacob es te zegghene een onderwerpere 6of een man die onderwerpt den haestighen/ Ende de redene es 7⁺ sulc/ dat Jacob die patriarke/ was gheheeten Israel/ hij worstelde 8ieghen eenen Inghel die hem verscepen hadde inde vorme van 9eenen man/ Ende ne lietene niet gaen voor dat hij hem de 10benedixie gaf/ Ende wart de zelve Jacob ghequetst van den Inghel 11an een zenuwe an sijn dye/ daer of dat hij langhe daer na mijdde/ 12Omme twelke de jueden oyt ziden hebben ghelaten/ ende 13noch laten zenewen te etene/ also dit bat ende claerliker blijken 14mach inden bouc van Genesis/ Dit bediet dat Jacob een onder-15werpere gheseyt es/ Ende so wye dat ghestelt es omme 16iusticie te doene ende die te houdene/ hij moet worstelen ende 17ondervoet werpen/ Ghierichede/ ontsiennesse/ faveur/ nijt/ ende 18alle andere beieghentheden van iusticien/ Ende de derde speelder 19heet Pieter ende dats te zegghene een steen want Pieter de 20apostel hiet van eersten Symon/ Ende onse heere God gaf hem 21den name Pieter/ of hij zegghen wilde/ dat hij was als een steen/ 22hart/ vast/ ende ghestade int gheloove/ Ende zo wye iusticie sal 23regieren ende gouverneren/ hij es sculdich versteent te sine/ in 24eene eenparighe ghestadichede/ te minnen iusticie/ Ende die 25te doene/ ende te doen doene/ ende te sustineerne ieghen elken 26ende met elken/ Dese drie voorseyde personen aldus ghenaemt 27elc met sijnre proprieteit die gheseyt sijn/ Die sijn comen in plaetsen 28⁺ omme te kaetsene ieghen deghonen dies bestaen willen ende 29hem ieghen dese vermeten willen/ Vanden drien verweerrers/ 30Dit hebben vernomen drie andere kaetsers van andere namen 31ende van andere condicien/ die hem vermeten hebben/ 32Janne/ Jacobpe/ ende Pietre/ te weder stane met haren spele/ 33daer of dat deen heet/ Willekin/ dandere Reynkin ende de derde 34Desier/ Ende niement en twijfele dat dit gheveinsde namen sijn/

7 die redene es dese 7 patriarch 7 israhel 9 mensche 10 gequest aen 11 mijde 12 waerom 12 scuwen ende laten 14 Dus tbediet 15 gheheeten 16 gheset
17 ghierichede ende alle dat der iustice contrarie is 20 yerst 24 in eenparichede ende in ghestadichede
26 elc met synre proprieteit die gheseyt syn ontbr.
29 van den drien verweerrers ontbr. 33 ghenaemt is

+ fol. 2b

+ fol. 2c

[p. 5]

tekstkritische noten

1want ic kenne lieden die also heeten ende ghenaemt zijn 2Ende men vint van elker deser drie namen ghenouch/ Niet 3alleene inde terme vanden namen/ maer inde verstannesse vanden 4namen/ Want Willekin neemt sijn beghinsele van Willem/ Ende 5Willem¹⁾ es een groot perturbuer ende belettere van iusticien ende 6es een harde groot adversaris van Janne/ wiens name bediet de 7gratie des heeren also voorseyt es/ Dandere die gheheeten es 8Reynkin/ mach bedieden Reynarde/ want de name van Reynekinne 9spruut ende neemt beghinsele van reynardie/ ende reynardie 10es quade subtile behendichede/ Ende dit es een groot adversaris 11van Jacopbe/ die een onderwerpere es van loosheden ende 12aercheden omme gherechtichede te houdene staende want men 13⁺ comt te hoofde ende over/ Ende met quader behendichede/ ende 14met subtylder scalker reynardie/ dat cracht/ of worstelen/ niet 15en soude connen wederstaen/ want men seght ghemeenlike/ dat 16subtylhede gaet voor cracht/ De derde van desen die gheheeten 17es Desier/ die mach wel verstaen wesen over ghierichede 18want desier es te segghene begheerte/ Ende hadde ghierichede 19haren naem verloren/ ende zoe eenen anderen name hebben 20moeste/ men ne mochse niet bet nomen danne desier of begheerte/ 21Ende voorwaer dit es een groot viant van Pietren wiens name 22bediet vast in ghestadicheden/ Want met ghiericheden es ghecorrum-23peert ghestadichede/ Ende es te duchtene dat dit dicwile ghevalt 24ende dat menich iuge ende rechtere met ghiericheden es 25ghesteken uut ziere ghestadicheden/ also de maere ghemeen-26like gaet achter lande/ watter of es dat weet God/ Ic rapporters 27my in hem/ Deze drie adversarisen voorseyt van iusticien sijn 28commen in plaetsen omme te kaetsene ieghen dandre drie 29ghenoomt int capitel voor dit/ Ende hebben hemlieden openbaerli-30ke vermeten tspel te winnene ende tonder te doene/ Janne/ Jacobpe/ 31ende Pietren/ Vander stede daermen kaetsen zal.

32⁺ So wanneer dat men kaetsen zal so pleghen de speelders te 33zouckene eene goede behouvelike stede omme te speelne daer

2 want men....
2 dat ic dit segghe dat is niet alleene in die manieren
8 Reynardie 10 behennichede off looschede 13 nu te hove 16 van desen drien es gheheeten 18 ende waert dat ghierichede 20 namen 25 na dat die ware
26 wat dat daer af is dies verdraghic mij
31 van der stede daermen kaetsen zal ontbr. 33 plaetse

1) Hs. Wille.

+ fol. 2d

+ fol. 3c

[p. 6]

tekstkritische noten

1een goet hooghe dack¹⁾ sij daert schoone es omme uut te 2slane/ ende schoone es weder in keeren/ rume plaetse ende 3heffene/ ende uter zonne/ daer ment goelicx vinden mach 4omme te scuwene de hitte/ Int ghelike zo zullen de ghone die 5iusticie houden/ kiesen eene stede oorboorlic ende profitelic 6omme de iusticie/ omme de ondersaten/ omme de ghuene 7die te diere stede resorteren/ ende ooc omme elken die daer 8iusticie te zouckene heeft/ Also naer inden middel van diere iuris-9dictie als men goedlicx mach/ In eene goede stede van lijftuchten 10ende daer de weghen best sijn ende redelicst/ Ende dese stede 11en salmen niet veranderen/ het en ware van grooten noode/ 12Ende dat bij wetene ende consente vanden ghenen diet sculdich 13sijn te wetene ende te consenteerne/ want biden veranderen 14vanden plaetsen/ de menighe mochter bij bescempt ende 15beschadicht sijn/ Ende in iusticie ne behoort gheen scemp te 16sine/ Ic hebbe eenighe officiers gheweten/ die de stede van den 17ghedynghe verleiden als nu hier als nu daer/ Ende dit en es niet 18redelic/ want te allen saken diemen doen sal/ daer behoort toe 19⁺ behouvelike stede/ Ende eene stede es behouvelic omme eene 20zake/ ende eene andere stede/ es behouvelic omme eene andere 21zake/ Inden bouc diemen heet Scolastica/ staet dat Ynacus hadde 22een zone/ ende die hiet Sozoneus Deze Sozoneus was deerste die 23wetten vant in grieken lant/ Ende daertoe ordonneerde hij eenen 24man die de rechten verclaersen ende bewijsen soude/ voorden 25welken men alle de ghescillen²⁾ brynghen soude/ omme te onder-26scheedene wye recht of onrecht hadde/ Ende hier toe oordonneerde 27hij eene stede daer men trecht in houden soude/ Ende dese 28stede hiet forum/ Int ghelike sal eene stede ghehouden sijn ghesta-29dich ende eenparich ten proffite van wetten ende van iusticien. 30Inden bouc van Genesis staet/ Dat Jacob die ooc hiet Israel ghync 31int lant van Mesopotonia tote Balam sinen oom ten versoucke 32van Rebecca sijnre moedere/ de welke Balan broeder was vander

1 hooch dack 3 daer.... mach ontbr. 5 eerbaerlic
6 om een yegheliken recht te doene om die ondersaten ende om.... 10 vrelicxt 14 mocht daer hij sijn recht verzuimen bescaemt ende beschaet worden 19 behoeven een plaetse ende ander saken behoeven een ander plaetse 23 in gryekerland
27 ingevoegd: ‘ende dat men daer te rechte comen soude dies begheeren wouden’

1) Hs. dre.

+ fol. 3b

2) Hs. ghesallen.

[p. 7]

tekstkritische noten

1zelver Rebecca/ omme te trouwene de dochter van sinen voorseyden 2oom/ Ende onderweghe so wort hij slapende up eenen steen/ bij 3eenre stede hiet Lusa/ Ende daer sach hij eene leedre gaende toten 4hemel/ Ende zach up de zelve leedre gaen/ Inghelen up ende 5nedere/ Ende als hij ontwaken wart/ hij seyde in dese stede es 6⁺ ons heeren goddelichede dese stede es zeere ontsienlic/ dus Gods 7huus/ ende de hemelsche poorte/ Ende up dien steen daer hij up 8gheslapen hadde/ daer ghoot hy up olye in de warachtichede 9van dier stede/ ende beloofde daer te doene offerande te sinen 10wederkeerne/ Ende die stede die Lusa hiet/ die name veranderde 11hij ende hietse Bethel/ dat es te segghene/ Gods huus/ of Gods stede/ 12De lieden van iusticien zullen zoucken ende houden goede be-13houvelike stede/ ende up die goede stede goet recht doen/ want 14waer men goet recht doet/ daer gaen die Inghelen up ende neder/ 15tusschen Gode ende den rechters/ ende brynghen trechte van 16boven nederwaert/ Ende draghen de verdienten van beneden 17upwaert/ ende dat es Gods stede/ al so Jacob seyde/ Voort zo zeyt 18Jacob de stede es vreeselic ende ontsienlic/ Also mach te rechte 19verstaen sijn/ dat de stede daarmen goede iusticie doet die es 20vreeselic ende ontzienlic/ dats te verstane de jugen sullen hem 21vreesen ende ontzien van mesdoene/ dats te wetene dat sij 22ghebreckelic moghen sijn in wel te verstane/ ende toe te hoorne/ 23int voortstellen van partien/ in te examineerne oorcontscap van 24⁺ partien/ ende te ymagineerne de circumstancien/ Ende ooc daer 25naer int maken ende int wijsen van haren vonnessen/ Ooc mede 26sullen hem partien vreesen ende ontsien in vele manieren/ Te 27wetene in haers selfs simpelhede/ datsi niet en sullen connen 28adverteren haren taelman van haren rechte/ want qualic ghetoocht/ 29ende ghepropozeert/ es zeere gheignoreert van zinen rechte/ want 30tvoorstellen es tfondament¹⁾ van goeden ghedynghe/ Ende al waert 31so dat partien den taelman wel gheadverteert hadden/ nochtanne 32moghen hem de partien wel ontsien/ vreesen van simpelheden of 33faveur vanden taelman/ zij moghen hem ooc wel ontsien van 34simpelheden of faveur/ van den oorconden/ van simpelheden of 35faveur van iugen/ en willic niet meer spreken/ Ic hope dat daer of 36gheen noot en es of vreese/ eist also dat betere God/ Ooc sullen

6 dese stede ontbr. 8 werdichede 10 tot sinen wederkeren 15 rechtere 19 dats te verstane 28 van haren rechte ontbr. 30 fundament 32 vreesen voer gunste voer haet off nijt 39 oft so es

+ fol. 3c

+ fol. 3d

1) Hs. tfondamen.

[p. 8]

tekstkritische noten

1partien ontsien ende vreesen de stede daermen iusticie doet ende 2altoos in vreesen ende in vare sijn of zij goede cause hebben of 3ne doen/ Ende eist zo dat hem dynct datsij onrecht hebben/ maken 4haerselves vonnesse/ ende kennen haerlieder onrecht/ want hets 5meer eeren ende zalicheden dat de mensche hem selven oordeele 6ende iugiere/ danne hij gheoordeelt ende gheiugiert worde van 7eenen anderen/ Ooc mede de stede van iusticien es zeere te 8⁺ ontziene/ want elc salse also wel vreesen ende ontsien/ als minnen 9ende eeren/ Want minne sonder vreese of vreese sonder minne/ 10en es niet wel ghefondeert up redenen/ God es iusticie/ ende hij 11moet also wel gevreest ende ontsien sijn/ als gheeert ende ghemint/ 12In den bouc van Exodus staet/ dat onse heere God riep Moyses/ 13daer hij scheen zijnde in eenen vierighen doorne/ Ende sprac 14heere/ Ic bem hier tote denwelken onse heere seyde/ Doe ute 15dine scoen/ de stede es helich daer du up staets/ Int ghelike mach 16men segghen dat de stede helich es/ daer men goede iusticie ende 17goet recht doet/ Matheus scrijft in sinen ewangelium dat onse 18heere God hem transfigureerde up den berch van Thabor/ Ende 19omme dit te doene/ hij leedde met hem drie discipulen/ Te wetene 20Janne/ Jacobpe/ ende Pietren/ sonder meer/ Ende ne wilde niet 21dat dit yement meer sach/ danne dese drie voorseyt/ Dit zijn de 22drie namen die voren gheseyt ende gheglozeert sijn/ int tweede 23capitel van desen boucke/ Ende daerna zaghen dese drie discipulen 24onsen heere God claer ghelike der zonne/ ende sine cleederen wit 25ghelijc snee/ Ende zaghen voort dat Moyses ende Elyas hem verbaer-26den ende spraken ieghen onsen heere/ Nochtanne dat sy daer te 27⁺ voren over menich iaer verscheeden waren vander waerelt/ Ende 28daer zo quam eene stemme in een zwerc/ die seyde dats mijn 29gheminde zone/ Doe sprac Pieter die de stede zeere vercoos/ ende 30verminde/ also wel bleec an zijn woort/ want hij seyde toot onsen 31heere/ God heere/ het doet hier goet wesen/ laet ons hier maken 32drie tabernaclen/ dy heere eene/ Elyas eene/ ende Moyses eene/ 33Pieter sprac daer alleene/ Pieter bediet ghestadichede/ also gheseit 34es int tweede capitel van desen boucke/ Ende schijnt an sijn woort 35dat hem de stede wel ghenouchde/ ende dat hijse vercoos/ want hij 36wildese eeren met drien tabernaculen/ voorwaer het es ooc goet

5 saligher 9 of vreese sonder minne ontbr.
10 gefundeert up god noch op redene 12 onse heere ontbr. 13 stont in 15 doch uut 17 in sine ewangelien 19 leede 20 sonder meer ontbr. 30 als goed te hoorne was in sijn woorden
31 het es hier goet wesen

+ fol. 4a

+ fol. 4b

[p. 9]

tekstkritische noten

1wesen ter stede daer men goede iusticie ende goet recht doet/ 2ieghen elken/ ende met elken/ vanden dienaers.

3Als de kaetsers hebben ghecoren eene goede stede/ ende zij eens 4sijn van accoorde waar sij sullen spelen/ zo es hemlieden van 5nooden te hebbene twee manieren van diennaers/ den eenen omme 6te teekenen wel ende ghetrouwelike de kaetsen/ Ende ne behoort 7niet dat hij onghetrouwelike teekene/ meer ter bate vander eenre 8partije/ danne vander andere/ Hem es van nooden eene andere 9⁺ maniere van diennaers te hebbene/ die den bal halen als hij 10verre ghesleghen ende onghereet zij/ Eist in gooten/ in kelnaers/ 11in veinstren/ of elders/ Ende dese diennaers sijn sculdich vele 12ballen bij hemlieden te hebbene/ Te dien hende/ dat als den eenen 13bal daermen mede speelt onghereet es/ dat sy den anderen bal 14mueghen gheven omme mede te speelne/ die wile datmen den 15onghereeden bal gaet soucken/ ende dat de speelders niet ledich 16zouden sijn/ noch beyden omme den ongereeden bal. Bij den 17eersten dienare die de caetsen teekent es te verstane een secretaris 18of een greffier/ of clerc van secreten/ Ende die es sculdich te 19wesene secreet/ ende wel ghetrouwelike te registreerne de vonnessen 20ende de huuthanghende lettren deuchdelike te teekenen ende te 21scrivene/ ende alle sine pappieren wel te houdene/ sinen meesters 22wel te adverteerne/ van goeder pollicien/ ende van goeder iusticien/ 23ende hemlieden ghetrouwe te sine toter doot/ Het was een heere 24die hiet Pinopion die eenen dienare hadde/ die sinen heere so 25ghetrouwe was/ dat wonder was/ Het gheviel eens dat hi wiste/ 26datmen sinen meester sochte bij nachte omme doot te slane/ Ende 27ne mochte sijn heere ute dien huuse niet ontcommen/ mids dat hy 28⁺ daer in beleyt was/ Die dienare ghync an doen de cleederen van 29sinen meester ende heere/ Ende dede an sijn hant de rynghen/ 30die sijn meester plach te draghene/ ende ghync also ligghen in 31sijns meesters bedde omme dat sine vianden wanen zouden dat 32hij Panopion ware/ ende dit dede hij om selve te stervene/ voor 33sinen heere ende meestere/ Valerius secht dat eens een advocaet 34was die hiet Anthonis/ die gheaccuseert was van te hebbene 35ghedaen ghetrouwet hoerdom/ ende was daer omme ghebrocht 36voort tgherechte/ ende men boot dat up hem te prouvene met sijns

2 ende met elcken: Sequitur 2 van den diennaers ontbr.
4 willen spelen 9 die ballen 18 of een greffier ontbr.
25 hi wiste dat ontbr. 29 die te draghene ontbr.
31 dat syn meester selve gheweest hadde
33 ende meestere ontbr. 34 gheheeten

+ fol. 4c

+ fol. 4d

[p. 10]

tekstkritische noten

1selfs dienare/ die de lancterne voor sinen meester hadde ghedraghen/ 2als hij ten faite ghync/ vanden welken hij was in grooter vreesen 3van sinen live/ hoe hij ontgaen mochte/ Ende omme dat te wetene 4de zelve zijn dienare was ghepijnt toot up de doot/ Ne maer wat 5pinen of wat tormenten datmen hem dede/ hij ne wilde noyt sinen 6meester accuseren/ zo secreet ende ghetrouwe was hij sinen meester/ 7Dandere dienaers vanden kaetsers/ die de ballen zoucken ende 8halen/ Bedieden de serianten colfdraghers die sculdich sijn te 9loopene/ te rijdene/ ende te ghane/ omme tprofijt ende tvoordeel 10van iusticien tondersouckene/ wye dat mesdaen heeft ieghen iusticie/ 11⁺ Emmer hemlieden wel te informeerne/ te dien hende dat zij gheene 12onsculdighe moeyen en sullen/ noch besculdighe toe gheven/ Ende 13daer sij eenighe beschuldighe vinden/ die te brynghen ter kennessen 14van iusticie/ ghelijc dat men brynct den bal die onghereet gheweest 15heeft/ ende vonden es/ ter kennessen van speelders/ Ende also langhe 16als sij dit doen/ men sal hem lieden goede bijstand doen/ Men leest 17van Julius Cesar/ dat een van sinen ouden dienaers was ghebrocht 18voorden iuge/ ende hem an gheteghen dat hij sijn lijf verbuert 19hadde/ Ende daer hij stont voor den Juge/ hij versach Juliuse/ 20ende riep met luder stemmen/ Cesar/ help mij/ ic bem dyn dienare/ 21Ende als Julius Cesar dat hoorde/ hy sende hem eenen goeden 22advocaet/ die voor hem dynghen soude/ Doe seyde de dienaer: 23Cesar/ als du waerts in doorloghe van Azien/ in aventueren van 24dinen live/ Ic ne sende dij gheenen stedehoudere over my/ maar 25ic vacht voor dy met minen live/ ende bescudde dyn lijf met minen 26live/ ende was daer omme ghewont toot up de doot/ ende toochde 27hem die lixemen van sinen wonden/ Doe wart Cesar bescaemt 28ende quam voorden juge/ ende bescudde desen dienare van sinen 29⁺ live/ Ende seyde die my goede bijstant ghedaen heeft/ ic wille 30hem weder bystandichede doen/ ende wil my ooc daer toe pooghen/ 31men salse van goeden dienste wel loonen/ ende ieghen hem lieden 32milde syn/ De conync Pharaon loonde Iosepphe sine ghetrou-33wichede ende goeden dienst/ want hij steldene daer over gouver-34neur ende regent van sinen rike van Egypten. De keyser Titus 35Vaspasianus zone/ was zo milde/ dat hij niement ontseyde die 36hem ghetrouwelike ghedient hadde/ of daghelicx diende/ Het 37gheviel eens up eenen dach/ dat hij binnen dien daghe niet ghe-

4 mer wat 8 berijders ende colfdraghers 19 sach Julius
29 bescudde hem sijn lijff 29 bijstandichede
33 ghetruwen dienst 33 maectene 34 overal syn rike

+ fol. 5a

+ fol. 5b

[p. 11]

tekstkritische noten

1gheven en hadde/ Doe seyde hy tote sinen lieden/ dat hy up dien 2dach sinen tijt verloren hadde/ omme dat hy binnen dien daghe 3niet ghegheven en hadde/ ter meenynghe dat hij alle daghe 4sculdich ware te loonene/ Ende niement betide hem hij sij rechter/ 5of andere/ met vrecker hand/ ende met gheslotenre buerse/ wel 6ghedient te sine/ En daer een rechtere sijn dienaers niet wel en 7loont/ hij gheeft hem lieden actie om quaet te doene. Men ne sal 8de dienaers niet verlaten/ also langhe als sij ghetrouwe sijn ende 9wel doen/ ende hem quiten ieghen iusticie/ ieghen haren over-10sten / ende ieghen tpeupel/ Josepphus seght dat de lieden wonder 11⁺ hadden hoe dat toe quam dat de keyser Tyberius sine officiers so 12zelden vernieuwede/ ende dat hijse hilt zo langhe in officien/ 13ende was hem eens ghevraecht de waeromme dat hi se zo zelden 14vernieuwede/ hij verantwoordde ende seyde/ wistic dat profijt 15ware om iusticie/ ende omme mine lieden/ ic soudse vernieuwen/ 16Ende seyde voort een exempel aldus/ Ic sach eens eenen aermen 17man/ die so dropich ende rappich was/ dat up zine zeericheden 18saten so vele vlyeghen dat een wonder was/ ende zoghen ute zijn 19bloet/ Ic hadde ontfermenesse up den man/ ende iaechde de 20vlieghen wech/ De aerme man seyde toot my/ Ghi mesdoet/ ende 21doet my groot quaet/ want de vlieghen die ghy wech iaecht/ die 22sijn zad van minen bloede/ ende ne moghen my niet vele meer 23quaets doen/ Nu zullen andere vlieghen comen die hongherich 24sijn/ die my vele zeerdere zullen biten/ ende meer sughen zullen 25van minen bloede/ danne dieghene die wech sijn/ ende zad van 26minen bloede zijn/ Ende by desen ghy hebt mij meer pinen 27beraden dan ic te voren hadde/ Ende doe seyde Tyberius/ hier bij 28zo late ic mine officiers zo langhe in officien/ Want sij zijn rike 29⁺ ende zad/ ende sullen vele min onrechts doen ende tpeuple min 30eten/ danne de aerme die hongherich souden commen in officien/ 31Ooc mede die langhe in officien gheweest hebben/ weten bet wat 32sy doen/ ende termen van iusticien/ danne die nieuwe souden 33wesen/ de welken metten eersten min wetende souden wesen ende 34wers ghestileert/ dan de oude/ men salse ooc punieren als sij 35mesdoen/ In den bibel staet inden bouc van den conynghen/ dat

1 dieneren 10 hoe dat den volcke groot wonder gaff dat
14 ende - verantwoorde ontbr. 17 ende rappich ontbr.
30 die arme die ghierich in officien comen souden 31 bat
32 wat sy doen sullen ende wat den rechte toe behoert
33 de welke - de oude ontbr. 35 in den vierden boec

+ fol. 5c

+ fol. 5d

[p. 12]

tekstkritische noten

1de conijnc van Surien hadde onder hem eenen prinche die ghe-2heeten Naamman/ Ende dese Naamman was zeere lazersch ende 3zeere beziect/ Ende omme ghenesen te sine van sijnre beziecthede/ 4dede hem brynghen anden prophete Elyseus/ de welke ghenesen 5wart biden selven prophete/ Ende als hij ghenesen was hij wilde 6Elyseus ghelt ende ghiften gheven/ maer de prophete ne wildese 7niet/ Ende doe trac de voorseyde Naamman te sinen lande waert/ 8Deze prophete hadde eenen dienare die ghenaemt was Gyesi/ Dese 9dienare trac achter den voorseyden ghenesen man/ ende veinsde 10eene lueghene/ ende seyde tote Naamman/ Mijn heere sent my 11na dy/ ende ontbiet dij dat hem twee gasten over commen sijn/ 12twee propheten kinderen/ ende dats du hem bij mij zents ghelt 13⁺ ende cleederen/ twelke Naamman gheerne dede/ Ende als Gyesi 14dat ghelt ende dese cleederen hadde/ hij stacse wech en waende 15dat sijn meester niet en soude gheweten hebben/ maer dit wiste 16al de voorseyde prophete bij inspiracien van Gode/ ende vraechde 17snavonts sinen dienare waer hij gheweest hadde/ hij verantwoorde 18ende seyde heere nieuwers/ Doe seyde hem de prophete Elyseus 19al syn gebrec van desen/ ende daer so punierdene swaerlike¹⁾/ Ende 20seyde omme datstu hebts ghenomen ghelt ende cleederen van den 21laserscepe van Naammanne/ daeromme sultu ende dine nacommers 22lasersch ende beziect wesen/ ende het gheviel also/ Dit was een 23groote punicie/ ende ooc eene gherechtighede/ Voort sijn eenighe 24maniere van dienaers van iusticien/ ende dat sijn taellieden ende 25hier of ne make ic gheen fait noch vele mentioens by vele redenen/ 26Eerst omme datsi niet gheinstitueert noch ghestelt sijn by iusticien/ 27Want elc mach sine tale spreken die wille ende diet can/ Ende 28elc mach sijns selfs tale spreken dies hem ghetroosten dar/ Eene 29andere redene es/ de taellieden nemen onredeliken loon/ Ende 30dit es onrecht en onjusticie/ ende dit doen sij weder sij aerm sijn 31of rike/ Ende hare tonghe es scadelic/ es zoe niet ghebreidelt/ 32⁺ met selvere of met goude/ Valerius secht dat eens de senateurs 33van Rome ghynghen te rade up twee personen de welke men 34soude senden in Spaengen/ omme daer te sine iugen of gouver-35neerders/ deen was ghierich ende rike/ ende dandere was aerm/

2 lazarijs 3 van sijnre siecten 9 versierde
12 dattu hem soude senden clederen 15 die prophete
15 niet gheweten en hadde 17 antwoorde 18 doen
18 elyseus ontbr. 19 zwaerlijc 22 nu voert an lazersch
26 want sij 30 gheen iusticie 33 den welcken beeden

+ fol. 6a

1) Hs. waerlike.

+ fol. 6b

[p. 13]

tekstkritische noten

1Hierup verantwoorde Sypion van Affrike/ Noch den eenen/ noch 2den anderen/ en salmen senden in Spaengen/ Want deen en heeft 3niet/ ende den anderen ne ghenoucht niet/ Aldus eist metten 4taellieden/ sijn zij aerm zij begheren vele/ ende sijn zij rike/ hem 5lieden en ghenoucht niet dat een aerm man heeft/ ende up een 6lettel en achten zij niet/ Ende daer omme so laten de lieden omme 7een cleen dync te rechte te gane/ want anders de taelman soude 8ondertiden meer hebben/ danne tprincipael ghedraghen soude/ 9Eene andere redene es/ zij dienen also wel/ ende neerstelike 10den ghuenen die onrecht hebben/ als den ghuenen die recht hebben/ 11Ende hebben goet behaghen ende roum dat zij van eenen onrechte 12hebben ghemaect een schinen van rechte/ of van eenen rechte 13een onrecht/ ende trecht by cantelen versteken/ Alimandus secht 14dat Domesteus eens vraechde eenen taelman de welke hiet Aristo-15domeus/ Wat hij ghewonnen hadde met eenre zake te winnene 16⁺ int ghedynghe/ die hij doe onlancx ghedynghet hadde/ ende hij 17verantwoorde een marc gouds/ Domesteus verantwoorde/ Ic hebbe 18meer ghewonnen met zwyghene dan ghy met sprekene/ Het 19gevalt wel dickent als yemant comt an de taellieden omme raet/ 20dat sij segghen ghy hebt goede cause ende redene/ niet iegen-21staende dat sy wel weten de contrarie/ Ende dit es omme dien 22te treckene int ghedynghe/ ende omme an hem te winnene/ Ende 23waren sculdich als sij hooren ende weten/ Dat hare partye onrecht 24hadde/ hem lieden te ontradene in ghedynghe te commene/ Want 25de menighe waent recht hebben bij simpelheden dat hijs niet en 26ghevroet/ die nochtanne onrecht heeft/ Ende wiste hij dat hij 27onrecht hadde/ hij ne sout niet willen sustineren/ Ende als een 28taelman dynct dat sine partye onrecht heeft/ ende hijt hem lieden 29gheseyt heeft/ ende sijn beste ghedaen omme dien of te stellene/ 30ende achter te doene blivene/ wille de partye daer boven dynghen/ 31de taelman die mach dien daer naer met rechte ende met redenen 32helpen ende dienen/ ende anders niet/ maer also ne ghevallet 33niet alle den taellieden/ Ende omme dat sy daghelicx practiseren/ 34⁺ also wel in tonrechte/ als in trechte/ so pleechtmen ghemeenlic 35te segghene/ dat noyt goed advocaet/ ne wart daer naer goet 36iuge/ Ende ic meene datmer bij experiencien vint/ ende bij al

6 die armen lieden 7 te ontbr. 12 schijn
13 bij loosen trekken 14 ghenaemt was
19 wel ontbr. 21 nochtan dat
29 te voren seet 33 Daerom 34 gemeenlic ontbr.
36 dat ment alle daghe wel vint

+ fol. 6c

+ fol. 6d

[p. 14]

tekstkritische noten

1dese redenen/ so ne stellic taellieden niet onder lieden van 2iusticien/ Maer de dienaers daer ic voren of ghesproken hebbe 3die sijn van nooden omme iusticie/ ende daer bij stellicse in 4regemente van iusticien/ ende met lieden van iusticien/ Hoe men 5de kaetsen teekent ende met wat teekenen.

6Ic hebbe hier voren gheseyt van den dienaers vanden kaetsers/ 7ende onder dandere van den ghuenen die de kaetsen teekent/ Nu 8es hem van nooden diese teekenen sal/ dat hij hebbe teekenen 9omme dese kaetsen te teekenne/ Het es lettel yement/ hoe lettel 10dat hij hem verstaet an dit spel/ hij ne heeft ghesien datmen de 11voorseyde kaetsen teekent/ onder tiden met sticx van steenen/ of 12van teghelen/ of met spaenderen/ ondertiden met spuwe/ onder-13tiden met eenighen anderen dynghen/ dat de teekenaers of de 14kaetsers selve eerst vinden/ Ende behooren de kaetsen so claer 15gheteekent te sine/ datmen se wel ziet/ ende bekennen mach/ 16ende dat de kaetsen niet te zouckene en sijn/ Te dien hende/ 17⁺ dat van dien gheene questie noch gheschil en comme/ Also eist 18van nooden in vele saken van iusticien daer teekenen toe be-19hooren dat die gheteekent sijn/ Ende sijn in iusticien twee manieren 20van teekenen/ ghelike datmen twee kaetsen teekent/ ende niet 21meer te gadere/ Teen teeken es in iusticien van zaken die com-22men sijn van tghunt dat comt van criemen/ Ten eersten als 23ghevalt/ dat hem yement ontervet door iusticie daer solenniteit 24toe behoort/ Zo pleecht de plockere te ghevene een stroo/ den 25ghonen die de erve ontfanghen sal/ In teekenen ende in oor-26contscepen/ dat de bijstaenders dat onthouden souden/ Teeneghen 27steden gheeft men een ruus van eerden/ ende een rys van eenen 28boome/ In teekenen dat teen land es/ ende tandere cateylen/ 29Ende datmen beede land ende cateylen/ overgheeft ende quite 30scelt/ In steden daer men useert van sauvegarde vanden prince/ 31Ende yement versekert wille sijn/ by sauvegarde vanden prinche/ 32men stelt up sine huusen vanekins/ of bannierkinne/ of pingoen-33kins/ verwapent ende gheteekent metter wapene vanden prinche/ 34in teekenen dat hem elc hoede ende wachte dien persoon yet te 35mesdoene/ ende dat hij es in de protectie ende bescermenesse

4 ende met lieden van iusticien ontbr. 13 dinghen die
14 selve ontbr. 19 mense teekent 20 alzoo men 22 comen sijn van arven
22 Dander is dat comt van misdaden off van brooken
24 die dat arve toe behoort te ghevene diet ontfangen sal
27 ruys off een rijs

+ fol. 7a

[p. 15]

tekstkritische noten

1⁺ vanden prince/ ende van iustitien/ Ic hebbe ooc ghesien de pin-2goenkinne die aldus ghestelt waren up de huusen/ dat daer up 3gheplact ende gesteken stont in wasse/ den zeghel vanden prinche/ 4omme te meer versekertheden/ ende te meer teekens/ elc hem te 5hoedene ende te wachtene/ dien persoon yet te mesdoene/ Men 6vint ooc van grooten orribele faiten/ Weder dat de faiteur es 7gheiusticiert of verbannen/ dat men die huusen die toe behooren 8den faiteur/ omme ende ter nederwerpen sal/ Ende datmen die 9stede nemmermeer bewoenen en sal/ noch behuusen en mach/ In 10teekenen ende in ghedynckenessen ter eeweliker memorien/ Dat 11hem elc hoede ende wachte van zulken faite te doene/ Ende van 12criminelen faite/ daer de lechame bij iusticien omme ghestorven 13es/ stelt men ten litteekene den dooden lichame up raden/ of 14hangse an ghalghen/ of ydere/ naer dat de mesdaet heescht/ 15Ende daer boven es noch den dooden lichame gheteekent met 16zijnre mesdaet/ want daermen gheene raden of wielen useert/ 17daar bindmen de handen vanden dooden up zinen rigghe/ Ende 18eenen van straetroove/ van moorde/ of van anderen zaken/ dat 19der hoogher iusticien toe behoort/ die bindmen de handen van 20den dooden vooren/ Ooc es sculdich beteekent te zine de iusticie/ 21⁺ weder zoe toebehoort eenen hooghen iusticier/ of eenen viscon-22tier/ want de hooghe iusticiers doen hanghen an hare iusticie 23yserinne haken/ of ketenen/ ende de viscontiers/ diene ver-24mueghen dat niet/ noch trad niet/ Ic hebbe ooc ghesien ande 25raden gheteekent van wat faite dat de lechamen die daer up 26laghen ghestorven waren/ Te wetene an trad van eenen moor-27denare/ stont een palster/ An trad van eenen moortbrandere/ 28hync eenen pot/ up trad van eenen straetroovere/ stont een rijs/ 29Aldus es gheteekent de iusticie in haer zelven/ de faiten/ de 30waeromme de iusticie gheschiet es/ Ende de auctoriteyt ende 31mueghenthede vanden iusticier/ Wiet heeft ghedaen doen/ Andere 32teekenen van iusticien vint men/ ghelike/ slotelen/ ooren snyden/ 33of andere leden/ nemende¹⁾ de equaliteit van exigencien vander 34mesdaet/ omme dat ele van dien de mesdaet kenlic zoude wesen/ 35te dien hende dat elc hem hoeden ende wachten soude van mes-

1 Ic hebbe ooc ghesien.... Men vint ooc ontbr.
6 weder ontbr. 8 die hem toebehooren 8 ter neder worpt. 14 off elders nadat die misdaet heeft gheweest 15 nader misdaet 16 want daermen gheene.... Te wetene bij eenen moort brander hanct men eenen pot up tradt ontbr. 33 oft ander leden nemen 34 elcken

+ fol. 7b

+ fol. 7c

1) Hs. nemende leden.

[p. 16]

tekstkritische noten

1doene/ Ende ooc vielen zy weder in gheliken of in andre mes-2daden / dat die rechter weten soude bij den teekene/ dat hij eens 3gheweest hadde ghepuniert bij iusticien/ ende dat daer bij de 4⁺ iusticie te rigoreuser wesen soude/ So wel den landen daer van 5desen teekenen vele ghevalt/ Maer dese teekenen beghinnen zeere 6verdonckeren/ mids de ghebreken van iusticien/ Ende men ne 7kent se niet so claer/ alst wel van nooden ware/ ghelike den 8kaetsere/ of sinen dienare/ die sijn kaetsen zo onclaer ende zo 9donckere teekent/ datter dickent ghescil of inconvenient of comt/ 10Men leest in den bibel inden bouc van Genesis/ hoe dat God de 11stat van Sodoma plaechde/ ende viere andere steden daer bij/ 12omme hare sonden/ Ende dede daer up reynen sulfur ende vier/ 13de welke verberrenden/ ende bedarf/ al datter in was/ ute ghe-14daen Loth/ ende zine twee dochteren/ de welke de stede ruumden 15bij beveelne vanden inghelen/ Ende omme dat ghehoort van ons 16heeren rigoreuser iusticie/ ende van sijnder goeder gherechtic-17heden eewelike van desen memorie ende ghedynckenesse te blivene/ 18ende warachtich teeken/ hij heeft hier of teekenen ghelaten dats 19te wetene/ niet ieghenstaende dat de voorseyde steden gheplaecht 20waren met viere/ hets nu een water/ Ende vier ende water en 21mach niet te gader staen/ Ende dit es een vreemde teeken/ ende 22⁺ dit water heet de doode zee/ Ende daer ne mach niet in ghe-23dueren dat leeft/ Camer in/ eenighe creature/ waert mensche / 24voghel/ visch/ of ander¹⁾ dier/ hij zoude sterven/ Ja een scip 25het soude zynken/ daer staen boomen by deser zee/ die appelen 26draghen/ die zeer schoone sijn/ Eerst zijnt bloesemen/ daer na 27sijn zij groen/ ende daerna zo sijnt zeer schoone ende ghelue 28appelen/ ende als sy rijpe zijn/ ende mense ontween snijt/ men 29ne vinter el niet in dan asschen/ Ic hebbe ghehoort segghen 30eenighe die in dat land gheweest hebben daer dese doode zee in 31staet/ dat men daer zecht ghemeenlic dat plumen ende vloothout 32ende andre zaken die vlieten/ zouden bij natueren zyncken in 33dat water/ Maer diere yser/ lood/ of steenen in wierpe/ dat soude 34vlieten/ Ende segghen/ waert datmen in dat water wierpe yser 35of ander dync dat berrende/ het soude vlieten ende als tvier ute 36ghynghe/ het zoude syncken/ hier an mach men merken sine

5 van allen desen ghenoech ghevallen 7 teekentse 10 in de bibel 12 om.... wille 13 verbernde 13 verdarff 19 dats te weten daer die 20 dats nu al water 23 Quamen daer in 24 of ander dier ontbr. 28 ontwee 33 diere in wierpe ontbr.

+ fol. 7d

+ fol. 8a

1) Hs. onander.

[p. 17]

tekstkritische noten

1gherechtichede/ ende zine iusticie/ inde wrake ende punicie van 2der mesdaet/ Ende men mach ook wel zien in sine teekenen die 3hy daer of ghelaten heeft/ dat hij wille dat elc dit weet/ Want 4iusticie behoort ghedaen ende gheweten te zine/ Ende de exem-5pelen ende teekenen behooren ghesien ende onthouden te zine/ 6⁺ Ooc stelde God een teeken van iusticien/ als Loths wijf ieghens 7tverbot van den inghel dede/ als zoe met haren man ende met 8hare twee dochteren ute Sodoma vloon/ Weder omme sach/ wort 9verkeert in eenen zautsteen/ de welke noch ter stede staet want 10emmer stont hij daer noch naer dat God ghecruust was/ want 11Iosephus secht dat hine sach ende dat in teekenen van iusticien/ 12Hoe hem de kaetsers ontcleeden.

13Nu eist zo verre commen dat hem de speelders ontcleeden ende 14maken hemlieden naect/ Ende legghen haerlieder cleederen over 15een zijde/ omme dat hem lieden de cleederen te min belets zouden 16doen ende om dat zij te gheryngher wesen souden omme spelen/ 17ende omme loopen/ Ende ooc omme te min verhit ende belemmert 18te sine vanden cleederen/ Int ghelike sijn hem rechters ende 19iugen sculdich te ontcleedene ende ute te doene/ alle zaken/ die 20iusticie beieghenen moghen/ Te wetene/ minne/ hatije/ faveur / 21beiden/ corruptie van ghiften/ gramscepe/ hitte/ ende alle andere 22beieghentheden van rechte/ ende behooren van alle dese voorseyde 23zaken wel ontcleet ende naect te zine/ omme dat iusticie es naect/ 24⁺ in haer selven ende ombedect/ want waert datmen iusticie wilde 25poingieren/ ende scriven in figuren/ men mochse niet bet poingie- 26ren danne ghelike eenen naecten mensche/ Ende de redene es 27dese/ Men leest inde ystorie van Roome/ dat wilen was eene groote 28ydele plaetse binnen Roome/ daermen tmesch plach te voerne/ 29ende ander onreynicheyt vander stede/ Ende omme dat de plaetse 30was wyt ende ruum/ zo droughen over een de senateurs van 31Roome/ datmen die plaetse schoone maken zoude/ ende voordan 32schoone houden/ omme dat daer de poorters van der stede/ hare 33wandelynghe zouden hebben/ ende het was alzo ghedaen/ Ende 34als de voorseyde plaetse also ghezuvert was/ zo was daer onder 35die onreynichede vonden eenen inganc/ ende een hol van eenre

5 gedaen 6 sette 8 ende m.h. tw. dochteren ontbr.
8 vlood 9 die men seyt dat noch 10 noch doen god
10 als J. seyt ende dat in teekenen van iusticien
13 gaen oncleen 16 ghiften te nemene
17 ende alle ander ghelikenisse van dien 17 behoorten
23 ydele ontbr. 25 soe wijdt

+ fol. 8b

+ fol. 8c

[p. 18]

tekstkritische noten

1duwiere/ daer of dat die van/ Roome niet gheweten en hadden/ 2ende hadden dies wonder wat dat wesen wilde/ Doe was over een 3ghedreghen datmen daer in gaen soude met lichte/ omme te 4wetene hoet daer binnen ghescepen ware/ Ende als men daer in 5quam/ zo was daer vonden eene groote oude vaute/ onderstelt 6met groote steenen pylaren/ Ende an elken pylaer stont een beelde 7van aelbaestre/ zeer meesterlike ende welghemaect/ Ende was 8⁺ ghescreven voor de borst van elken beelde zo zij ghenaemt waren / 9Teen beelde hiet prudencie/ Tander hiet paciencie/ Terde conciencie/ 10Tvierde caritate/ Tvijfste constancie/ Tseste hiet iusticie/ Voort 11vele andere beelden met namen van duechden ende virtuten/ Ende 12elc was ghefigureert ende gheabitueert naer dat hem toe behoorde/ 13maer onder dandere iusticie stont ghemaect naect/ hare ooghen 14verbonden/ ontcleet ende naect/ dit dochte den senateurs wonder/ 15waeromme dat hare ooghen verbonden waren/ ende also naect 16stont/ Ende leydent in deliberatien van rade/ Wat hier mede 17meenen mochte/ diese naect maecte/ Ende als zij hier up wel 18ende rijpelike ghelet hadden/ dochte hem lieden dat de figuere 19goet ende wel ghemaect was/ want een mensche die blent es/ 20ende niet en ziet/ die ne kent niement metten ghesichte/ Ende 21iusticie ne behoort tooghe niet te hebbene up eenich faveur/ noch 22te kennene eenighe zaken/ die den rechte beieghenen mach/ also 23voren gheseyt es/ ten pointe daer zoe naect staet ende ontcleet/ 24dat es te verstane/ dat een mensche die naect gaet/ die es 25onscamel ende ne scaemt hem niet/ Ende also ne sal iusticie 26⁺ omme gheene zaken noch omme niement haer scamen noch ontzien/ 27recht te doene/ Ende hier bij hebbic gheseyt dat iusticie naect es/ 28Ende gheliken dat hem de kaetsers naect maken/ ende ontcleeden 29van haren cleederen eer dat sij spelen/ zoo zullen hem rechters 30ende iugen naect maken ende oncleeden van den zaken die voorseyt 31zijn ende van alle beieghenthede van rechte ende van iusticien/ 32Hoe diere de kaetsers spelen ende hoe dat sij pant bij stellen.

33Als de kaetsers aldus ontcleet sijn/ ende dus naer ghereed so 34pleghen zij over een te draghene hoe diere dat zij spelen willen/ 35ende wat tspel doen sal/ ende hoe vele dat men winnen of ver-36liesen sal metten spele/ Ende als zij dies eens sijn/ ende van 37accoorde/ daermen zekere spelen wille/ zo pleecht men ghelt of

2 wat dat was 2 Doe ontbr. 4 daer in 8 hoe sy
11 noch veel 27 Hier bij is iusticie naect
31 Hoe.... bij stellen ontbr.

+ fol. 8d

+ fol. 9a

[p. 19]

tekstkritische noten

1pant bij te stellene/ Int ghelike so salmen verstaen ende ooc 2ghelooven/ So wye wint tspel van iusticien ende van gerechtiche-3den/ dats te wetene/ zo wye mint/ eert/ voordert/ ende ontsiet 4iusticie/ hij winter mede teewighe leven/ Ende zo wyese haet/ 5blameert/ ende versteect/ die verliest dat spel ende de winnynghe/ 6ende den pant diere bijstaet/ dats den pant vander ziele/ Ende 7zo wye recht mint ende voordert na synre macht/ ne mach gheene 8⁺ stede hebben danne in den hemel/ Want recht ne mach inde 9helle niet/ ende ne heeft daer gheene stede/ In de guldine legende 10staet/ Dat te Lengres een muer tebroken was vander kerke/ omme 11dien bet ute te stellene/ ende de kerke te meersene/ Ende als de 12muer te broken was/ zo was daer in vonden een loodinscher vat/ 13dat men heet een doodkiste/ daer een mensche wilen in gheleyt 14ende begraven was/ Ende als de werclieden dat vonden zij 15daden tvoorseyde vat up omme te wetene wat daer in was/ Ende 16daer vonden zij in den voorseyden begraven mensche/ Ende zij 17saghene roeren ende hoordene stenen/ ende carmiten/ twelke 18hem lieden groot wonder dochte/ Ende vraechden desen mensche 19of hy levede/ maer hine verantwoorde niet/ dit wonder ghaven 20zij te kennen eenen priester vander kerke/ die den selven vraechde 21ende bemaendene/ of hij levede/ maer hij ne sprac niet/ Dese 22priester gaft te kennene eenen onderbusscop van Lengres/ die 23daer quam ende hem int ghelike vraechde ende bemaendene of 24hij levede/ hij ne sprac niet te meer dan te voren/ Doen trac dese 25busscop bijden overbusscop ende seyde hem dit wonder/ de welke 26overbusscop een goet helich man was/ Ende als hij dit hoorde 27⁺ hadde hier of groot wonder/ Ende dese busscop quam ter stede 28daer gheseyt es/ ende vraechde desen begravenen mensche of hij 29leefde/ hij sprac ende verantwoorde dat hij leefde/ De busscop 30vraechde hem hoe langhe dat hij daer gheleghen hadde/ ghemerct 31dat de muer daer hij in vonden was zeer oudt was/ ende waen 32hij daer quam/ Hij verantwoorde ende seyde/ langhe te voren eer 33de stede kerstin was/ Ende ic bem een heydin man/ ende wilen 34heere van deser stede/ Ende in die tijt ic ne hadde niet gheweten 35noch ghehoort segghen wat kerstendom was/ of thelighe gheloove/

1 bij te legghene 1 Dies ghelijke sal men
4 wint daermede tspel/ dat is die ewighe leven 8 guldine ontbr. 14 ende.... dat vonden ontbr. 15 tvoorseyde ontbr.
16 voorseyden ontbr. 17 dat
22 den onderbiscop den suffragaen die daer quam.... 25 toten 27 te plaetsen 29 ende seyde 30 daer hy in gheleghen hadde

+ fol. 9b

+ fol. 9c

[p. 20]

tekstkritische noten

1maer ic wiste wel bij redeliken beseffene dat ic hadde dat een 2gherechtich ende warachtich God was/ die alle dync ghemaect 3hadde/ ende alle dync loonen zoude naer verdiente goet ende 4quaet/ Ende hadde vast in mijn gheloove/ dat es een groote ver-5diente gherechtich tsine/ Ende daer bij ne wildic noyt yemende 6onrecht doen/ Ende bin alder tijt dat ic up de weerelt was/ zo 7ne spaerdic noyt man of wijf/ ic en dede up hem recht naer mijn 8vroetdom/ hoe groot vrient of hoe groot belanc dat hij mij was/ 9Noch ic ne hadde noyt zo grooten viant wien ic onrecht dede/ 10Ende zo wien ic vant of wiste die iusticie of recht beminde/ dien 11⁺ dedic goet ende eere/ Ende wye ic wiste dat onrechtich was/ dien 12verstac ic ende hatene met al mer herten/ ende met al mer macht/ 13Ende als ic van deser weerelt scheen scheedende/ zo was ic hier 14begraven ende ghemetst in desen muer/ daer ic in vonden bem 15van minen naercommers/ als heere van deser stede/ Ende desen 16muer daer ic in vonden bem was wilen een muer van minen 17paylayse/ Ende omme mine gherechtichede/ so heeft de goedertiere 18ende gherechtighe God mine ziele ghelaten in my/ want ware zoe 19van my ghescheeden/ zoe ware verloren omme dat ic bem 20onghedoopt/ Ende de waeromme dat mine ziele bleven es in mij/ 21dat es/ omme dat zoe nieuwers in el stede en heeft/ Want ghe-22rechtichede en heeft gheene stede in de helle/ ende mine ghe-23rechtichede ne mach nieuwers stede hebben dan inden hemel/ Ende 24een onghedoopte ziele ne mach inden hemel niet/ Ende daer bij 25ne heeft mine ziele daer gheen stede/ Ende omme mine gherech-26tichede so heeft mij de gherechtighe God mine ziele in my ghelaten/ 27tote dat een salich priester wesen soude die my hier vinden soude 28in dese verborghene stede/ ende die mij doopen soude/ Ende ghij 29zijt de zalighe man daer ic langhe naer ghewacht ende ghehoopt 30hebbe/ Ende die mij doopen sal ende my den wech maken ten 31⁺ hemelwaert/ Ende ic versouct an hu van Gods weghen/ Die 32busscop vraechde hem waer sijn ziele ware/ hij seyde zoe es in 33mijn hooft/ende el nieuwers/ Ende doe haelde die busscop/ olye/ 34ende crisma/ ende belassene/ ende dede daer mede datter toe 35behoort/ ende daer na bespaersdene met vonte watere/ ende te

3 ghescepen ende ghemaect 4 gheloove te sine gherechtich
5 noyt nyemant 6 up eerde ende 8 hoe nae belanck dat
9 dien ic 10 ende wiste
12 ende met al mer macht ontbr.
16 wijlen eer muer 23 en mach daer niet 30 mij ontbr.
35 soot behoorde

+ fol. 9d

+ fol. 10a

[p. 21]

tekstkritische noten

1hant die lichame die smalt te asschen/ Ende daer bij segghe ic 2noch als boven/ so wye gherechtich es/ ende daer in eenparich 3ghestadich es/ hy sal daer mede winnen de weddynghe die boven 4gheseyt es/ dats teewelike leven/ want gherechtichede ne mach 5nieuwers gheene stede hebben danne in den hemel/ Ende zo wije 6versteect ende haet iusticie ende gherechtichede/ die ne mach 7nieuwers stede hebben dan inde helle/ Dit es een diere spel ende 8eene groote weddynghe/ ende de voorseyde pant diere bystaet es 9een diere pant. Hoemen den bal upslaen sal de welke es van VIII 10sticken/ ende hoe iusticien es int ghelike van VIII sticken.

11Hier naer alst also verre commen es die buten spelen die slaen 12up den bal/ ende die van binnen wachtens/ ende desen bal es 13ghemaect ront ende hart/ ende hij es zwaer naer der groothede 14⁺ die hij heeft/ Ende hij es ghemaect van VIII sticken om dat hij 15te ronder wesen soude/ Int tghelike es iusticie ghehouden /te sine 16over al de weerelt/ de welke ront es ghelijc eenen balle/ Want 17zoe es zwaer ende hart omme den ghonen diese ieghen gaet/ 18Ende gheliken dat den bal zwaer es naer der groothede van hem-19selven die hij heeft/ zo es iusticie zwaer naer der groothede ende 20verdiente vander mesdaet/ Ende gheliken dat de bal es van VIII 21sticken/ so es iusticie van VIII sticx/ nader zede van Vlaendren 22want zeven scepenen ende een maenre/ de welke maenre een 23rechtere es/ Es te zamen een lechame van iusticien/ Want die 24zeven personen wijsent/ ende de rechtere executeert tghunt dat 25ghewijst es/ Ende waer een van desen ghebreect/ dat ne es ne 26gheen gheheel lichame van iusticien/ omme alle zaken van iusticien 27te doene/ In eenighe steden sijn wel meer scepenen dan zevene / 28Want ic weeter/ te eenighen steden IX/ Ic weeter tanderen 29steden XII/ Ic weeter ooc in eenighen steden of plaetsen XIII/ 30Ende teenre stede weet icker XIX ende teenre andere stede weet 31icker XXVII/ Maer ommer hoe ghedaen/ ende hoe groot ghetal 32vanden College zij/ ende waer dat hij zij VII scepenen metsgaders 33eenen maenre/ die sijn achte personen/ die vermoghen also vele

1 te hans 1 ende die ziele voer tot gode/ Hier by machte wel segghen 3 vinnen 3 weddighe ende dat spel dat.... is 8 voorseyde ontbr. 9 dierbaer 9 dat die ziele es als boven gheseyt es. ingevoegd 9 Hoemen.... sticken ontbr. 13 hardt 15 sculdich
17 weghen 24 Wijsen 28 ic weeter ontbr.
28 tot sommeg ten steden
31 hoe dat sy end waer dat sy daer men alle saken van rechte hantieren wille moeten syn.

+ fol. 10b

[p. 22]

tekstkritische noten

1⁺ als de collegie van den bancke met allen/ dier over ware/ In een 2andre maniere sal ic verclaersen/ hoe dat iusticie es van VIII 3sticken gheliken den kaetsballe/ ende dat teen stic niet staen en 4mach zonder tandere/ ende waer een stic ghebrake/ iusticie warer 5mede mesmaect/ gheliken dat den bal mesmaect ware die een 6stic vanden anderen ute dade/ Ende sal hier naer spreken van 7elken sticke zonderlinghe/ Van den eersten lede ende parcheele 8van iusticien.

9Eerst zo wye iusticie heesschen ende hebben wille/ hij moet al 10voren/ sine clachten doen in tijden ende in wijlen/ ande/ per-11sonen vander iusticien/ In eenighen plaetsen moet men claghen 12binnen den derden daghe/ In anderen plaetsen binnen IX sten 13daghen/ In anderen plaetsen binnen XIII daghen/ Ende in/ eenighe 14plaetsen bin jare ende bin daghen/ Ende dat es de meeste redene/ 15ende emmer moet de claghe ghedaen sijn ter ghecostumeerder 16tijt vander plaetsen daer de zake behoort ghehandelt te zine/ 17Ende es wel van nooden den ghuenen diere claecht/ dat hij 18wyselike ende warachtelike claghet/ Want up de claghe/ zo es 19al tproces ghefondeert/ ende daer buten ne behoort niet ghegaen/ 20te zine/ Ende es dickent ghesien bij onwijselike ende onwarach-21telike⁺ claghen also voorseyt es/ dat men verliest tproces/ Men 22leest inden bibel/ dat Assuerus was conync van Persen ende van 23Meden/ Ende ten derden iare van synre regnatien/ hij hilt een 24groot hof ende eene groote feeste in sine hooftstede de welke hiet 25Susen/ Dese feeste gheduerde C ende LXX daghen/ vander welker 26feeste te lanc ware te scrivene/ sijn wijf de conynghinne die hiet 27Vasschi/ ende hilt daer bij eene andere feeste metten vrouwen/ 28Ten zevensten daghe was de conync droncken van den wine/ 29ende omboot der conynghinne/ omme dat hij wilde tooghen den 30lieden hare schoonhede/ De conynghinne hadt onwaert/ ende ne 31wilder niet commen omme dat bij nachte was/ Ende doen vraechde 32hy sine zeven vroeden/ wat zij mesdaen hadde/ Ende een van 33dien de welke hiet Manichan zeyde/ heere zoe heeft vele mesdaen/ 34niet alleene ieghen dy heere/ maer ieghen alle de mannen van 35dinen rike/ want de vrouwen sullen alle an dese hoverhooricheit

1 daer over 6 vanden achten 7 van.... iusticien ontbr.
10 eerstwerven
10 aen die ghene die gheset syn om iusticie te regeren
13 binnen eenen 18 claghe 19 ghedaen
20 dat die sake in den rechte achter ghinc ende werdt verlooren
22 in de bibel 32 zij daeran m.h. 34 mans

+ fol. 10c

+ fol. 10d

[p. 23]

tekstkritische noten

1exemple nemen/ ende daerby du sultse laten/ ende nemen een 2andre wijf/ De conync was dies van acoorde ende vanden selven 3avise/ ende verzochte ende dede voren hem ontbieden alle de 4⁺ schoonste maechden van sinen rike/ omme daer ute te kiesene 5eene die hem best ghenouchde teenre conynghinne/ Up die tijt 6was daer een juede dewelke hiet Marodocius/ commen van Ben-7jamins gheslachte/ die daer te voren daer ghebrocht was van 8eenen hiet/ Johachim Jecomas/ dese juede hadde een sijns broeders 9dochtere ende hiet Ester/ de welke uutnemende schoone was/ 10ende brochse den conync voren/ maer verboot haer te segghene 11dat zoe juedinne ware/ Ester bequam den conync boven allen 12den anderen maechden/ ende daer omme hij troudese/ inde stede 13van Vasschi/ dit gheviel den Xsten dagh in Laumaent/ ende van 14deser bruutlocht hilt hij feeste een maent lanc/ Binnen desen 15tijden ende middelen/ hoorde de voornoomde Marodocius die oom 16was van der nieuwer conynghinne/ dat twee vanden princen over 17een ghedreghen hadden/ dat sy den conync vermoorden souden/ 18ende waenden dat niement ghehoort hadde danne zij twee/ Als 19Marododcius dit ghehoort hadde/ ghaf hijt synre nichten te 20kennene/ Ende dit ghaf zoe voort te kennene de conync haren 21man/ de welke de zake ondersochte/ ende vant also waer/ Dese 22⁺ twee waren ghehanghen/ Ende de coninc dede dat scriven in sine 23legende/ Ende deder bij scriven dat hij dit wiste by Marodocius/ 24Het gheviel dat de conync verhief eenen die hiet Amman/ ende 25wart daer up zo zeere versot/ ende was vanden gheslachte van 26Gaag/ die wilen al onsticken/ ghesneden was vanden jueden/ 27biden toedoene van Samuel den prophete/ alsoot bet blijct in den 28eersten bouc vanden conynghen/ Dese Amman was so wel metten 29conync/ dat al knielde voor hem dat in sconyncx zale was/ zon-30der Marodocius alleene/ Ende die liet omme dat sine wet verboot 31te eerne heydin volc/ Amman hadde dit onwaert/ Ende vraechde 32wye hij ware/ ende als hij wiste dattet was een juede/ Hem 33quam te voren dat de jueden wilen dooden zine voorders van 34Amalech/ Hij seyde het knyelt voor my so menich goet edel 35Persien/ ende dese ghevanghenen scalc heeft onwaert voor my te 36knielene/ ende wart hier omme toornich/ So dat hij vercreech 37anden conync/ dat men alle de jueden verslaen soude/ die in

3 ende versochte ontbr. 9 een broeder dochter
12 troude hyse tot eenen wive 17 droeghen 26 in sticken 26 van Joden 32 wijste 34 goet ontbr.

+ fol. 11a

+ fol. 11b

[p. 24]

tekstkritische noten

1des conyncx lant waren/ Doen worden de jueden vanden lande 2zeer vervaert/ ende weenden zeere/ Maar sy vonden eenen raed 3dat sijt claghen souden Marodocius/ die ooc een juede was/ Ende 4⁺ oom van der conynghinne/ alsoot gheseyt es/ Ende Marodocius 5ghync dit voort claghen de coninghinne zynre nichte/ Ende badt 6haer dat zoet voort claghen wilde haren heere haren man/ of 7anders alle hare maghen moesten sterven/ De conynghinne seyde 8Ic en dar by den conync niet gaen/ want ic ne was van hem 9niet ontboden binnen XXX daghen/ Want die by hem comt 10sonder ontboden tsine/ die verbuert sijn lijf/ Of het ne ware/ 11dat hem de conync dat verghave/ ende nooptene met synre 12guldine roede/ Marodoceus seyde het mach wel syn/ dat dy God 13conynghinne ghemaect heeft/ omme syn volc te verlossene/ Ende 14doestu dat niet/ een ander salt doen/ ende danne sultu ende de 15dine gheplaecht zijn van Gode/ Ende zoe seyde/ zoe zout doen/ 16Maer ic bidde dy/ ende alle den jueden/ dat sy drye daghen 17vasten voor my ende bidden voor mij/ Ende also wast ghedaen/ 18Ende ten hende van den drien daghen/ zo ghync zoe toten 19conync daer hy sadt/ Ende als de conync de conynghinne sach 20dat zoe quam sonder ghebot/ hij sach zeer fellic en wreedelic up 21haer/ Ende als zoe sijn felle zien sach/ van vare viel zoe in 22onmachte/ Ende hij dit ziende/ bekende hare groote ontziennesse/ 23⁺ hem ontfaermdes/ ende hy verghaft haer/ ende nooptese metter 24guldine roede/ de welke roede zoe custe/ Ende de conync seyde/ 25Bidt dat ghy wilt/ ende het sal hu gheschien/ zoe seyde heere/ 26Ic bidde/ dat ghij ende Amman morghen met mij comt eten/ 27Ende danne zal ic hu bidden mine bede/ De conync consenteerde 28dit/ Ende als Amman wiste dat hij ghebeden was vander conyn-29ghinne ende niement dan de conync/ hij verhoovaerde hem/ so 30zeere hier up/ dat hy ghync thuus ende hy ghyncs hem beroumen 31sine/ vrienden ende maghen/ Ende hij thuuswaert/ gaende/ hy 32sach noch Marodoceus/ die hem ne gheene eer ne boot/ als boven 33twelke hi claechde sinen maghen/ Ende die rieden hem dat hij 34soude doen maken eene ghalghe hooghe L cupidus/ ende dat hij 35riede den conync datmen daer an hanghen soude Marodoceus/ 36Ende omme dat te doene/ Amman dede de ghalghe maken/ Ende

2 versaecht 2 ende 7 alle ontbr. 8 dars 9 ende 10 lijf ende goet 10 of uitgevallen. 15 ic salt doen 16 u lieve oom 17 bidden gode 21 ghesichte
23 stappans 24 mettien sprac 29 was hoeverdich 31 tot s. vr. 31 darwart

+ fol. 11c

+ fol. 11d

[p. 25]

tekstkritische noten

1snachts de conync ne conste noch mochte niet slapen/ ende 2omme hem te vergherene¹⁾ dede hij lesen zine geesten/ daer hij 3inne vant/ dat hij vermoort hadde gheweest van twee sinen 4princen alsso voren gheseyt es/ ne hadde ghedaen Marodoceus/ 5die dese moort hoorde visieren/ ende diese ute brochte/ Ende als 6⁺ de conync dat hoorde/ wart hem dies te ghedynckene ende te 7bekennen de duecht die hem Marodoceus ghedaen hadde/ Ende 8doe vraechde de conync den ghonen die bij hem waren/ wat eeren 9men hier omme ghedaen hadde Marodoceus/ Ne gheene eere 10seyden zij/ Ende doe vraechde de conync wye es daer beneden/ 11men seyde hem/ niement danne Amman/ Ende hy was doe daer 12commen/ omme te biddene dat men Marodoceuse hanghen soude/ 13De conync dedene naer roupen/ ende vraechde/ Amman/ wat 14eeren men doen soude den ghuenen die den conync eeren wilde/ 15Ende Amman waende dat de conync hem ghemeent hadde/ ende 16dat hy de man ware/ die den conync eeren wilde/ maer neen 17hij/ de conync meende Marodoceuse/ Amman verantwoorde als 18dies hem an trac/ ende seyde/ Heere/ men sal dien stellen up 19tsconyncx paert/ ende doen hem an tsconyncx cleederen/ ende 20stellen tsconyncx croone up syn hooft/ En men sal desen aldus 21ghepareert doen leeden bij een van den meesten princen door de 22stede/ Die roupen sal over luut/ Dese man sal men eeren die de 23conync aldus eert/ Doe seyde de conync/ dese eere sal gheschien 24⁺ Marodoceus/ ende du sults bij hem gaen ende dit roupen/ ende 25dat niet laten up dyn lijf/ Amman dede tbevel vanden conync/ 26al en dede hyt niet gheerne/ want hij ne durste tbevel vanden 27conync niet laten/ Ende dit ghedaen zijnde/ hij ghync thuus 28zeerich ende claechdet sinen wive ende sine maghen/ Ende doe 29seyden syn wijf/ ende sine maghen/ Du best/ den jueden worden 30onderdaen/ Mettien so quam een bode an Amman vanden conync/ 31die hem seyde/ dat hij quame ter maeltyt/ daer hij ghebeden was 32vander conynghinne/ daer ghync hij al dede hyt noode/ Ende als 33Amman commen was ter maeltyt/ doe seyde de conync toot Ester 34de conynghinne/ doet uwe bede ic salse vulcommen/ Ende zoe 35zeyde/ heere/ gheeft my ende mine gheslachte die verdreven 36waren ons leven/ Want datmen ons vercochte/ ic zweghe/ maer 37omme datmen ons verslaen wille/ so es my van nooden te biddene/

1 noch mochte ontbr. 2 ende omdat hem die tijt te min verdrieten soude 7 hadde sy seyden gheene 17 neen bij ontbr. 29 nu hebstu

1) Hs. vergherene; lees: hem te verghetene (Zie Woordenlijst i.v.)

+ fol. 12a

+ fol. 12b

[p. 26]

tekstkritische noten

1Ende mettien so versuchte de conync/ ende seyde/ Wye heeft dat 2ghedaen/ Doe vertrac zoe hem tghebot dat ghedaen was/ datmen 3alle de jueden verslaen soude/ gheliken dat boven gheseyt es/ 4Ende seyde Amman onse viant heeft dit ghedaen/ ende hu heere 5dit gheraden te doene/ Doe wart Amman bescaemt/ ende de 6⁺ conync wart up hem gram/ ende ghync al gram wech in een 7hof/ Ende Amman bleef bij der conynghinne in de camere/ omme 8haer te biddene/ dat zoe bidden wilde den conync om sijn lijf/ 9Ende corts/ de conync keerde wedere/ ende vantene ghevallen 10by der conynghinne up haer bedde/ Ende doe wart de conync 11toornigher dan te voren vele/ ende seyde/ met eenen fellen zinne/ 12wiltu mijn wijf vercrachten voor mijn ooghen/ Ende doen dedene 13de conync hanghen an de ghalghe/ die hij hadde ghedaen maken/ 14omme Marodoceus an te doen hanghene daer te voren/ Ende de 15conync gaf Ester der conynghinne thuus van Amman/ ende al 16tghoent datter in was/ De conynghinne bekende ende beliedene/ 17als zoe dese bede ende dese claghe dede/ dat zoe juedinne/ was/ 18ende dat Marodoceus haer oom was/ Ende daer te voren ne 19haddet de conync niet gheweten/ Hij ontfync/ Marodoceus in sijn 20hof/ ende gaf hem te wachtene sijn signet/ daer men mede plach 21te zeghelne tsconyncx brieven/ twelke Amman daer te voren 22plach te draghene/ Ende anderwerf badt Ester den conync/ ende 23viel neder weenende up haer knyen up zine voeten/ dat hy wilde 24wederroupen tghebot/ dat Amman daer te voren hadde ghedaen 25ghebieden/ ende dat men den jueden tleven soude laten/ twelke 26⁺ den conync consenteerde/ Marodoceus screef/ den brief/ ende 27zeghelden selve met tsconyncx signette/ gaende an alle de prin-28cen vanden rijke/ Inhoudende/ datmen den jueden niet en mes-29dade/ Ende waert yement doen wilde/ datmen die selve versloughe/ 30Twelke ghebot de princen alle executeerden/ ende vulquamen/ 31Ende als de heydenen dit zaghen worden de jueden zeer ver-32heven ende gheacht/ ende besneet hem menich heydin/ ende 33worden van haer lieder wet/ Ende worden ontlivet wel lxx^m 34heydenen achter lande by den rade vander conynghinne ende van 35Marodoceus haren oom/ die vianden gheweest hadden van den

7 achter in eenen hoof 7 in de camere ontbr.
9 cort 11 vele ontbr.
13 an die selve galghe daer m. an gehanghen soude hebben
16 al dat hem toebehoorde 16 lijde 17 een J. 19 nam bij hem 23 weenende ontbr. 23 over sine voeten 26 dede scriven 33 van der Joodscher wet

+ fol. 12c

+ fol. 12d

[p. 27]

tekstkritische noten

1jueden/ Ende int ghelike/ inde stede van Susen/ waren ontlivet 2XV van Ammans kinderen/ ende VIII^c van den poorters die ghe-3weest hadden vander aliance van Amman/ Dus bleven de jueden 4behouden ende quamen in tsconyncx vrienscepe/ bij den toe-5doene van Ester der conynghinne/ ende byder wijshede van 6Marodoceus/ Dus omme te commen ten propooste/ dat claghe es 7een vanden achte leden van iusticien/ ende es boven gheseyt/ 8dat van nooden es wyselike ende warachtichlike te claghene/ 9⁺ Want alst ghebot van Amman ghedaen was omme te verslane de 10jueden/ So claechden de jueden dat ghemeenlike Marodoceus/ 11Ende Marodoceus claechde dat wyselike der conynghinne/ ende 12gaf haer wijsen raed/ hoe zoe dat claghen soude/ den conync/ 13ende zoe claechde dat warachtelike ende wijselike den conync/ 14Ende procedeerde up de clachte also gheseyt es/ zo wyselike dat 15hare clachte daer naer quam te harer intencie/ ende teenen goeden 16effecte/ ende teenre goeder conclusie van justicien/ Tanderdeel 17van iusticien.

18Tandre let van iusticien es partyen dach te doene/ So wan-19neer dat de claghe ghedaen es alsoot behoort/ So es men sculdich 20te doen roupene den ghonen of deghuene up wien men gheclaecht 21sal hebben/ Dats te wetene datmen hemlieden dach sal doen voor 22iusticie/ want men ne behoort up niemende te procedeerne/ hij 23ne zij ghedachvaert tzynre prochykerke/ Ende tanderen plaetsen 24te synre wuensten/ of montsprekens up datmense vinden can/ 25Ende alwaert dat de juge zelve een fait hadde ghesien doen/ 26ende hijt wel wiste/ ende datter gheene opposicie ieghen ware/ 27⁺ nochtanne behoort de faiteur ghedaecht ende gheroupen te sine/ 28of anders ne ware iusticie niet te rechte gheleet/ Want also wel 29moetmen den quaden wet doen of recht/ als den goeden/ Ende 30al eist dat yement gheroupen es/ ende niet ne comt ten eersten/ 31of ten anderen roupene/ nochtanne ne es hy niet sculdich ver-32steken te sine van zijnre weerre/ maer mach wel sijn dat hij 33ghecondampneert worde inde costen/ of in eene hoofsche boete

6 t. pr. soe mach men wel marcken dat cl.
16 Tander let van iusticien ontbr. 18 dander deel
18 dach te beteekene 19 soodat
20 up wien die claghe ghedaen is
23 gheroepen tsine. Ende alzoo wel behoort die verweere ghehoort te sine als die aenlegghere. Teenighen steden doet men dach denghenen up wie men recht vorderen wille tot synre prochikerke
32 rechte 33 eenich hoosche

+ fol. 13a

+ fol. 13b

[p. 28]

tekstkritische noten

1van der overhoorichede/ dat hij niet ne quam te sinen daghe/ up 2dat den heesch es scult of erve/ Maer es den heesch criesme/ of 3boete/ so ne sal hy in gheene costen of andre boeten ghewijst 4zijn/ danne inne de principale boete te innene/ Ende ne comt hij 5niet ten derden roupene/ hy es sculdich versteken te sine van 6sijnre weere/ ende verwonnen waer of dat de zake zij/ In eenighe 7steden hout men niet drien roupinghen/ Ende de ghone diese 8houden/ die houden ende useren de beste iusticie/ In eenighen 9steden houtmen zinnen ende dat es also vele als een roupen/ 10want het es delay/ omme te commene te sinen daghe/ Inden bibel 11staet inden eersten bouc vanden conynghen/ Dat onse heere God 12riep Samuel/ die doe een jonc kint was/ Ende lach doe de zelve 13⁺ Samuel/ ende Ely syn meestere in een camere bider tabernacle 14ons heeren/ ende Samuel hadde ghewaent dat Ely gheweest hadde 15diene riep/ ende doen liep hij toot Ely sinen meester/ ende 16vraechde hem wat hem gheliefde/ Ende Ely verantwoorde ende 17seyde/ Ic ne riep dy niet/ ganc weder ligghen/ Ende te hants 18riep onse heer anderwerf Samuelle weder/ ende noch waende dat 19Ely gheweest hadde/ ende ghync als te voren toot Ely/ hem 20vraghende wat hem gheliefde/ Doe wart Ely peinsende dat ons 21heeren stemme was/ Ende seyde lieve kint/ Ganc weder ligghen/ 22ende hoorstu de stemme noch eens/ zo verantwoorde/ ende zecht/ 23heere/ het hoort dijn knecht/ Ende doe riepene onse heere God 24derde werven/ Ende Samuel verantwoorde onsen heere/ also hem 25Ely sijn meester gheheeten hadde/ Ende doe seyde onse heere 26Samuelle sine gheliefte/ twelke hij ute den woorden ons heeren 27voort propheteerde den voornoomden Elye/ biden welken al 28tvolc van Israel wel wiste dat Samuel ons heeren prophete was/ 29Hier an bleect dat onse heere up Samuelle niet en verbalch/ noch 30denselven oordeelde als overhoorich/ Al ne verantwoorde hij niet 31ten eersten noch ten anderen roupene/ Also ne sullen niet rechte-32ren⁺ ende jugen niement oordeelen/ noch versteken van synre 33so weerre/ up dat hy spreect ten derden roupene/ ende danne 34compareert/ Want het ware moghelic dat hij vanden eersten of 35vanden anderen roupene niet weten en soude/ Ende al wiste hijt/ 36hij mach differeren met rechte/ want hij mochte zinnen hebben/

5 verwonnen te sine 10 de loy 12 samuelen
13 ende lach met s.m. ely
16 Ende ely.... doe wart ely peinsende ontbr. 27 soowiste al tvolc 29 mach men marchen tot onsen propooste
29 balch up samuel 32 versteect

+ fol. 13c

+ fol. 13d

[p. 29]

tekstkritische noten

1of hy mach de twee eerste daghen voorbij laten gaen/ omme bin 2desen middelen tyden te avizeerne ende te voorsiene van rade of 3van taelman/ of binden middelen tijden ootmoet te zouckene an 4sinen wederman/ up dat hij twijfelt in sijn recht/ Ende also voren 5gheseyt es/ So ne sal niement ghereputeert zijn in overhooricheden 6van iusticien/ ende sine were verliesen voor hij driewaerven 7gheroupen heeft ghesyn/ ende ten derden roupene niet en verant-8woort. Terde deel van Justicien.

9Terde deel van Justicien dat es eesch an te legghene/ Ende so 10wanneer dat de claghe ghedaen es/ ende daer naer partien ghe-11daecht sijn/ up wien de claghe ghedaen es/ zo zalmen den ghuenen 12of de ghuene eesch an legghen ende tooghen den juge zine dole-13ancie ende sijn ghebrec/ up dat sine partye voor ooghen es/ 14Ende es zoe niet voor ooghen/ zo salmen tselfs doen ter laetster 15contumacien/ als partye ghenouch ghedaecht ende gheroupen es/ 16⁺ weder sy commen of en doen/ Ende men sal desen eesch an 17legghen nader vormen vander claghe die voren ghedaen sal wesen/ 18Ende men sal daer buten niet gaen/ noch ooc die excederen in 19gheenre manieren/ of anders yet meer in brynghen/ of het en 20ware de circumstancien die daer toe dienen/ want waert datmen 21excedeerde de terme vander claghe/ Tanlegghen ende den eesch 22ware onwettelic/ Ende ware den heesch ende tanlegghen zeere in 23vreesen van verloren te zine/ Ende dat de wederpartye dat 24calengierde ende daer ieghen sprake/ Ende bij wel te heesschene/ 25ende an te legghene/ volghende de terme die gheseyt es/ ende 26danne den heesch ende tanlegghen warachtich es/ ende den juge 27dat kenlyc zij/ de anlegghere es ghescepen te hoofde te commene 28van sinen heessche/ up dat hy tseurplus wel beleet/ Ende ghevalt 29dickent als den heesch ende tanlegghen ghedaen es/ ende de 30wederpartye daer up verantwoort heeft/ dat de zake in rechte 31staet/ dats te verstane dat men wel vonnesse gheven mach zonder 32oortconscepe te hoorne/ want de juge hoort wel ondertiden an 33tanlegghen/ ende an de weerre/ wye recht heeft/ of onrecht/ 34⁺ maer dat ne valt niet altoos/ want als partyen sijn in faiten 35contrarie/ zo ne machmen niet wel vonnessen zonder informacie 36te hoorne up tghescil¹⁾/ Inden derden bouc vanden conynghen

2 desen ontbr. 3 oft an sinen wederman ondersoeken 4 Aldus als 8 Sequitur 9 Terde deel van Justicien ontbr. 30 gheantwoordt 31 heeft datmen daer up wel vonnissen gheven mach sonder meer oorcondscepen te hoorne

+ fol. 14a

+ fol. 14b

1) Hs. tghesal.

[p. 30]

tekstkritische noten

1staet dat de conync Salemon hoorde een ghedynghe van twee 2lichten wijfs/ deene beclaechde haer voorden conync van der 3andere/ Ende leyde haer heesch an/ zegghende aldus/ Heere ic 4ende dit wijf woenden te gadere in een huus/ ende ic ghelach van 5eenen kinde/ Ende binden derden daghe zoe ghelach ooc van 6eenen kinde int ghelike/ Ende zoe verlach haer kint/ Ende 7snachs als ic sliep/ brocht zoe haer doode kint ende leyt in mijn 8bedde/ ende zoe stal my mijn levende kint/ ende droucht met 9hare/ Ende als ic ontwaken was/ vant ic bij mij tdoode kint/ 10Ende zoe zeyde/ dat doode kint mine ware/ ende dat tlevende 11kint hare ware/ Maer tsmoorghens alst dach was/ so wardic wel 12gheware/ dat tdoode kint mine niet en was/ ende dat tlevende 13kint mine was/ Tander wijf verantwoorde ende seyde/ hets al 14onrecht/ dat ghij zecht ende lueghene/ want tlevende kint es 15mine/ ende tdoode kint es uwe/ Als de conync hoorde tale ende 16wedertale/ hy besief ende wiste wel dat de zake onprouvelic was/ 17⁺ ende datter anders niement danne dese voorseyde twee wijfs of 18weten mochten te sprekene/ Hij sprac ende seyde aldus/ Elc van 19hu beeden secht dat levende kint syn es/ dus het schijnt dat uwer 20beeder es/ men hale mij een zwaert/ men sal tlevende kint deelen 21in tween/ ende elc van hu beeden sal een helt hebben/ Twijf die 22vreemde was vanden kinde/ was wel ghepayt metten vonnesse/ 23ende wilde tkint ghedeelt hebben/ maer de moeder wien tlevende 24kint toebehoorde/ seyde tote den conync/ Heere ic ne wille mijn 25kint niet ghedoot noch ghedeelt hebben/ Ic wille dat zoet alghe-26heel ende alleene hebbe/ want het es my liever hare/ ende ict 27levende weet/ danne dat ict zaghe sterven/ Hier an so wiste de 28conync wel/ ende so deden zij alle diet hoorden/ wye moeder was 29vanden levende kinde/ Ende dit was goet te verstane/ want 30natuere gaf daer of ghetuughenesse/ Menighe zake es ghewonnen 31bij wel an te legghene/ ende met redeliken ende warachteliken 32betooghene/ Ende also voren gheseyt es/ Men mach ondertiden 33goede vonnessen wijsen sonder oorcondscepe te hoorne/ ne maer 34dat moet wesen daer de zake in rechte leghet/ mar als partyen 35in faiten contrarie sijn/ daer ne mach men niet wel wysen sonder 36⁺ al voren informatie daer of te hoorne up tgheschil van partyen/ 37Nietmin dese twee wijfs voorseyt waren ten eersten male vanden

4 woonen 4 ghenas 5 Het gheviel dat sy h.k. verlach
8 bij my i.m.b. 8 nam mij
10 Ende.... Maer tsmoorghens ontbr. 33 wel vonnissen wijsen

+ fol. 14c

+ fol. 14d

[p. 31]

tekstkritische noten

1ghedynghe in faite contrarie/ maer in thende van dien bider 2kennessen die zij beede droughen zo ne was gheene noot infor-3matie te hoorne/ want ant spreken hoorde wel de conync wye 4recht of onrecht hadde/ also voorseyt es. Tvierde deel van Justicien.

5Tvierde deel van iusticien es/ dat/ wedertale of verweren als 6een heesschere heesch maect ende sinen heesch an heeft gheleyt/ 7Zo behoort dat de verweerrer ghehoort zy in zine were/ up dat 8hijt begheert/ Het schynt dickent die hoort deerste tale ende 9tanlegghen/ dat de anlegghere alte/ goet recht heeft/ Ende zouden 10wanen simpele lieden diet hooren dat hij recht hadde/ ende daer 11gheene werre ne opposicie tegen en ware te vindene/ mids den 12schoonen anlegghene/ nochtanne als de wedertale ghehoort es/ 13zo destrueert met allen teerste anlegghen. Inde ystorie vanden 14conync Alexander van Machedonien staet/ dat hij eens ghync int 15hof vanden conync Pore/ die conync was vanden Inden¹⁾/ ende 16ghync ombekent ghelyc/ eenen simpelen ruddere/ ende ne wilde 17⁺ niet bekent sijn/ omme dat hij bespien ende weten wilde den 18staet ende de maniere vanden hove/ ende vanden rudderscepe 19vanden conync Pore/ dij zijn viant was/ ende de conync Pore 20ontfync zeer eerlike Alexandre/ Want hij meende dat gheweest 21hadde een vanden rudders van Alexandre die gheheeten was 22Antigomes/ ende batten met hem tetene/ Ende vraechde hem om 23Alexandre sinen viant/ ende hoe staerc van volke dat hij was/ 24ende omme de maniere ende wesen van hem/ Ende de conync 25Pore sende hem binder maeltijt/ zine scuetele metter spijsen/ Ende 26als alexandre zine becomte wel ghegheten hadde/ nam de scuetele 27daer hij in ghedient hadde gheweest/ ende ydeldese van spisen/ 28ende stacse in sinen boeseme/ want zy was guldin/ Ende dat 29zaghen tsconyncx Pore drussaten/ ende andere diene accuseerden 30naer de maeltijt voor haren heere van dieften/ Ende doe riepene 31Pore voor hem ende vraechde hem/ waer omme hebstu ghestolen 32mine scuetele/ Doe verantwoorde Alexandre ende seyde/ Conync 33heere wilt my hooren ende die bij my zijn/ Ic hebbe dickent 34hooren spreken van dynre eersaemheit/ ende datstu mueghenre

4 also voorseyt es ontbr. 4 Tvierde deel van iusticien ontbr. 5 dat es 9 alte ontbr. 15 van den Inden
21 ende als hij ten etene quam soe vraechde hij waer 25 over maeltijt 25 werden hem vore geset ende gherecht spijse met gulden scotelen 33 bij dy

1) Hs. Jueden.

+ fol. 15a

[p. 32]

tekstkritische noten

1sijts dan den conync Alexandre mijn heere/ ende ic bem een arem 2ruddere ghenoomt ende gheheeten Antigomes/ ende bem bij dy/ 3⁺ commen omme te beziene ende te wetene wye de eersaemste es/ 4du so den conync mijn heere/ In mijns heeren tsconyncx hof 5Alexander es eene costume/ Dats zo wanneer men dient voor eenen 6vreemden ruddere/ de scuetele metter spijsen vanden conync die 7behoort den rudder toe/ voor wien zoe ghedient zij/ Ende diere 8ghelike/ haddic ghewaent dat costume hadde ghesijn in dijn hof/ 9an ghemerct dattu rikere sijts dan hij/ Ende als hij dit gheseyt 10hadde/ de conync Pore ende sine liede hadden dies wonder/ Ende 11Pore dede dit besouken in Alexanders hof omme te wetene oft zo 12was/ ende hij vandt also waer/ Ende de rudders vanden conync 13Pore dit wetende/ lieten zij haren conync ende ghynghen dienen 14Alexandre/ Ende waren hem so hout dat sij daer naer doot slou-15ghen den conync Pore/ ende maecten Alexander conync vanden 16jueden/ Dus het scheen als Alexandre de scuetele wechstac/ ende 17hij daer of gheaccuseert ende bedraghen was voorden conync Pore 18van sinen drussaten/ dat hij een dief was/ maer als hij ghehoort 19was in sine weerre/ ende gheweten sine wedertale ende hij was 20ghehouden over onsculdich/ Ende was ter recommandacie ter 21eeren ende ten profijte van Alexandre tghuent dat hij dede/ ende 22⁺ dat hij seyde/ Ende ghelike dat boven gheseyt es/ men sal elken 23hooren in zine were/ die ghehoort wille wesen/ want het ghevalt 24dickent dat de verweerrers recht hebben/ Ende het ghevalt ooc 25dickent dat de anlegghers recht hebben/ daer by behoort elc 26ghehoort te sine/ alsoo wel in verweerne/ als in anlegghene/ 27Tvijfste deel van iusticien.

28Tvyfste deel van iusticien es oorcondscepe te hoorne/ Als de 29jugen hebben ghehoort tale ende wedertale/ ende beede de par-30tyen vulseyt hebben/ ende ghetoocht hare ghelieften/ Ende danne 31ghevalt dat sy zijn in faiten contrarie/ zo ne connen de jugen 32gheen zeker vonnesse gheven/ sonder al voren oorconscepe te 33hoorne/ omme te wetene wye recht heeft/ of onrecht/ Ende in 34dit oorcondscap te hoorne/ so behoort de juge of de auditeur/ 35dit wyselike ende ghetrouwelike te hooren/ Want als men wel 36oorconden examineert ende vraecht/ zij verantwoorden ende be-37rechten/ te bet/ Ende met vraghene soudmen der eenre partye

2 uut sinen hove 8 hier omme 12 het was soe gevonden 27 Tvijfste deel van iusticien ontbr.
31 contrarie sijn wanneer sy al volzeyt hebben dan en connen die Jugen enz. 36 veel te bet 37 niet (!) vraghene

+ fol. 15b

+ fol. 15c

[p. 33]

tekstkritische noten

1alte vele meer voordels doen/ danne der andere/ ende dat ne 2behoort niet/ Men behoort also wel te vraghene ten voordeele 3vanden eenen/ als vanden anderen/ ende den eenen niet meer 4⁺ toe te ghevene/ noch te nemene/ dan den andren/ Ic hebbe 5ghehoort betuughen eenighe jugen die audiencie daden/ datsy 6meer favorable waren an deene zyde/ dan an dandre/ ende dat 7men dit wel hoorde ande interrogacie van vraghene/ ende dat zij 8wilden doen segghen den oorconden meer dan sy wisten/ Andere 9hebbic ghehoort belasten/ als de oorconden deposeerden ten 10proffite vander eenre partye/ Ende de juge onhout was dier 11partye/ dat sy daer naer niet wilden hooren/ ende vraechden 12omme andere zaken/ Deerste die de oorconden willen meer doen 13zegghen dan zy weten/ slachten Nabugodonosor/ Men leest inden 14bouc van Daniele den prophete/ dat Nabugodonosor eens eenen 15droom droomde daermede dat hij zeere beroert was/ ende hij ver-16gat desen droom ende ne wistene smoorghens niet te segghene/ 17hij ontboot voor hem de vroede van Babilonien/ omme sinen droom 18gheseyt te hebbene/ nochtanne ne conste hine zelve niet vertellen/ 19ende hij wildese daer toe bedwynghen/ zegghende zij zouden sinen 20droom spellen/ of sy zouden sterven/ Dus wilde hyse bedwinghen 21te segghene dat hem lieden ommogelic was/ ende datsij niet en 22⁺ wisten/ Dandere die de waerhede niet hooren en willen/ slachten 23eenen serpente dat heet Aspis/ Inden bouc vander proprieteit van 24den dieren staet ghescreven/ van eenen serpente dat heet Aspis/ 25Ende dit serpent draecht in sijn voorhooft eenen zeeren dierbaren 26precieusen steen/ omme welken steen/ men dat serpent es zeer 27begherende/ omme te vanghene/ maer het es so fel ende zo 28wreet/ datment niet en can ghevanghen/ het en moet slapen/ 29Ende dit serpent es van diere natueren datment doet slapen met 30menestraudie/ Ende so wanneer dat het dat melodieuse spel hoort 31ende gheluut/ het wort slapende/ ende danne wordet ghevanghen/ 32Maer het es zo wys ende so scalc/ dattet weet datment ondertiden 33hier mede pleecht te vanghene/ ende te bedrieghene/ Ende daer 34by alst hoort menestraudie/ het gaet ligghen ieghen de eerde 35met sinen oore/ ende het steect sinen steert in tander oore/ 36datter boven licht/ omme dat het de menestraudie niet hooren 37wille/ van vare dattet mochte worden slapende/ ende bij die syn

11 dier partije ontbr. 12 Item die de
18 wat hem ghedroomt hadde 35 metten eenen oore
36 datter boven licht ontbr.

+ fol. 15d

+ fol. 16a

[p. 34]

tekstkritische noten

1ghevanghen/ Aldus maect dit serpent hem doof iegen de mene-2straudie/ Ende de jugen die niet hooren willen de waerhede/ 3omme eenich faveur dat sy moghen hebben ter eenre partye of 4⁺ ter andre/ slachten Aspis/ dat hem doof maect ieghen tluut van 5der menestraudie/ want zy maken hem doof tjeghen tluut vander 6waerhede/ niet min ic hoope dat men gheene jugen en vint/ die 7den oorconden souden willen doen segghen meer danne sy wisten/ 8of anders niet en souden willen hooren of vraghen danne naer 9de waerhede/ Al eist dat eenighe gheseyt hebben/ watter of es/ 10Ic bedraechs my in tghuent datter of es/ Ende zo wye juge of 11auditeur es/ ende informacien hoort/ wille hij hem quiten ieghen 12Gode/ ende tjeghen iusticie/ men sal oorconden wel hooren/ ende 13deuchdeliken examineren/ niet alleene up tprincipale/ maer vraghen 14up alle de circunstancien/ up aventuere of de oorconden te gader 15ghesproken hadden/ ende over een ghedreghen hem lieden te 16veinsene/ tieghen de waerhede/ Ende meer of min/ te segghene 17danne de waerhede/ want bij alle circonstancien te vraghene/ wart-18men wel ondertiden gheware of haer lieder deposicie ghefingiert es/ 19Int bouc van Samuel staet dat wilen in Babilonien was een man hiet 20Johachim ende was een eerbare gherechtich man/ Dese hadde een wijf 21⁺ ende hiet Susanne/ die zeere scoone was/ gherechtich ende ghetrouwe 22haren man/ In dien tiden waren gheset twee houde lieden die 23rechters ende priesters waren vander juedscher wet/ de welke 24worden beminnende Susannen/ om hare scoonhede/ Ende eens 25daer zoe alleene was in haren boomgaert/ hadden se die twee 26oude bespiet/ Ende seyden haer wy willen met dy ghemeene sijn/ 27ende wy sullen onsen wille van di hebben/ of wy sullen segghen 28dat wy dy saghen hoerdom doen met eenen/ jonghelync/ Susanna 29coos liever te sterven/ danne de wet Gods te brekene/ ende haren 30man onghetrouwe te sine/ Ende omme dat zoet ontseyde/ dese 31twee ouden bedroughense ende accuseerdense van hoerdomme/ 32met valscheden ende met lueghenen/ ende seyden dat zijt ghesien 33hadden haer doen met eenen jonghelync/ Ende voort sij jugier-34dense ende verwysdense te stervene/ Want de wet was sulc/ dat 35so wat wive die overspel dede/ die verbuerde haer lyf/ zoe riep 36ghenade an Gode onsen heere/ Ende seyde heere God/ du weets 37dat ic sonder scult ende sonder verdiente sterven moet/ Ende

9 Al eist. Ende zo wije ontbr.
13 vraghen omme ende omme up die circumstancien 19 daniele 28 als zuzanna dese woorden hoorde zij coos....

+ fol. 16b

+ fol. 16c

[p. 35]

tekstkritische noten

1daer mense leede ter dootwaert/ so quam daer de profete Daniel/ 2⁺ die wiste bij inspiracien vanden helighen gheest thonrecht datmen 3Susanna dede/ Daniel dede letten Susanna/ Ende tvolc datter mede 4ghync deden dese twee houden die Susanna verwyst hadden ver-5scheeden gaen/ deen vanden anderen/ Ende vraechden den eenen 6voren in absencien van den anderen/ voor alle die lieden waer 7Susanne ende de iongelync die mesdaet ghedaen hadden/ Ende 8hij seyde onder eenen pruumboom/ Ende doe dedensij desen wech 9gaen/ ende deden den anderen voor hem commen/ ende vraechden 10hem in gheliken inde absencie vanden anderen/ onder wat boome 11dat zoe mesdede/ Ende die seyde/ onder eenen boom die daer int 12lant heet synodus/ Dus was haer lieder deposicie ende bedrach 13different ende niet eens/ Ende daer an so wisten alle de lieden/ 14datsy aerghelike daeromme hadden gheloghen/ Ende dese oor-15conden waren hier omme ghedaen sterven/ ende Susanna ghync 16quite ende was bij Daniele dus verlost van der doot/ Ende by 17gheliken soude men examineren oorconden also wel up de circun-18stancien als upt principale/ Ic was een justicier in eene notable 19baillie in Vlaenderen/ An my quam een coopman syn tweedere/ 20die een goet man was vernaemt/ gheheeten Michiel/ gheboren uut 21⁺ Lijflant/ Die my claechde over eenen ghenaemt Herman/ gheboren 22uut Oostlant/ die menich iaer hadde ghewoent in Ingheland te 23Valemunde/ ende hadde van daer te roove ghevaren ter zee/ also 24de clagher zeyde/ hij seyde voort dat desen Herman met sinen 25hulpers ende medepleghers/ hadden gherooft ter zee/ up eenen 26Sente Maertins avent/ een scip dat quam zeylende uut Lijflant/ 27daer de broeder in was vanden voorseyden Michiel/ Die sinen 28broedere ende alle dandere die doe int voorseyde scip waren/ 29hadden ghewoorpen overboort ende verdroncken/ Ende bad sijn 30voorseyde broeder als hij sach dat hij sterven soude/ omme te 31sprekene sine biechte/ Ende de selve Herman nam eene langhe 32heyke die hij vant int scip/ ende dede die an/ segghende sprec 33dine biechte ieghen my/ ic bem een priestere/ ende spottede also 34metten priesterscepe/ metter biechte/ ende metten live van sinen 35voorseyden broeder/ ende wierpene also onghebiecht over boort/ 36ende halp rooven ende nemen dat scip/ ende al datter in was/ 37De welke Herman daer na converseerde ende wandelde also de 38voorseyde Michiel seyde/ bin der terme van mynre baillie/ ver-

14 Hier om soe waren se beyde ghedoot ende susanna werdt verlost vander doot 19 hem andre
35 ende metten live van sinen voorseyden broeder ontbr.

+ fol. 16d

+ fol. 17a

[p. 36]

tekstkritische noten

1sochte an my hier of recht ende iusticie/ Ic dat hoorende/ dede 2⁺ also vele dat ic den zelven Herman ghecreech/ ende leydene in 3vanghenessen/ Ende aldaer quam de voorseyde Michiel die hem 4altghuent dat voorseyt es up leyde/ te Hermans presencie/ Ende 5ic vraechde de voorseyde Michiel/ hoe dat hij dat wiste/ hij zeyde 6dat hij ende sijn gheselle/ die daer met hem was/ haddent ghe-7hooren segghen te Valemunde in Inghelant/ vele goeder lieden/ 8diet hadden gheweten van Hermans medepleghers/ ende diet den 9zelven Herman hadden ghehoort beroumen/ Ende diet seyden ne 10wisten niet dat hem de sake so naer ghync/ De welke sake de 11voorseyde Herman al ontkende ende loochende/ ende seyde dat 12hij dies onsculdich was/ ende dat hy up dien Sente Maertens 13avent dat dit gheviel/ lach ghereet omme te seylne in eene 14havene in Oostlant/ gheheeten Gripswalde/ Ende noomde onder 15wat scipheere/ ende boot dat te prouvene ende te tughene met 16twee goede lieden/ also hy seyde die hij noomde/ ende die doe 17binder selver baillie ware/ Ten welken vermete hij was ghe-18admitteerd/ omme dat sijn versouc iusticie ende recht was/ Ende 19dese oorconden ic hoorde ende examineerde/ elc in de absencie 20vanden anderen/ Ende dese twee tuuchden ende oorcondeden elc 21⁺ sonderlynghe bij haren eede/ altghuent wies hem de voorseyde 22Herman¹⁾ hadde te tughene/ ende noomden de scipheere onder 23wien de voorseyde Herman gheweest soude hebben/ ende met wat 24goede hy bevrecht was/ Ende dat dit was bij denselven dach/ 25dat tfait dat boven gheseyt es/ gheschiet soude wesen/ Ende als 26ic dese oorconden hoorde/ ic was bescaemt ende perplex/ ende 27wart dynckende²⁾ up den goeden name van den claghere/ Ende ooc 28ic lette up dat voorseyde Herman wel ghekent hadde/ dat hij te 29Vaelmunde ghewuent hadde/ ende van daer ter zee ghevaren 30hadde/ al waest hij ontkende alle mesdaet/ Ic nam hierin groote 31suspicie/ Niet ieghenstaende/ Ic ontboot tvoorseyde oorconscepe 32voor my anderwerven/ ende hoorde de selve oorconden/ ende ic 33recoleerde hem lieden haer lieder oorcondscepe/ ende maecte 34nieuwe inquisicie/ ende ondersocht van nieus/ inde absencie elc 35van anderen/ Ende onderdandere/ Ic vraechde den eenen in wat 36scepe de voorseyde Herman doe was te Gripswalde/ ende die seyde

2 ende leyde hem an al tghene dat voerscreven es/ indie ieghenwoordicheyt van den selven haerman 9 Ende - De welke sake ontbr. 13 als
17 dat sy doen in die heerscepie waren

+ fol. 17b

+ fol. 17c

1) Hs. hermeten.

2) Hs. dynckene.

[p. 37]

tekstkritische noten

1ende deposeerde/ dat hij was in eenen hulc/ Ic dede dien wech 2gaen/ ende vraechde den anderen/ in wat scepe dat het was/ dat 3de voorseyde Herman doe lach ghereet te zeylene/ ende hy seyde 4⁺ het was in eenen evere/ twelke sijn twee manieren van scepen/ 5ende also zeere different ende schillende/ als eenighe scepen die 6ter zee varen/ Ende doe so wart ic gheware dat al fixie was ende 7lueghene/ tghuent dat sy gheseyt hadden/ beede voren ende naer/ 8ende sy varijerden solanc som meer/ Ende eer sy van my scieden/ 9ic vant dat al fixie was ende gheveinsthede/ also voorseyt es/ 10ende het bleec dat de voorseyde Herman besculdich was/ van 11tghuent dat hem de voorseyde Michiel up gheteghen hadde/ also 12daer na bet ende claerliker scheen/ het bleec bij experiencien 13ende ghelyc dat boven gheseyt es/ Men sal de oorconden nauwe 14ondersoucken ende examineren also wel ten laste van partien als 15ter onsculde/ ende also wel ter onsculde/ als ten laste/ Ende hoet 16sij pooghen te weten de waerhede/ ende es van noode datmen 17wel vraghe/ omme de circunstancie/ omme dat men dickent heeft 18ghebrec vonden ende daghelicx vint in de oorconden. Tseste deel 19van iusticien.

20Tseste deel van iusticien es vonnesse te makene/ ende daer up 21wyselike te lettene/ ende wel te ondersoukene wat elke partye 22ghedynghet heeft ende gheprouft/ Ende al dit wel te studeerne/ 23⁺ ende sonderlynghe te verpeinsene/ te dien hende dat daer up sy 24ghemaect ende ghegheven een goet gherechtich vonnesse/ Want 25als tvonnesse ghehuut es/ ende ghewyst/ het en mach niet weder 26in/ Ende daer by es van nooden dat het sij wel ghestudeert/ voor-27sienlike ghedelibereert ende wel bepeinst/ Seneca secht dat eenighe 28lieden sijn/ die meer profijts doen die peinsen/ ende niet schinen 29doende/ danne sulke andere die schinen zeer labourerende/ Socratus 30was so zeere penseus/ dat hy ondertiden sat eenen gheheelen 31dach in ghepeinse/ zonder handen/ voeten/ of eenich ander let/ 32of selfs de mont te roerene¹⁾/ of eenighe ooghe up te slane/ ende 33zat alle dien dach ghelyc of hi doot gheweest hadde/ bij grooten 34ghepeinsen daer hij in was/ Ende als men vraechde waer bij hij 35so penseus was/ hij verantwoorde/ Ic ne bem gheen poorter/ mar

10 ende het bleec - Men zal de oorconden ontbr.
18 Sequitur ingevoegd. 18 Tseste deel van Justicien ontbr.
25 uut 25 men en machs niet verkeren want h.e.m.n.w.i.
27 Seneca - Socrates ontbr.
31 sonder eenich ooghen up te slane ghelijc off hij doot hadde gheweest

+ fol. 17d

+ fol. 18a

1) Hs. roerere.

[p. 38]

tekstkritische noten

1ic bem een laboureur/ die laboureer voor alle de weerelt/ Ende 2ic segghe voorwaer/ hij es Gods laboureur/ die nauwelike let 3ende zeere peinst/ omme recht te doene/ ende ghetrouwelike te 4wijsene/ Valerius secht dat een zeere vroet ruddere ende ghepinich/ 5was hout van XC Jaren/ ende die was ghenaemt Carnaydes/ Ende 6⁺ dese was so wijs ende so penseus/ dat hy ter tafelen sat omme 7eten/ by force van ghepeinse/ hij vergat te etene/ ende de hant 8te doene an de spijse/ Ende daer bij sijn wijf die hiet Melissa/ de 9welke hij ghenomen hadde/ meer omme sinen tijd mede te cortene/ 10ende sijn ghepeins mede te minderne/ danne anders/ stac hem de 11spijse in sinen mont/ omme dat hij in sijn ghepens van honghere 12niet en storve/ Ende ic segghe als boven/ dat hem lieden zeer 13wel van nooden es/ zeere te peinsene/ ende hem lieden wel te 14bedynckene/ die de vonnessen maken eer zy ze wijsen/ Want als 15zy dies ghemaent sijn/ zij sijn bezworen/ ende belast up haer 16lieder ziele/ conciencie/ ende deel hemelrycx. Tsevenste deel van 17iusticien.

18Tsevende deel van iusticien es vonnessen te wijsene/ so wanneer 19dat de sake es vuldynghet ende tproces alle sine leden heeft/ de 20informatien ghehoort/ de oorconden ghedebateert ende over ander 21zijde ghesustineert/ alsser reprochen ende sauvacien ghevallen/ 22ende de iuge daer of vroet es/ wat oorcondscepen dieden sal/ of 23ne sal. Ende danne tvonnesse es ghedelibereert ende wel ghemaect/ 24⁺ met goeder voorsienichede/ ende met grooten voorpensene/ also 25int capitel voor dit gheseyt es/ zo zal men vonnessen ten proffite 26vanden ghonen die recht heeft/ ende condempneren den ghonen 27die onrecht heeft/ also wel in de costen/ als in tprincipale/ Ende 28men sal tvonnesse so claer wysen/ dat elc verstaen mach/ zonder 29int doncker te stellene/ Het heeft ondertiden ghevallen/ ende ic 30hebbe gheweten vonnessen wijsen/ beede wettelike vonnessen ende 31vonnessen arbitrale/ dat partien niet en verstonden/ ende dat 32elcke partye dat verstont tsinen voordeele/ ende elc interpetreerde 33dat te synre ghenouchten/ Ende waren naer tvonnesse in also 34grooten ghescille/ als te voren/ omme de donckerhede vanden 35vonnesse/ Ic hoorde eens een vonnesse wijsen van harde notable 36iugen/ ende waren de iugen groote clercken/ ende notable costu-

1 niet meer en seyde hij ingevoegd. 4 ghetrouwe vonnissen
4 Valerius - want als zij dies ontbr.
16 Tsevenste deel van iusticien ontbr. 18 uut te wijsene
19 voerdacht ende overpeynst 25 also - gheseyt es ontbr.

+ fol. 18b

+ fol. 18c

[p. 39]

tekstkritische noten

1miers tusschen groote ende moghende partien/ ende van eenre 2grooter zake/ daer of dat ic noch wel ghedinckelic bem/ tvonnesse 3was so doncker ende so onverstandelic/ dat partien niet en wisten 4noch verstonden haer lieder vonnesse/ ende scheen also ghewyst 5bi voorsienighen rade/ want daer waren twee glosen/ ende twee 6⁺ verstannessen up/ Ende daerbij beede partyen versochten verclaers 7vanden vonnesse/ ende het was hem lieden ontseyt/ ende van 8dien ontsegghene was gheappelleert/ Ende de jugen dat hoorende/ 9ne mochten der niet voorbij/ gaven doe daer of verclaers/ ende 10dat so claer/ dat elc verstont/ ende datter gheen twijfel in ne 11was te makene/ ende doen renunchierde de appellant van sinen 12appeele/ Ende het dyncke my een hart dync wesende/ als men 13partien meer onghereet met vonnesse/ danne ghereet/ Ende daer 14bij/ men sal de vonnessen claer wysen/ ende die gheven/ ende 15daer mede lasten omme te wysene/ een vanden iughen die best 16ter talen es/ ende verstandelicxt can spreken/ Inden bibel staet 17ghescreven inden bouc van Exodus/ dat God beval Moyses te 18gane in Egypten anden conync Pharao/ Ende hem bevelen dat hi 19zoude laten gaen ende quite scelden sijn volc van Israel/ twelke 20de conync Pharao hilt in subiectien/ Daer of dat hem Moyses 21excuseerde ieghen Gode/ zegghende/ heere/ Ic en can niet wel 22spreken/ zenter eenen anderen/ Ende doen was hem gheseyt 23Araon syn broeder sal de tale voor dy spreken/ Dus laste onse 24⁺ heere Moyses metter bederve/ ende Araonne metter talen/ omme 25dat Araon best ter talen was/ Ende dat hij wilde dat claerlike/ 26wyselike/ ende verstandelike gheseyt zoude wesen/ Ende also 27zoudemen lasten die best ter tale waren/ Te dien hende/ dat 28tvonnesse zo claerlike ende verstandeliken ghewyst worde/ datter 29gheene donckerhede in ne viele/ want de vonnessen behooren 30gherechtelike ende claerliken ghewijst te sine/ ende behooren 31gherechtelike ende wyselike verstaen tesine. Tachste deel van 32iusticien.

33Tachste deel van iusticien/ es execucie of innynghe/ So wan-34neer dat een vonnesse ghewyst es/ so behoort daer of execucie 35te zine/ Dats te verstane/ innynghe vanden vonnesse/ ende dat

2 daer.... tvonnesse ontbr. 15 die de beste tale in den mont heeft 22 Die seyde
25 ende omdat die bootscap te verstandelijker ghedaen soude worden 28 dat mense claer verstaen mach alst boven gheseyt es
31 Tachste deel van Justicien ontbr.
33 es execucie of innynghe ontbr.

+ fol. 18d

+ fol. 19a

[p. 40]

tekstkritische noten

1vulcommen te hebbene/ Ende dit es sculdich/ te doene of te doen 2doene de rechtere/ Want een vonnesse sonder execucie/ daer 3mede en es niement/ gheholpen/ Niet te meer danne met scoonen 4woorden niet ghedaen/ ende niet vulcommen/ want vonnessen 5zonder execucie/ ne syn niet danne woorden/ Ende daer toe so 6es principaliken de rechter ghestelt/ ende gheoordineert/ Ende 7so wat rechtere die niet en wille executeeren tghuent dat ghewyst 8⁺ es/ ende dat bij corruptie of bij faveure/ bij vreesen of bij rouke-9loosheden/ of anders hoe dat het sy achter laet/ hij ne doet niet 10alleene te cort den ghuenen wient beieghent/ maer hij doet te 11cort Gode ende iusticie/ Ende behoort niet gheheeten tsine rechtere/ 12maer behoort gheheeten tsine onrechtere/ ende behoort daer of 13van sinen oversten ghepuniert te sine ende ghepriveert van synre 14officien/ Inden eersten bouc van den conynghen staet/ dat God 15zende Samuelle den prophete anden conync Saul/ ende dede hem 16bevel van Gods weghen/ de zelve prophete/ dat hy trecken soude 17met grooter menichte van volke/ int land van Amalech/ ende 18bederven ende dooden al dat hij daer vonde/ mannen/ wiven/ 19kinderen/ ende al dat hij daer vonde/ Ende ooc bederven ende 20dooden intsghelycx alrehande beesten/ zonder yet te live te 21latene/ omme dat sy Gode verbolghen hadden/ mids dat sy quaet 22ende fel gheweest hadden den kinderen van Israel/ doen sy huut 23Egypten quamen/ Hier omme de conync Saul vergaderde groote 24menichte van volke van Israel/ ende trac int lant van Amelech/ 25ende destrueerde al tlant/ ende sloughent al doot/ ute ghedaen 26den conync Agag/ dien liet Saul leven/ ende behilt alle de vette 27⁺ beesten/ Dus ne executeerde Saul niet tvonnesse noch tbevel Gods/ 28omme twelke God zende den voornoomden prophete Samuelle/ 29an den conync Saul/ ende dede hem segghen biden selven pro-30phete/ dat hine punieren zoude van sinen ryke/ Ende doe bad 31de conync Saul den prophete Samuel/ dat hij sinen paix soude 32maken tjegen Gode/ Ende omme dat te doene/ hij hiltene so vast 33by sinen cleeren/ dat hy scuerde den mantel vanden prophete/ 34Ende de prophete seyde hem/ gheliken datstu minen mantel ghe-35scuert hebts/ zo sal God dijn ryke scueren/ omme datstu niet 36en hebts gheexecuteert noch vulcommen/ sijn vonnesse/ ende sijn 37bevel/ Ende Saul seyde/ Ic hilt de vette beesten te live/ omme

1 te doene 3 beholpen 5 Ende daer.... Ende so ontbr.
17 moghentheyt 30 biden selven prophete ontbr.
32 omme dat te doene ontbr. 36 ende volcomen
37 ontschuldichde hem en seyde 37 te live ontbr.

+ fol. 19b

+ fol. 19c

[p. 41]

tekstkritische noten

1Gode offerande mede te doene/ Ten welken de voorseyde prophete 2aldus verantwoorde/ God heeft liever onderhoorichede/ dan offe-3rande/ Ende bij ghebreke vander execucie te doene/ hij was 4versteken ende ghepriveert van sinen rike/ Nochtanne dat hij 5daer na den conync Agag dede dooden/ ende al in sticken snyden/ 6also hier voren gheseyt es int eerste deel van iusticien/ int capitel 7vander clachten/ daer gheseyt es van Amman den dienare vanden 8⁺ conync Asueres/ Ende daerna quam de quade geest in den conync 9Saul/ ende wart achterna doot gesleghen/ ende sine kinderen 10int gheberchte van Ghelboe/ Dit ghebrec van deser execucie/ was 11zeere ghewroken/ Ende ghelike dat God wrac dit ghebrec van 12execucien/ hets te gheloovene/ dat hijt loonen sal/ die de goede 13execucien van iusticien doet/ hets Gods bevel/ goede iusticie te 14doene. Ende hij seght bijder mont van David inden zouter/ want 15hij begheert quaethede ghepuniert te hebbene/ Inden bouc van 16Josue staet/ de kinderen van Israel wonnen Jherico bider gratie 17Gods/ mits dat sij zeven werven omtrent de stede ghynghen/ 18Ende ter vijfster werven/ vielen de mueren omme/ Ende God ne 19wilde niet datmen yet binnen der steden nam/ Ende als de stede 20ghewonnen was/ so wasser een die hiet Achor/ ende was van 21Judas gheslachte/ ende dese nam inde stede een dierbaer cleet/ 22ende ooc selver ende goud/ ende stact wech ende dalft in sijn 23pauvilloen/ Ende omme dese zonde/ die van Israel verloren den 24strijt voor de stat van Hay/ Ende God seyde tote Josue de waer-25omme dat sine lieden also gheplaecht waren/ Ende liet/ hem 26⁺ werpen lot omme te wetene wye dese diefte ghedaen hadde/ 27Ende Iosue dede tbevel Gods/ ende tlot viel upt gheslachte van 28Judaes/ ende daer viel tlot up Achor/ God beval dien te execu-29teerne/ ende Iosue dedene dooden ende executeren/ in een dal 30ende vulquam ende executeerde ons heeren bevel/ ende dat dal 31daer dese execucie gheviel/ heet noch Acors dal/ Elc rechter zye 32wel toe/ dat hij wel executere ende vulcomme¹⁾ tghuent dat 33iusticie wijst ende beveelt/ Onse heere God beval Abrahamme/ 34dat hij soude offeren Ysaac sinen zuene/ ende omme te executeerne

6 als die historie hiervoren van Amman spreect
9 ende werdt achter na doot ghebrechte van gelboo
12 dat hijt zeer wreken waer datmen die vonnissen van goeder iusticien niet en vervolcht ende voldoet want hets Gods bevel goede iusticie te doene 14 ende God spreect selve Davids mont 25 hiet dat men worpen soude

+ fol. 19d

+ fol. 20a

1) vulcommen.

[p. 42]

tekstkritische noten

1ende te vulcommene ons heeren bevel/ Abraham bant de handen 2van Ysaac sinen lieven zuene/ ende zoudene onthooft hebben/ 3omme Gode offerande te doene met sinen voorseyden zone/ Ende 4als God sach sine groote onderdanichede/ hij dede biden inghele 5tzweert daer hij sinen zuene mede onthooft soude hebben/ up 6houden/ ende beval hem offerande te doene met eenen weder inde 7stede van sinen zuene/ de welke weder verwerret stont met sinen 8hoornen inde doornen/ Dit was zeer onderhoorich ende onder-9danich gheweest/ omme te executeerne ons heeren bevel/ Ende 10also voren gheseyt es/ Elc rechtere doe goede execucie ende neme 11⁺ exemple ande punicie/ ende ande plaghe/ die gheschiede den 12conync Saul/ omme sijn ghebrec van execucien/ Ende neme ooc 13exemple anden loon van Abrahamme ende Iosue/ omme dat sy 14altoos bereet waren met onderhooricheden te executeerne ons 15heeren bevel/ Neemt ooc exemple an vele landen die ic wel 16nomen zoude up dats noot ware/ die plaghen te sine gheregiert 17by iusticien/ ende bin corten tyden haerwaert/ Ende die wile dat 18dat gheduerde so voeren sy wel/ Ende nu bij ghebreke van 19iusticien te executeerne/ sy gaen te quiste ende te nieuten/ Hoe 20men tspel wint of verliest met vier kaetsen.

21Als de kaetsers aldus alle ghereesscepe hebben omme spelen/ 22ende die zaken zoo verre verleden sijn gheliken dat gheseyt es/ 23zo beghinnen sy haer spel/ Ende het es lettel yement/ hine weet 24wel datmen pleecht te spelene met vier kaetsen/ Ende so wye 25die vier kaetsen wint/ die winnet tspel/ Ende elc speelre moet 26hem pooghen zinen wederman te wederstane met vier kaetsen/ 27Int ghelike so moeten jugen ende rechters wederstaen specialike 28⁺ vier zaken/ zullen sy over lieden van iusticien bekent sijn/ Ende 29wederstaen sy die niet/ sy verliesen haerlieder spel/ dats te ver-30stane/ zij verliesen in hem selven gherechtichede ende iusticie/ 31Teerste point es/ men moet wederstaen int maken van vonnessen/ 32ende in alle handelynghen van iusticien/ faveur/ of minne/ want 33minne doet ondertiden meer doen/ of min/ dan recht/ Teofrastus 34die secht/ dat de vonnessen die bij minnen ghegheven syn/ die 35syn blent/ Want minne es blent ende doet dolen/ Ende een leelic 36meinsche dynct der minnen schoone wesen/ ende daer bij en heeft 37de minne gheene warachtighe kennesse/ Exemple van Narcisus/

1 om dit te doene 6 daer.... up houden ontbr.
11 an alle dat hier boven gheseyt is/ want hem daer off gheschien mach/ ende nemen ooc exempel want soo waer men iusticie scarpelic houdt ende regeert.... 19 Hoe.... vier kaetsen ontbr. 28 voer lieden 37 vonnissen

+ fol. 20b

+ fol. 20c

[p. 43]

tekstkritische noten

1die hem selven doodede/ omme minne/ Ja/ omme minne van 2sijns selfs scaduwe/ dat was eene zotte ende eene ombekende 3minne/ Ende menich andere heeft men vonden die hemselven 4ghedoot hebben/ omme minne/ Ende dickent so heeft men ghe-5vonden ende daghelicx vint zottede van minnen/ ende onbekent-6hede commen van minnen/ Ende in vonnessen ende in iusticien 7te doene moet syn wyshede/ ende bekenthede/ ende dus es minne 8beieghenthede/ ende contrarie van iusticien/ Ende daer bij moet 9⁺ minne wederstaen sijn in vonnessen/ Tander point datmen weder-10staen moet/ dat es gramscepe ende nyd/ want een nidich mensche 11es altoos gram/ Tulius segt/ dat een gram iuge es te scuwene/ 12Want de gramme mensche dynct dat mesdoen eere es/ Socrates 13segt dat gramscepen in vonnessen zeere te scuwene es/ Ende segt 14dat tote Alexandre was gheseyt/ Als du dine vonnessen wysen 15ende huuten zults/ bestu danne bevaen met gramscepen/ zo ver-16beyde tote dat dine gramscepe leden es/ Alimandus segt dat 17Cambises de conync van Persen ende van Meden was so ghe-18rechtich/ dat een sijn iuge hadde verwyst te stervene eenen man 19bij nyde ende by gramscepen/ zonder verdiente/ Hier omme so 20dedene de voorseyde conync vlaen al levende/ Ende dede den 21zetel daer de iuge in plach te zittene/ decken metten velle/ 22Ende maecte iuge den ghuenen die zuene was van diere ghe-23vleghen was/ ende dedene sitten als hij vonnessen wijsen soude/ 24uptfel van zinen vader/ Te dien hende dat hy exemple nemen 25soude ande mesdaet van sinen vader/ Terde point datmen weder-26staen ende verwinnen moet/ dat es ontsiennesse/ want wat iugen 27⁺ of rechtere die hem ontsiet of laet recht te doene/ by ontsiennessen 28van heeren of van mueghende lieden/ ende vreesen bedreech of 29evelemoet of zijn officie te verliesene/ omme recht te doene/ daer 30so failliert hij ende iusticie met allen/ Tulius segt inde ystorie 31van Rome/ dat wilen een Romein was gheheeten Marcus Regulus/ 32Ende dese wart ghevaen van die van Carthago/ in eenen strijt 33te scepe/ Ende dese Marcus was zeere vrome ende gherechtich/ 34Daer te voren eer hij ghevaen was/ so hadden die van Rome vele 35ionghe lieden van Carthago ghevanghen/ Ende als dese Marcus 36aldus ghevanghen was vanden Cartaghoysen/ hij wart ghevoert te

1 doode 1 Ja.... Ende menich ontbr.
7 grote bekenthede 9 in vonnissen te ghevene 19 uut
21 verdecten 23 wanneer hij vonnissen wijsde
33 jongher

+ fol. 20d

+ fol. 21a

[p. 44]

tekstkritische noten

1Carthago/ Ende/ van daer so lietene de Carthagoysen gaen up 2sine trouwe te Roome weder/ maer te keerne teenen voornoemden 3daghe/ by sulker condicien dat hij moeste quite doen gaen ende 4ontslaen/ alle de ghevanghenen die te Roome gevanghen waren 5van Carthago over hem alleene/ Ende rekenden denselven Mar-6cus/ also goet als alle hare ghevanghenen/ Ende seyden hem/ waert 7zo dat hij dat niet en conste verwerven an die van Roome/ dat 8⁺ dese wissel voortghynghe inder manieren dat gheseyt es/ ende 9hij weder in quame tsinen daghe/ zy zoudene doen sterven de 10alre quaetste doot/ die zij zouden connen visieren/ ende peinsen/ 11Marcus quam te Roome up sine trouwe also voren gheseyt es/ 12Ende leyde dit in termen voor de senatuers/ Ende als de senatuers 13dat hoorden/ waren vanden avise dat men alle de ghevanghenen 14quite scelden zoude/ omme Marcus Regulus te behoudene/ Maer 15hij selve/ ne wilde niet daer in consenteren/ segghende aldus/ 16Dese ghevanghenen die hier ligghen van Carthago/ sijn vrome 17ionghelieden/ upcommende/ ende van grooten maghen/ Ende 18daer esser vele zij hebben hier langhe gheleghen/ ende gaen up 19hare trouwe achter onse stat/ ende bij dien weten de staet vander 20stede/ ende quamen zy ute/ de stede mochter mede verloren 21wesen/ Ende eist dat mense behout ende doet sterven/ zullen die 22van Carthago metallen den moet verliesen/ Ende de mueghent-23hede van harer stede wort daermede verloren/ Ende an my ne 24mach de stede van Roome niet vele verliesen/ Want ic bem out 25ende ofgaende/ Ende daer by es beter ende oorboorliker/ dat ic 26⁺ weder in vanghenesse ga/ ende sterve/ ende sy lieder mede/ 27danne de stede bij hem lieden ghewonnen ware ende bedorven 28worde/ ende naer sinen avise het gheschiede also/ Ende ghync 29weder in handen te sinen daghe/ ende die van Roome deden 30sterven alle hare ghevanghenen van Carthago/ ende Marcus was 31ghedaen sterven van die van Carthago eene zeere gruwelike doot/ 32Dese Marcus Regulus ne ontsach niet de doot/ ende hadde liever 33de doot te kiesene/ danne trechte ende tghemeene proffijt te 34latene vander stat van Roome/ Nochtanne dat hy wel te voren 35wiste/ dat hij daer omme sterven soude/ Ende int ghelike/ ne 36souden iugen ende rechters ne gheene saken ontsien/ omme goet 37recht ende iusticie te doene/ Want tmeeste ghemeene profyt dat 38sijn mach/ dats te houdene ende te doene/ recht ende iusticie/

5 voer 13 sy alle 13 van dien avise ende wilden
19 die stadt van Roome 25 daerom 26 omme ghevanghen

+ fol. 21b

+ fol. 21c

[p. 45]

tekstkritische noten

1ieghen elken/ ende met elken/ Ende diet niet en doen/ en slachten 2niet Marcus Regulus. Tvierde point datmen scuwen ende weder-3staen moet in iusticien/ dats corruptie/ dats te verstane ghierichede/ 4ghelt of andere ghiften of miede te nemene/ omme vonnessen/ 5ende dit heet corruptie/ ende het es wel sine name/ want corrupcie 6⁺ es te segghene/ eene linghene/ of een oesch dat zonderlynghe 7zeere stynct/ ende ghecorrumpeert es/ dese ghierichede mach wel 8also gheheeten wesen/ want sy stynct/ ende diese doet/ hy 9mesdoet ieghen Gode/ ende de weerelt/ Ende weder dat tvonnesse 10in hem selven goet sy/ of quaet/ daer ne behoort gheen ghelt of 11andere ghiften of ghenomen te sine/ want wye een gherechtich 12vonnesse vercoopt/ hij vercoopt Gode ende recht/ want gherech-13tichede es God selve/ Ende wye vercoopt een ongherechtich von-14nesse/ die vercoopt sine ziele/ ende hij berooft denghuenen wiemen 15onrecht doet/ Ende dien roof es vele quader/ ende doet weers/ 16danne de roover die den coopman rooft ten weghe/ Ende hier 17syn vele redenen toe/ omme dat te sustineerne ende te prouvene/ 18daer of dat ic my verdraghe/ Ende voorwaer vonnesse te ver-19coopene/ es eene alte quade ghierichede/ Ende meest alle de 20quade inconvenienten ende quaetheden die inde weerelt ghevallen/ 21commen toe bij ghiericheden/ bij ghierichede vercochte Iudas 22onsen heere/ Ende bij ghiericheden cruuste Pylatus onse heere/ 23want hij was ghierich omme sine officie te behoudene/ ute ghie-24richeden⁺ ghevallen meest alle de strijden die in die weerelt ghe-25vallen/ tusschen den princen ende den landen/ Ende eist dat sy 26ghevallen bij hatien/ of by nyde/ of by overmoede/ zo es dat 27ghespruut uut ghiericheden/ omme dominatie ende wasdom te 28hebbene/ deen up den anderen/ ute ghiericheden ghevallen alle 29dieften/ ende moorden/ die dagelycx gheschien/ ghierichede es 30eene de quaetste condicie die iugen of rechters hebben moghen/ 31Sypion van Affrike zeyde/ zo wanneer dat die van Roome te rade 32waren/ omme eenen rechtere te zendene in eenich lant/ dat men 33scuwen zoude boven alle dync/ ghierichede/ ende ghierighe lieden 34te stellene in regemente/ Ende seyde dat onghelijc ware/ dat een 35ghierich man zoude wesen gherechtich/ of warachtich/ Ooc mede 36menich wyf heeft haer eere overghegheven by ghiericheden/ Het

1 iegen elken ende met elken ontbr.
3 in iusticien ontbr.
7 een dinc dat verdorven is off dat stinct
9 diese doen stincken voer Gode ende voer die werelt
32 sennene 34 onmoghelijc

+ fol. 21d

+ fol. 22a

[p. 46]

tekstkritische noten

1was een wyf die hiet Precoorde/ dese was cocubine van eenen 2man hiet Clerus/ dit wijf was zeer begheerlic/ ende begheerde 3eenen hiet Spontonius/ Ende dese Spontonius en conste dit wyf 4niet ghecrighen te sinen acoorde/ bij beden noch by schoonen 5woorden/ ende doe ghync hyse corrumperen met ghiften/ ende 6⁺ belovede haer te ghevene/ also vele gouds als thooft woughe van 7Clerus haren amys/ up dat zoe wilde doen sinen wille/ Ende up 8dit zoe sliep bij hem/ ende dede dat hem gheliefde/ Ende dit 9ghedaen/ van grooter ghiericheden/ zoe vermoorde Clerus haren 10amys/ ende slouch hem syn hooft of/ omme dat te doen weghene 11ieghen tgoud/ ende tghewichte van dien te hebbene/ ghelike dat 12Spontonius haer belooft hadde/ Ende zoe dede noch meer/ zoe 13smalt loot/ ende ghoot dat/ in dat doode hooft/ omme dat te 14meer weghen soude/ ende omme te meer gouds te hebbene/ hier 15in mach men claerliken merken vier quaetheden/ Deerste/ ende 16de principaelste/ daer alle de quaetheden ute spruten/ dat es 17ghierichede/ Tandere es hoerdom/ Want zoe vercochte haren 18lichame/ Terde was moort/ want zoe vermoorde haren amis/ 19Tvierde/ dat was valshede/ int ghuent dat zoe loot smalt/ ende 20ghoot int doode hooft/ Ende hier of was ghierichede tfondament 21van al/ Ende het en es niet te scrivene noch te estimeerne/ hoe 22vele quaetheden dat ghevallen sijn ende daghelycx ghevallen/ 23ende te duchtene es/ ghevallen sullen/ omme de zonde van ghie-24richede.⁺ Dese vier saken die gheseyt sijn/ die sijn destruerers 25ende perturberers van justicien/ ende die moet elc juge wederstaen 26ende verwinnen/ David wederstont ende verwan vierden/ vier 27ruesen/ dewelke ghebroeders waren/ De moeder van desen vier 28ruesen was vanden juedschen gheslachte/ ende hiet Corpha/ Ende 29de vader was een heydin ruese/ ende hiet Golyas/ Ende David 30die wierp dien doot met eenen slynghere/ Hier in verwan David 31teerste point/ dats minne of faveur/ Want David ne liet niet dit 32te doene bij minnen die hy hadde anden ruese/ nochtanne dat hy 33was van sinen gheslachte/ also voorseyt es/ Dandre rues hiet 34Iosby van Moab/ Ende die slouch doot/ Abysay/ Davids zuster 35zone/ Hier in verwan Abysay/ tander point/ twelke es/ gramscepe 36of nijd/ want hy ne dede dat niet by gramscepen/ no by nijde/

7 als sy dese beloofte hoorde stappans stac haer die ghiericheit/ sy conenteerde bij hem te slapen en zo te doene al dat hem geliefde
13 doode ontbr. 20 in sijn hoot 20 Ende hier.... Ende het ontbr. 26 verwinnen.... Salemon de conync ontbr.

+ fol. 22b

+ fol. 22c

[p. 47]

tekstkritische noten

1Maer hij dede dat up syn verweerren/ want de voorseyde Iosby/ 2poochde David doot te slane/ de welke David moede was van 3vechtene/ ende dat es rechte iusticie/ Ende elken es gheoorloft 4hem te verweerne/ De derde ruese hiet Saphay/ ende een van 5Davids rudders slouch dien doot/ ende die rudder die hiet/ Sebocay/ 6⁺ Dese verwan terde point/ dats vreese of ontsienesse/ want hine 7vreesde noch ne ontsach niet/ de groothede/ noch de staerchede/ 8noch de quaethede/ vanden ruese/ Maer hy dedene te nieuten 9ende tondere/ nochtanne dat de voorseyde ruddere een cleene man 10was/ ende cranc ieghen den ruese/ Den vierden ruese en hebbic 11niet ghehooren nomen/ maer het slouchene doot Davids broeders 12zuene/ ende die hiet/ Jonathas/ ende desen ruese hadde an elken 13voet/ VI theen/ ende an elke hant/ VI vingheren/ Jonathas 14verwan an desen ruese tvierde point/ dats ghierichede/ Ende mach 15desen ruese wel gheliken der ghiericheden/ in also vele als hij 16niet ghenoomt en es/ ende sinen name verholen ende niet gheseyt 17en es/ want corrupcie/ es vule ghierichede/ ende wille verholen 18ende niet gheseyt syn/ Ende ghemeenlike diere mede omme gaet/ 19ende pleecht/ myede te nemene van recht te doene/ doet het 20heymelic ende verholen/ noch de name vander somme of ghifte 21ne moet niet ghenoomt of gheseyt sijn/ niet meer danne van mij 22ghenoomt of gheweten sy/ de name vanden ruese/ Men seght 23datmens pleecht/ maer eist also/ dies pleghen/ doen ieghen Gode/ 24ende ieghen recht/ ghelike dat dese ruese hadde vyngheren ende 25⁺ theen ieghen natuere/ Salemon de conync die verwan in sine 26ionchede ende in zijn eerste beghin met vroescepen de vier vroede 27van Moab/ deen hiet Dorsa/ dander hiet Cascal/ de derde hiet 28Eman/ ende de vierde hiet Ethan/ Also zouden verwinnen met 29vroescepen de jugen de vier zaken die gheseyt zijn/ Ic hebbe 30verclaerst hoe dat de caetssers haer spel winnen of verliesen met 31vier kaetsen/ hoe dat iusticie verloren of behouden es met vier 32zaken/ Ende de vier zaken te wederstane/ hoe een wijf die hiet 33Precoorde/ mesdede/ daer ute dat quamen vier mesdaden/ Hoe 34dat David hem vierder verslouch de vier ruesen/ hoe dat de vier 35ruesen syn ghebrocht/ ende gherapoorteert ten vier zaken/ daer 36mede dat iusticie belet es/ Hoe Salemoen verwan met vroescepen 37de vier vroede van Moab/ ende hoe dat jugen verwinnen zouden 38de vier voorseyde obstaculen van iusticien/ Ic bidde den rechters 39ende den jugen/ dat sy int ghelike willen verwinnen in iusticien/

27 deen hiet.... Ic bidde den rechters ontbr.

+ fol. 22d

+ fol. 23a

[p. 48]

tekstkritische noten

1de vier zaken die boven ghescreven sijn/ zo sal recht ende iusticie 2goeden voortganc hebben/ ende wel ghehouden sijn/ Hoemen speelt 3met II kaetsen eermen ute gaet.

4⁺ Ghij hebt wel ghehoort hoe tspel ghewonnen of verloren es met 5vier kaetsen/ ende al eist ghewonnen of verloren met vier kaetsen/ 6nochtanne ne maectmen niet meer danne twee kaetsen teenen 7male/ ende met eenen uutgane/ Ende als twee kaetsen ghemaect 8sijn/ zo gaen buten diere binnen waren/ ende die buten waren 9gaen binnen spelen/ omme die twee kaetsen diere ghemaect sijn 10te winnene/ Dese twee kaetsen moghen wel gheliken/ hoe dat 11volc es sculdich gheregiert te sine bij tween wetten/ Dats te 12wetene/ eene gheestelike wet/ ende een waerlike wet/ Ooc mede 13moghen dese twee kaetsen gheliken/ ghelike datmen niement 14condempnieren sal/ min dan up tghetughe van tween oorconden 15ten minsten/ Ende intghuent dat die binnen sijn/ buten gaen/ 16met twee kaetsen ghewonnen of verloren sijn/ so maect men noch 17twee kaetsen/ Ende danne gaen deghuene die eerst buten ghynghen 18weder binnen/ dat mach gheliken tghuent dat hier naer volghende 19es/ In den bibel staet dat de stede van Betulia was beleyt van 20Olyfernuse/ die conyncstavel was vanden conync Cambises/ ende 21waren die van Betulia in twyffele omme de stede over te ghevene/ 22⁺ inden handen van Olyphernuse/ Ende doe was daer eene weduwe 23inde stede/ die jonc ende zeer schoone was/ ende die hiet Judich/ 24die Gode minde ende ontsach/ ende was een goet helich wyf/ 25Dese weduwe troostede die van Betulia/ ende schaltse omme dat 26zy Gode wantrouweden/ ende huerlieder behout niet en stelden 27in hem/ Dese ghync uter stede met haren ioncwive/ ende ghynghen 28onder hem tween int heere van Olyphernuse den conync/ dat 29buten der stede lach/ Ende als die vanden heere dese twee 30vrouwen saghen/ zij vynghense ende dedense leeden voor Olypher-31nuse/ wien Judich neech ende dede hem reverencie/ Ende als hij 32sach hare schoonhede/ wast hij met begheerten ontsteken up haer/ 33Ende vraechde haer waer omme dat zoe daer quame zoe verant-34woorde hem ende seyde/ God heeft my tote dy ghesent/ omme 35dat hij verbolghen es up tvolc van binnen/ ende dat ic dy zoude 36leeden inde stede/ ende dy overgheven tvolc in dyn bedwanc/ 37Doe seyde Olyphernus/ Doet my dit dyn God/ zo sulstu groote

2 Hoe.... gaet ontbr. 13 ghelyken dat men
20 d. st. v.b. off die ghene die daer in waren in twi vele waren om haer selven over te ghevene in den handen van Holofernis.
24 salich 31 voor Holofernis. Als Judith over hem quam sy neghen hem

+ fol. 23b

+ fol. 23c

[p. 49]

tekstkritische noten

1vrouwe sijn/ in Cambises myns heeren huus/ ende consenteerde 2haer te doene met sinen scatte/ al haren wille/ Ende badt haer 3⁺ dat zoe by hem slapen wilde/ zoe zeyde dat zoet doen zoude/ 4Maer moeste eerst drie daghen ute gaen/ omme haren God te 5anebedene/ twelke hij haer consenteerde/ Ende van grooter bly-6scapen/ dranc Olyphernus hem selven droncken vanden wine/ 7meer dan hy daer te voren noyt ghedaen hadde/ so dat hy slapende 8wart als een zwyn/ Ende als zoe zach dat hy sliep/ quam zoe 9tote hem ghepareert/ ende liet hare ioncwiven de duere wachten/ 10ende badt Gode dat hyse ghestercken wilde intghuent dat zoe 11meende te doene/ Ende sach Olyphernus zwaert hanghen an eene 12collumne by sinen hoofde/ ende tract uter scheede/ ende slouch 13sijn hooft of met tween slaghen/ Ende nam thooft ende droucht 14met haer inde stede van Betulia/ Ende ne vant niement die haer 15belet of wederstant dede/ Ende dede tvoorseyde hooft hanghen/ 16ande mueren vander stede/ Ende tsmorghens als theere wiste van 17Olyphernus doot/ zy trocken wech ende vloon van voor de stede/ 18Aldus wart de stat ontset by den toedoene van Judich/ Ende 19zoe hadde alt goet van Olyphernuse/ dat hij ende al sine lieden 20ghelaten hadden voor de stede/ metten welken zoe Gode offerande 21⁺ dede/ Ende gheliken dat de kaetsers van binnen buten gaen/ so 22ghync Judich van binnen buten der stede. Ende ooc gheliken dat 23de kaetsers twee kaetsen maken met tween slaghen/ zo slouch 24Judich Olyphernuse thooft of/ met twee slaghen/ Ende doe keerde 25zoe weder inde stede alst tyt was ende behoorde/ gheliken dat de 26kaetsers weder in keeren/ die van eerst ute ghynghen alst ooc 27tyt es ende behoort/ ende sy buten ghespeelt hebben/ dat buten 28behoort ghespeelt te zine/ Hoemen ondertiden ne maect maer 29een kaetse.

30Ic hebbe ghesproken vanden nombre vanden kaetsers/ ende 31hoe dat die binnen ghespeelt hebben buten gaen/ Ende danne 32die buten ghespeelt hebben binnen commen/ ende dit hebbic beede 33ghestelt int capitel/ Nu zal ic meer spreken vanden kaetsen ende 34daer of maken een capitel alleene/ ende of up hem selven/ Ende 35daerna sal ic spreken vanden uutgane/ ende daer of ooc maken 36een capitel up hem selven/ Ende ic segghe aldus/ Al eist dat ic 37gheseyt hebbe/ datmen tspel wint met vier kaetsen/ ende men 38twee kaetsen maect eer datmen uutgaet/ nochtanne ghevalt wel

1 Stappans liet hij haer ghebruken al haren wille met hem
14 droecht met droecht met haer 26 alst.... Hoemen ontbr. 28 Hoemen.... Al ist dat ontbr.

+ fol. 23d

+ fol. 24a

[p. 50]

tekstkritische noten

1ondertiden/ datmen tspel wint met eenre kaetse zonder meer/ 2⁺ Ende dat comt omme dat de partye heeft ende dander partye en 3heeft mer XXX ende ondertiden niet/ Ende alst aldus ghevalt/ 4so ne maect men maer eene kaetse/ Ende de redene die es omme 5dat de ghone die XLV hebben mueghen winnen haer spel met 6eenre kaetse/ ende daer bij en maect men niet meer dan een kaetse/ 7Ende dit is ten voordeele vanden ghuenen die alre neerenstichts 8gheweest hebben/ ende meest oorboren ghedaen hebben/ Ende 9ten achterdeele vanden ghuenen diere traechts gheweest hebben/ 10ende minst oorboors ghedaen/ Maer alst also ghevalt/ dat de 11ghuene die minst hebben/ zo wel spelen ende zo neerenstich zijn/ 12dat sy ooc connen gheerighen XLV zo speelt men met tween 13kaetsen/ Ende alst aldus ghevalt/ zo gheduret tspel langher danne 14vier kaetsen/ ende men rekent alleens/ Ende alst so ghevalt dat 15deene pertye deen kaetse wint/ so roupt die partye over luud/ 16tvoordeel/ tvoordeel/ Ende dat es dat sy moghen winnen tspel 17met eenre kaetse/ Ende so ne mach dander partye niet/ Ende 18danne speelt men ook maer met eenre kaetse sonder meer/ Ende 19dit es omme tvoordeel¹⁾/ vander eenre partye/ Het ghevalt wel 20ondertiden/ dat de ghone die eerst tvoordeel hadden/ dat sy daer 21naer tachterdeel ghecreghen/ Ende dat deghuene die van eersten 22tachter deel hadden/ dat sy tvoordeel ghewonnen/ danne roupen 23⁺ sy also dandere van eerst riepen/ tvoordeel/ tvoordeel/ Ende danne 24speeltmen noch met eenre kaetse zonder meer/ als te voren 25bider redene die gheseyt es/ Inde twee kaetsen mach men ver-26staen/ dat twee wetten sijn/ also gheseyt es int article voor dit/ 27Ende datmen ondertiden niet meer en speelt dan met eenre kaetse/ 28bediet ghenouch dat eenighe zaken syn die niet en behooren toot 29beeden wetten/ maer ne behoort mar te eenre wet alleene/ Ende 30sulc mach de sake wesen zoe behoort ter gheesteliker wet/ ende 31niet ter leeker wet/ Ende sulc mach de zake wesen/ zoo behoort 32ter leeker wet/ ende niet ter gheesteliker wet/ zulc mach de zake 33wesen/ beede de wetten hebben daer of de kennesse/ ghelyken 34datmen speelt met twee kaetsen/ ende also ic te voren gheseyt 35hebbe/ dat de kaetsers hebben tvoordeel als nu deene/ als nu 36dandere/ Also heeft ondertiden deene wet de kennesse ende tvoor-37deel/ ende up een anderen tyt/ heeft dandere wet tvoordeel ende 38de kennesse/ Als de actie gheestelic es/ als gheestelike testamen-

16 voordeel voordeel 19 tvoordeel

+ fol. 24b

1) Hs. tvoordeeld.

+ fol. 24c

[p. 51]

tekstkritische noten

1⁺ ten/ huweliken/ ende vele andere zaken die gheestelic syn/ so 2heeft de gheestelike wet tvoordeel/ ende de kennisse/ Ende daer 3ne es maer eene wet of gheuseert/ Ende dandre wet cesseert/ 4gheliken datmen speelt met eenre kaetsen/ Ende als de zaken es 5reel/ dats te verstane van huusen/ van renten/ van erve/ ende 6van vele anderen zaken/ so heeft de leeke wet tvoordeel ende de 7kennesse/ ende daer up moet de gheestelike wet cesseren/ Maer 8als de actie es mixte/ dats te verstaene/ dat de zaken staen ter 9kennessen van beeden den wetten/ ghelike datmen speelt met 10beede den kaetsen/ Ende dit sijn zaken die perilleus¹⁾ sijn/ ooc 11mede punicie van woukere/ ende van vele andere zaken/ daer 12useren sy beede/ elc van sinen wetten/ Ende meest staen die 13zaken ter kennessen van twee wetten/ gheliken datmen speelt 14met twee kaetsen/ ende danne met eenre/ Dus useert men als nu 15vanden eenen/ als nu vanden anderen/ als nu van beeden/ Inden 16bouc van Exodus ende Leviticus staet/ dat onse heere wilde ghe-17dient wesen als nu van Moysesse/ als nu van Araon zinen broeder/ 18ende als nu van beeden/ Hij wilde ghedient sijn van Moysesse/ 19omme te regierne/ ende te beleedene de kinderen van Ysrael/ int 20waerlike/ Ende hij wilde ghedient syn van Araon/ omme te 21⁺ regierne tselve volc gheestelic/ Ende hij wilde van hem beeden 22ghedient syn/ doe hyse beede sende in Egypten anden conync 23Pharas/ omme de verlossynghe vande kinderen van Israel/ Ende 24gheliken dat de kaetsers spelen ondertiden met tween kaetsen 25ende ondertiden met eenre kaetse/ Also nu by den voordeele van 26den eenen/ ende nu byden voordeele vanden anderen/ Ende ooc 27gheliken dat God wilde ghedient wesen/ als nu van Moyses/ als 28nu van Aron/ ende als nu van beeden/ Also useert men nu van-29der eenre wet/ ende nu van dander wet/ ende ondertiden van 30beede den wetten/ Hoe de ghuene die binnen ghespeelt hebben buten 31gaen/ ende die buten waren commen binnen spelen.

32Ic hebbe gesproken int derde capitel voor dit/ onder 33dandre saken/ hoe dat de kaetsers spelen ondertiden binnen/ 34ondertiden buten/ Ende beloofde doe/ dat ic achterna soude 35spreken meer van deser materie/ Ende al waert dat eenich leser 36van desen hem niet en verstonde ande materie vanden kaetspele/

10 die den live toebehooren 23 Ende gheliken.... Also useert ontbr. 30 Hoe deghuene.... hoe dat ontbr.
34 Om te bat te verstane willen wij noch meer daer off spreken

+ fol. 24d

1) Hs. percueul.

+ fol. 25a

[p. 52]

tekstkritische noten

1nochtanne mach hy ende elc wel ghesien hebben/ dat die van 2⁺ binnen/ ende die van buten/ plegen te wisselne/ Dats te ver-3stane/ die van eerst binnen waren/ gaen buten spelen/ ende die 4van eerst buten speelden commen binnen spelen/ Het schijnt 5recht/ als die van binnen/ buten gaen/ dat sy priveren/ ende 6versteken uut harer stede/ die van binnen/ Aldus ziet men¹⁾ ghe-7tideliken ghevallen/ dat de ghone die in wetten ghestelt hebben 8gheweest/ ende gheoordineert hebben ghesyn/ omme iusticie te 9regierne/ datmense priveert ende of doet/ of moeten ute gaen/ 10Ende dat andere binnen wetten ghestelt ende gheoordineert sijn/ 11inde stede van denghuenen diere eerst in warer/ Ende dan com-12men deghuene die waren binnen/ ende gaen buten/ Ondertiden 13doet men dit ooc by costumen/ ende usagen van plaetsen daert 14ghevalt/ omme dat also zyn moet/ gheliken dat syn moet vanden 15voorseyden spele/ Ende ondertiden doetment omme tprofijt/ omme 16datmen meent oorboorliker ende proffiteliker personen/ te institu-17eerne danne deghuene die tregement ghehadt hebben/ Ende alst 18also ghedaen es/ zo es de meenynghe ende de waeromme goet/ 19Ende eenighe zouden willen segghen/ datmen ondertiden rechters 20ende iugen ghepriveert heeft/ ende ute regimente van iusticien 21ghedaen/ omme dat sy weldaden/ Ende datmen Willekine/ Reyn-22kine⁺/ ende Desiere/ in wetten dede/ omme by ghiericheden/ of 23by advertentien²⁾/ of van hem lieden ghedient te zine/ van zulken 24dienste/ als zylieden kunnen ende harer natueren toe behoort/ 25Ende waren in ghedaen commen/ omme Janne/ Jacobe/ ende 26Pietren/ ute doen gane/ ende te priveerne/ watter of es/ ne 27weetic niet/ ende ic ne wille daer of gheen aucteur wesen/ Ende 28waert dat also gheviele/ nochtanne ne zullen de goede die ghe-29puniert syn ende ute moeten gaen/ daeromme niet inpacient noch 30toornich wesen/ ende ne zullen dies gheen mencion maken/ met 31woorden/ noch met ghelate/ Ende ne sullen niet spreken dan eere 32naer haer naercommers/ noch vanden ghuenen diese ghestelt 33hebben/ ende sullen altoos helpen ende voorderen recht ende 34iusticie/ in also vele alst in hem lieden es/ Al eist datse de aucto-35riteit niet en hebben vanden regemente van dien/ Het es dickent 36ghesien/ dat de ghone die ghepriveert hebben ghesyn/ dat menze

1 daer men caetspel hantiert dan die 5 recht ontbr.
22 daer in dede comen 25 Ende dese laet men incomen
33 ende al ist dat sij van den regimente niet en syn

+ fol. 5b

1) Hs. met.

+ fol. 25c

2) Hs. advertenten.

[p. 53]

tekstkritische noten

1gheerne weder an nam/ ende steldese in regemente van iusticie/ omme 2de wyshede/ gherechtichede/ ende ghestadichede van hem lieden/ 3⁺ Ende hier toe zalic alegieren een zeer schoone exemple/ dat te 4al desen zonderlynghe wel dient/ dat een ghedeel lanc es/ maer 5het es goet ende warachtich/ ende hiertoe wel dienende/ Het 6was een pouete de welke ghenaemt was Francisque Patriarke/ 7Ende dese scrijft/ dat deerste marcgrave van Salusen hiet Gautier/ 8Ende dese marcgrave was versocht van sinen lieden ende onder-9zaten/ dat hij trouwen wilde een wijf/ anghemerct dat hy gheene 10en hadde/ Te dien hende dat syn lant naer hem niet en bleve 11ongheoort/ De welke zake hy sinen ondersaten consenteerde/ 12ende nam dies sijn last/ ende beloofde hem lieden hem te voorsiene 13van eenen wive/ ende die te trouwene ten eersten dat hij soude 14mueghen. De welke hij wilde kiesen te synre ghenouchten/ ver-15sochte an sine voorseyde ondersaten/ Dat zo wat wive dat hy 16kiesen ende nemen soude dat sy die niet min eeren ende waer-17dichede bewysen souden danne oft eens keyzers dochter van Roome 18ware/ Ende dat niement so koene en ware van hem lieden/ die 19questie noch woorden maecte vanden wive die hij kiesen ende 20nemen soude/ Twelke zij haren heere dus consenteerden ende 21⁺ beloofden/ Ende de zake aldus gheconsenteert sijnde/ ende ghe-22acoordeert an beeden zijden/ Gautier nam dach omme te vulcommene 23sine belofte/ Ende dede binnen den middelen tijde ghereeden/ 24ende oordineren/ al tghuent dat ter feesten hem van nooden ende 25behouvelic zoude wesen/ Het es waer dat van sinen paylayse 26niet verre en stont/ een cleene doorpkin daer lieden woenden/ 27ende ondersaten in cleenre menichten ende zeer aerme lieden. 28Ende onder dandre/ so wasser een de alre aremste ende weecst 29van goede/ de welke hiet Jan de Nicole/ Ende dese hadde eene 30dochtere die ghenaemt was Gryselde/ die zeere schoone was/ 31ende was in haer gheboren noch meer duechden ende goeder 32zeden dan schoonhede/ ende was ghecostumeert te levene sober-33liken/ want zoe was up ghevoet soberliken/ ende up ghehouden 34in grooter aermoeden/ Ende ne wiste niet wat weelde of ghemac 35was/ Dese maghet hadde dicwile de voorseyde Gautier ghecon-36sidereert ende verwerct/ by goeder deliberacien/ ende voorsiene-37ghen rade/ Ende sach an haer dat zoe meer danne wivelike courage 38hadde/ ende wesen in haer/ Ende hoe nerensteliken met alre

7 een marcgrave 7 van Salusen ontbr. 9 ghemarct 10 naer hem ontbr. 17 ghelijc oft een keysers 30 waren 38 wiselic wesen

+ fol. 25d

+ fol. 26a

[p. 54]

tekstkritische noten

1⁺ onderdanichede zoe diende haren voorseyden vadere in synre 2aermoeden/ ende maecte syn harde bedde/ bereede sine spyse/ 3naer sinen aermen staet/ Ende plach te wachtene een lettel scapen/ 4haren voorseyden vader toe behoorende/ Ende Gautier wilde hebben 5dese maecht/ ghenaemt Griselde/ ende anders gheene/ Als den 6dach quam die Gautier sinen lieden ghestelt hadde/ hij hadde 7ghedaen maken ende ghereeden croonen/ hoeden/ rynghen van 8goude/ dierbare precieuse cleederen/ naer eenen wive van sulker 9grooten ende langhde/ als hem best dochte dat Griselde was/ 10Ende hadde up dien dach vergadert/ zine hooghe vrienden ende 11maghen/ metgaders den notabelsten vanden ondersaten van sinen 12lande/ Ende ontrent der huere vander noenen/ hy trac met desen 13lieden ute sinen paylayse/ in gheliken of hy wilde varen ieghen 14sine bruut/ Ende noch doe wiste niemant danne hij/ wye de 15bruut was/ of wesen soude/ Ende al waest hem dicwile ghe-16vraecht/ wye de bruut was/ hine hads niemende willen berechten/ 17Ende quam metten gheselscepe dat voorseit es/ int voorseyde 18doorpkin voor de duere van Jan de Nicole/ vader vander voor-19seyder⁺ Grysilden/ Ende hy daer stille houdende voor de duere/ 20Gryselde quam van buten met eene kanne waters up hare scou-21deren/ ende ghync also in haers vaders huus/ Ende Gautier 22vraechde haer waer haer vader was/ Zoe neech hem ende seyde/ 23Heere hi es in syn huus/ Ende Gautier seyde haer/ zecht hem dat 24hy hier buten ieghen my comme spreken/ Zoe dedet/ Ende haer 25vader quam spreken ieghen den voorseyden heere. Ende doe nam 26hij den vader by der hant/ ende leedene over een zyde/ ende 27vraechde hem heymeliken of hy hem zoude willen gheven sijnre 28dochtere teenen wive/ Ten welken de voorseyde aerme man/ ne 29wiste wat verantwoorden van bescaemtheden/ Ten hende hy ver-30antwoorde/ Ic en behoore niet te willene de contrarie van uwer 31begheerten ende ghelieften/ want ghy sijt myn gherechte heere/ 32Doe seyde Gautier het es ghenouch/ laet ons ghy ende icke daer 33binnen gaen/ ende ic sal haer vraghen in uwe presencie/ oft 34haer wille also zij/ Ende als Gryselde sach den grooten heere 35commen in haers vaders cleene husekin/ zoe was zeere bescaemt/ 36Ende doe seyde haer Gautier/ het ghelieft dinen vader ende my/ 37⁺ datstu myn wijf zijts/ Ic hoope het sal dy ooc ghelieven/ Maer 38ic wille dy vraghen oft zo gheviele dat ic dy name teenen wive/ 39ofstu altoos dyn leven lanc ghereet sult wesen te doene ende te

2 ende - Ende plach ontbr. 19 hij bleef daer stil houden 22 eersamlic

+ fol. 26b

+ fol. 26b.

+ fol. 26d

[p. 55]

tekstkritische noten

1latene/ tghuent dat my ghelieven sal/ Ende gheheelike te stellene 2dinen wille inden minen/ Ende wat ic met dy doen wille dat in 3dancke te nemene/ ende blidelic an te gane/ sonder daer ieghen 4yet te zegghene of te doene/ Ten welke zoe verantwoorde ende 5seyde/ heere ic weet wel dat ic niet waert ne bem van so grooter 6eere/ maer eist alsoo dat uwe gheliefte ende myn gheluc sulc es/ 7zyt zeker dat ic anders niet doen en zal/ noch peinsen te doene/ 8dat hu contrarie wesen sal/ noch onghenoughelic/ Ende ne sult 9my de zake niet mueghen doen/ al waert my te doen stervene/ 10ic en salt in dancke nemen/ Gautier seyde/ hets my ghenouch/ 11Ende namse byder hant/ ende leedese ute dien aermen husekine 12voor tvolc/ dat daer sijns verbeydede/ Ende seyde/ ziet hier myn 13wijf/ ziet hier myn vrouwe/ Dese wilt eeren/ dese wilt minnen/ 14hebt ghy my lief/ hebt haer noch lievere/ Ende te hans so was 15Griselde biden vrouwen die Gautier daer hadde ghedaen commen/ 16⁺ ontcleet van haren ondieren ende odeliken cleederen/ ende abiten/ 17ende naect ghemaect toter huut/ Ende was al vercleet van beneden 18upwaert/ rikelic met eerbaren ende dieren cleederen/ Ende als 19zoe aldus was ghepareert/ het scheen of zoe gheweest hadde eene 20ghetransfigureerde goddinne/ van uutnemender schoonheden/ haer 21aer gheleec den goude/ Ende up thooft had zoe eene croone/ ende 22al daer voor al dat volc/ so stac hy haer anden vinghere/ eenen rync 23van goude/ ende troudese toot eenen wive/ Ende deedse stellen up 24een schoon wit tellende paert/ ende also voeren zij tsinen paylayse/ 25Zyn volc hadde over groote blyscepen ende ooc verwondren. 26Gryselde die drouch haer in haer huwelic so wijselic ende so ghese-27delic/ dat zoe scheen wesende van hoogher aert/ ende van edelen 28gheslachte/ Ende diese niet ghekent hadde/ noch haren vader¹⁾/ 29noch hare ofcomste/ hy hadde ghewaent dat gheweest hadde 30eens conyncx dochtere/ Ende scheen bet ghedoctrineert ende 31up ghehouden/ in eens conyncx palays/ dan elders/ Ende 32sprakens Gautiere eere/ beede vreemde ende onderzaten/ dat 33hyse ghenomen hadde te wive/ want het scheen datse God by 34voorsienicheden boven anderen vrouwen ghemaect ende neder 35ghesent hadde/ Ende zoe maecte inde absencie van haren heere/ 36⁺ paysen ende acoorden/ diers van nooden was/ naer hare macht

8 oft onghelijc na miere macht 12 altvolc 13 ghelijken mij 18 van boven tot beneden 20 van.... so toe ontbr. 24 wit tellende ontbr. 24 voerdese soo 26 hem zeer wonderde 26 zeere 27 tsconinx
28 Ende diese - Ende sprakens ontbr. 34 daertoe vercooren hadde

+ fol. 27a

1) Hs. noch haren vader noch haren vader

+ fol. 27b

[p. 56]

tekstkritische noten

1Ende maecte menich goed ende gracelic vonnesse ende appointe-2ment/ Ende wart groot van kinde/ daer zoe of ghelach/ twelke 3was een dochter/ Ende als dese dochter out was drie iaren of 4daerontrent/ Gautier quam tote Gryselden ende gheliet hem of 5hy gram gheweest hadde/ segghende Gryselde/ du weets hoe du 6best commen in myn huus/ Ende al eist dat ic dy ghenouch lief 7hebbe/ mine edele lieden ne hebben di niet overdanckelic/ ende 8specialic sicdent datstu van my een kint hadts/ want sy hebben 9groote onghenouchte/ dat sy sullen moeten syn subgiten/ ende 10ondersaten/ zulken heere of vrouwe van so cleenen ende nederen 11gheslachte/ alstu zijts commen/ Ende daer by es my van nooden/ 12ghemerct dat ic houden wille de vrienscepe van minen lieden/ dat 13ic doe met dynre dochtere haer lieder wille/ ende niet de mine/ 14Ende daer by ic verzoucke ende bevele/ dat ghij ghedoochsaem 15syt ende pacient/ in dat ic doen sal/ gheliken dat ghy my belovedet 16ten tyden als wy vergaderden/ Ten welken Gryselde niet beroert 17⁺ synde verantwoorde/ Ghij sijt myn heere/ dese cleene ionghe 18dochtere ende ic syn uwe/ Dus so muechdi met tghuent dat uwe 19es/ uwen wille doen/ ende uwe gheliefte/ int ghuent dat hu 20ghelievelic es/ daer ne wilic gheen onghenouchte in maken/ Ic 21ne beghere niet te hebbene dan hu/ ende uwe vrienscepe/ ende 22ne duchte niet meer dan hu te verliesene/ ende dit es my gheplant 23in myn herte/ ende sal bliven toot in myn doot/ Gautier schiet 24drouve van daer/ ende zende eenen sinen ghetrouwen dienare/ 25die zeere secreet ende wys was/ te midnachte an Griselden/ den 26welken hy hadde wel gheinstrueert ende bewyst/ wat hy doen 27soude/ dese dienare quam daer hyse vant te bedde legghende/ 28dese voorseyde vrouwe slapende by harer iongher dochter/ ende 29wectese als zeere bescaemt ende drouve/ segghende/ vergheeft 30my tghuent dat ic doen sal/ want ic moet doen by bedwanghe 31van minen heere/ ghy weet wel dat een dienare moet doen tbevel 32van sinen heere/ Mij es bevolen te nemene dese cleene dochtere/ 33Ende mettien hy zweecht/ hem selven fingierende/ als die zeere 34⁺ bescaemt was/ ende niet en durste segghen tsurpluus van sinen 35laste ende bevele/ ende maecte een zeer drouve ghelaet/ Niet-36ieghenstaende Gryselde drouch haer in dat ghezedelic ende ghe-37doochsamich/ Nochtan dat in haren moet¹⁾ quam/ dat hy harer 38dochter dooden soude/ over ghemerct de woorden die zoe daer

2 met 2 als die tijt quam sy ghelach van 29 vrouwe vergheeft
34 segghen v.s.l. 38 over ontbr.

+ fol. 27c

+ fol. 27d

1) Hs. mach.

[p. 57]

tekstkritische noten

1te voren ghehoort hadde/ Ende ne weende noch en versuchte/ 2noch en maecte in schyne gheen drouve ghelaet/ Twelke was om 3hare eene drouve zake/ Ja al en hadzoe niet gheweest dan voestere 4vanden kinde/ ende gheene moedere/ Ende dit was van haer eene 5groote ghestadicheit/ Doe nam hare dochtere in hare aermen/ 6ende wartse zeere regreterende ende beclaghende/ ende daer naer 7zoe zacher up eenen corten tyt/ ende doe custe zyse/ ende maecte 8haer een cruse voor tvoorhooft/ ende gafse den voorseyden 9dienare/ segghende/ Ganc ende doe/ dat dy dyn heere ende de 10mine bevolen heeft/ Maer eene sake ic dy bidde/ Dat dese ionghe 11ende cleene lichame/ niet gheten en sy van den beesten/ noch 12vanden vueghelen/ by also datstu gheen bevel en hebts der 13contrarie/ De dienare nam dese ionghe dochtere/ ende drouchse 14⁺ sinen heere/ ende vertrac hem alle de woorden die tusscher hem 15ende der vrouwen gheweest hadden/ ende alle hare ghesedichede/ 16daer of dat de heere hadde een groot verwonderen/ Ende dede 17tvoorseyde kint habilgieren ende cleeden/ ende beval sinen voor-18seyden dienare/ dat hyt soude voeren zoeteliken te sinen ghemake 19te Buenen/ te synre sustere/ Ende dat hy haer bade dat zoet 20weegherliken uphilde/ Ende dat zoet wilde wysen ende leeren/ in 21goeden zeden ende leerynghen/ Ende boven al/ dat zoet niement 22te kennen en ghave/ wiens kint het ware/ Dit leden synde/ 23Gautier wachte/ ende dede wachten heymelike de voorseyde 24vrouwe/ of zoe eenich druc of droufhede maecte omme dese zake/ 25Maer men ne conste an haer niet vinden/ danne also onderhoorich/ 26ende onderdanich haren man/ ende also blyde ieghen elken/ als 27zoe te voren gheweest hadde/ noch selfs dat zoes een woort ver-28maent hadde/ men mochte ghewaent hebben dat zoe zonder ont-29faermicheit gheweest hadde/ ende fel van herten/ noch gheene 30minne ghehadt en hadde an haer kint/ Binnen vier iaren daer 31naer/ zoo wort zoe noch kint draghende/ Ende zoe wort moeder 32⁺ van eenen ionghen zuene/ daer of dat zoe ende de vader/ ende 33alle die vanden lande/ zeer blyde waren/ Ende als dese zuene 34out was drie jaer/ De vader dede noch min noch meer/ dan 35ghelike als hy te voren ghedaen hadde met ziere dochtere/ omme 36te bet te prouvene de voorseyde Gryselde syn wyf/ Ende daer in

8 cruce ontbr. 11 ende cleene ontbr. 19 bennen 26 altoos blyde 28 ende diese niet wel ghekent en hadde 31 weder 33 verblijt
36 Griselde was altoos in eenen schine lijdsamich in al dat hoer overghinc. Dese twee kinderen waren up ghehouden by synre suster voerscreven

+ fol. 28a

+ fol. 28b

[p. 58]

tekstkritische noten

1drouch zoe haer als te voren/ of noch ghestadigher/ Ende was 2dit voorseyde kint gheliken den anderen/ ghesent te Buenen te 3synre voorseyder moeyen/ omme daer verborghen ende upghe-4houden tsine/ metgaders synre sustere/ Ende daer ne wiste niement 5wiens dese twee kinderen waren/ sonder Gautier/ ende de graefnede 6syn zustere/ ende de dienare diese daer ghebrocht hadde/ Dit leden 7synde/ de edele lieden ende tghemeene volc van Gautiers lande/ 8begonsten zeere te murmureren ende te begripene Gautiere haren 9heere/ ende seyden dat hy sine kinderen heymeliken vermoort hadde/ 10omme dat hy hem scaemde/ dat sy van zo nederen ende cleenen ghe-11slachte waren commen vander moeder weghen/ Nietieghenstaende/ 12hy bleef ghestadich in sine meenynghe/ ende hilt syn propoost 13omme syn wyf zo lanc zo meer te prouvene/ de welke hy noyt/ 14⁺ anders conste vinden/ danne altoos eenparich ghestadich/ ende 15hem onderdanich/ ende omoedich als te voren/ Ende niet blyder/ 16noch niet drouver/ up eenen tijt/ dan up eenen anderen tijt/ maer 17altoos in een point/ Als aldus leden waren XII jaren dat de voor-18seyde dochter gheboren was/ dede Gautier de mare gaen/ dat hij 19hadde ghesent anden paus van Roome/ omme dispensacie te 20scheedene van sinen wive/ ende haer te verstekene/ ende te 21nemene een andere/ de welke mare quam voor Gryselden/ noch-22tanne/ dat zoe daer gheen mentioen of en maecte/ noch samblant 23of maniere/ van onghenouchten/ Ende/ Gautier riepse voor hem/ 24ten bewysene/ ende ten hoorne van elken/ Ende seyde haer 25aldus/ Ic hadde groote ghenouchte in onser beeder huwelic/ ende 26in uwe duecht/ ghestadicheit/ ende wesen/ maer ic hadde/ ende 27noch hebbe/ consideratie inde cleenhede van uwen gheslachte/ 28Ende ten behoort niet dat myn lant ende mine lieden naermaels 29gheregiert syn/ van eenen heere/ die commen es van laboureres/ 30Mine lieden bedwynghen my/ ende de paues consenteert my/ dat 31ic neme een ander wyf/ ende bem al ghereet in beloften met 32⁺ eenre andere/ die als nu up den weghe es/ omme hier te com-33mene/ ende zoe wert hier eer yet lanc/ Ic hebbe dicwile ghe-34weten/ dat naer vele fortunen ende ghelucx/ vele wederstekens/

22 die duer aff gheen onghenoecte en maecte
23 Daerna sende Gautir tot bennen om syn dochter ende om sinen sone die dede hij halen met groten state. die dochter was doen out XII jaer ende die sone VIII jaer Gautir dede noch die mare gaen dat deze dochter soude syn sy(n) wijf Ende om syn wyf noch het te proevene ende haer noch meer onghenoechten te doene
34 veel onghelucs ende verstekens

+ fol. 28c

+ fol. 28d

[p. 59]

tekstkritische noten

1gheviel/ ende also eist met hu/ Als mine bruut hier comt/ ruumt 2haer ende trect wech/ ende maect daer in goet herte/ ende zyt 3ghereet danne wech te treckene/ in hu eerste huus/ sonder daer 4ieghen yet te murmureerne/ Ende draecht wech tghuent dat ghy 5hier brocht/ ende laet hier/ tghuent dat ghy van my hebt/ for-6tune en es gheen erve/ Ten welken Gryselde antwoorde ende 7seyde/ Heere al teenen hebbic wel ghevroet ende gheweten/ dat 8van uwer hoochede ende edellede/ ende mynre cleenhede ende 9aermheden/ ne was gheene comparatie/ Ende ic ne reputeerde 10my noyt waerdich te sine/ hu wyf/ noch selfs hu dienstwyf/ Ende 11in hu huus daer ghi my vrouwe of maectet/ Ic hebbe altoos in 12myn herte ende in myn ghepeins gheweest/ als dierne ende niet 13anders/ Ende dies roupe ic Gode te oorconden/ Ende van deser 14tyt/ dat ic met hu hebbe gheweest eerlic/ dies ic niet waerdich 15en was/ daer of zo dancke ic hu/ ende gheve lof/ ende gratie 16⁺ Gode ende hu heere/ Ende bem al ghereet met goeder herten/ 17ende sonder murmureren/ te keerne int aerme huus van minen 18vadere/ Int welke ic leede alle mine ionghe daghen/ Ende daer 19sal ic leeden ende houden mine oude daghen/ ende daer sterven 20als gheluckighe ende eerlike wedewe/ als de ghuene die wyf 21gheweest heeft/ van eenen zulken edelen ende grooten heere/ 22uwen nieuwen ionghen wive de bruut/ sal ic gaerne ruumen/ 23ende haer alle de waerdichede overgheven/ Gode biddende/ dat 24zoe gheluc brynghe ende vinde/ Ende in tghuent dat ghy my 25bevaelt wech te draghene/ twelke dat ic hier brochte/ ende te 26latene/ twelke dat uwe es/ Ic en hebbe niet vergheten/ dat ic 27in tiden voorleden/ als ic hu wyf wart/ Ic wart ontcleet voor 28myns vaders duere/ van minen cleenen ende aermen abiten/ Ende 29daer vercleet met uwen dieren ende eerbaren abiten/ ende also 30quam ic hier/ dus ne brochte ic niet dat mine was/ zonder aer-31moede/ ghetrouwichede/ ende mine zuverhede/ Ende ghelyc dat 32ic liet mijn voorseyde aerme abyt voor elken/ Ic sal my ontcleeden 33⁺ voor elken/ ende laten hu dit eersame abyt/ Zoe dede uut haer 34abyt/ ende gaft hem over/ ende den rync daer zoe mede ghe-35trouwet was/ ende alle die andre abiten/ juweelen die mine plaghen 36tsine/ die syn in uwe camere/ heere ic quam naect ute myns 37vaders huus/ ende naect sal icker weder in keeren/ Maer ic hope 38heere/ dat hu niet redelic dyncken en sal/ dat dese lichame daer 39uwe kinderen in ghedreghen hebben gheweest/ zy naect ghesien/ 40voor alle desen volke/ Ende daer by/ ic bidde hu by gratien/

10 joncwijf 13 ende niet als vrouwe 17 aerme ontbr.

+ fol. 29a

+ fol. 29b

[p. 60]

tekstkritische noten

1ende anders niet/ omme de waerdichede van minen maghedomme/ 2die ic hier brochte/ ende niet wech mach draghen/ dat hu ghe-3lieve my te ghevene dit hemdekin/ dat ghedect mach wesen den 4lichame vander gheenre/ die onlancx hu wijf plach tsine/ Gautier 5iammerde des so zeere/ dat hij wart screyende/ mar keerde syn 6aensichte omme/ om dies dat zoe des niet gheware soude worden/ 7Ende ten eerste dat hy mochte spreken/ hy seyde/ neemt ende 8hout hu hemdekin/ dies zoe hem zeere bedancte/ Ende aldaer/ 9ontcleede zoe haer zelven al naect/ toot int hemde/ Ende also 10met blooten voeten/ ende met blooten hoofde/ schiet zoe ute den 11⁺ hove/ Ende al tvolc volghede haer screyende ende weenende/ 12vlouckende der aventuere ende de fortune/ dat zoe haer so tjeghen 13was/ Ende de voorseyde vrouwe al stille zwighende/ quam ghe-14doochsamelic ende goedertierlic voor haers vaders duere/ die doe 15harde out was/ Ende hadde ye ziddent dat zoe ute sinen huuse 16schiet/ altoos ghewacht ende wel ghehouden haer oude abiten/ 17die zoe ute dede als zoe van hem schiet/ want hem lach altoos 18inden moet dat also commen soude/ alst quam/ Ende als hij hoorde 19tgheruchte vanden volke voor sine duere/ hy zach ute/ ende 20vernam Gryselden synre dochtere/ in sulken state als gheseyt es/ 21Doe keerde hij in syn huus/ ende haelde haere oude cleederen 22ende quade abyten/ die zoe plach te draghene/ ende die so brocht 23hij hare/ ende decte daermede hare leden/ ten besten dat hy 24mochte/ Ende daer bleef zoe een lettel tijts/ altoos haren voor-25seyden vader dienende omoedeghelike ende onderdaneghelike/ met 26also grooter neerensticheden/ als zoe ye daer te voren alle haer 27daghen ghedaen hadde/ Binnen desen middelen tyden/ so waren 28al by commen ende ghenaecten zeere den lande van Salusen/ de 29⁺ grave ende de graefvenede van Buenen/ die hem lieden brochten 30so de voorseyde kinderen/ daer of dat de voorseyde dochtere hiet 31synde de bruut van den voorseyden marcgrave Gautier/ Ende liep 32groote mare vander bruutlocht/ ende vander grooter feeste/ die 33daer of wesen soude/ Des daechs te voren dat de voorseyde grave 34ende graefvenede commen zouden/ metten voorseyden kinderen/ 35Gautier omboot voor hem/ Gryselden/ de welke gaerne voor hem 36quam/ Ende zeyde haer/ ic wille dat de maeghd die mijn wyf 37wort/ wel ende eerlic sy ontfaen/ zoe wort morghen te maeltide 38hier/ ende ooc de heeren ende vrouwen die met haer commen/

8 Ende aldaer.... Ende also ontbr. 21 doe keerde hij in syn huus ontbr. 35 voor hem ontbr.

+ fol. 29c

+ fol. 29d

[p. 61]

tekstkritische noten

1Ende int ghelike de heeren ende de vrouwen die ter feeste wesen 2sullen van minen weghen/ elc na synre waerden/ ende naer dat 3hem toe behoort/ Ende omme dat ic niement en hebbe in mijn 4huus/ die dit wel soude connen doen/ zo hebbic hu daer toe 5gheoordineert/ omme dat te doene/ Al eist dat ghy qualic ghea-6bitueert syt ende ghecleet/ Neemt hier of last/ ende ontfaet mine 7gasten/ ghy kent best mine maniere/ Gryselde verantwoorde ende 8seyde/ heere ic salt gaerne doen/ ende met goeder herten/ ende 9⁺ met grooter begheerten/ Ende wat saken dat ghy my wilt bevelen/ 10dat sal ic vulcommen naer mynre macht/ also langhe als ic ziele 11in den lichame hebbe/ Ende te hans zoe nam eenen besem/ ende 12andere instrumenten/ omme thuus schoone te makene/ ende ghync 13vaghen de zale/ Ende/ daer na ghync zoe oordineren omme te 14stellene tafelen/ ende scraghen ende gaf den anderen dienlinghen 15goede exemplen/ van gheliken te doene/ Des ander daechs omtrent 16tierche tide/ zo quamen de twee voorseyde kinderen metten voor-17seyden grave ende graefvenede van Buenen/ daer ieghen dat 18tpeuple ghync/ wanende dat dese voorseyde selve kinderen toe 19behoort hadden/ den grave ende graefvenede van Buenen/ Ende 20saghen up de voorseyde maecht te grooten wondere/ om hare 21groote scoonhede/ Ende eenighe seyden/ dat Gautier wel ghedaen 22hadde/ dat hy syn huwelic vertiert ende verwisselt hadde/ ende 23nemen soude de schoone edele maeght/ die zy hilden over de 24dochtere vanden voorseyden grave van Buenen/ Gryselde was 25neerenstich ende besorchsaemich/ omme alle dync wel te oor-26dinerene ende te appointierne na hare macht/ so dat alle de 27⁺ ghuene diet zaghen/ haer dies/ eere ende lof spraken/ ende 28hadden verwonderen hoe so aermen wyf/ conste of mochte ute 29haer selven nemen ende vinden/ so edelen bestier ende oordinancie/ 30Ende als zoe hoorde dat de bruut in quam/ zoe ghync blydelic 31ieghen haer/ segghende mine waerde vrouwe/ wel moet ghy 32commen syn/ Ende al dies ghelike ontfync zoe blydelike dandere/ 33die metter maecht quamen/ Als Gautier over maeltyt sat met 34synre dochtere der maeghd/ metsgaders den anderen heeren ende 35vrouwen die daer waren/ riep hy voor hem Gryselden/ segghende 36in scimpe/ Gryselde/ wat dynct hu van mynre bruut/ es zoe niet

8 na mynre macht ten besten dat ic can
10 also langhe als ic ziele in den lichame hebbe ontbr.
13 te hans ghinc syt maken al scoone ende sette t. ende scr.
16 omtrent tierche tide ontbr.
27 haer dies. Ende als zoe ontbr.

+ fol. 30a

+ fol. 30b

[p. 62]

tekstkritische noten

1schoone ende ghenouchghelic/ Gryselde verantwoorde ende seyde/ 2Ja zoe zeker heere/ ghine hadt goelicx gheene schoonre noch edelre 3gheconnen vinden of kiezen/ Ic bidde Gode dat ghy met payse ende 4met ghelucke moet leven te gadere/ Ende bidde hu heere ende rade 5voor tbeste/ dat ghy deser vrouwe niet also hart en syt/ als ghy 6waert uwen anderen wive/ want dese es ionghere/ ende teedere/ ende 7weegherliker up ghehouden/ danne dandere was/ Ende zoe ne zouds 8⁺ also ic wane/ niet connen verdraghen/ Als Gautier verstont ende 9considereerde ende wel vernam de groote ghestadichede van hare/ 10Ende dat zoe altoos daer in persevereerde/ ende hyse so menichwerf 11ende zo hardeliken gheprouft hadde/ hine wilde hem niet meer 12fingieren/ of veinsen/ of decken/ maer stont up openbaerlic voor 13elken ende seyde/ Mine Gryselde/ myn wijf/ Ic hebbe dy ghenouch 14gheprouft/ ende ghetempteert/ ende ghenouch beseven/ in dine 15ghetrouwichede/ ende dine ghestadichede/ Ende meene dat nu 16gheen man inde weerelt es levende/ die so vele experiencien heeft/ 17vander minne van sinen wive/ als ic doe/ Ende dit gheseyt synde/ 18namse in sine aermen/ ende helsdese/ ende zoe wart bescaemt/ 19ende ghelyc eenen mensche die ontwaect/ ende comt ute eenen 20wonderliken droome/ Ende Gautier seyde voort/ Du Gryselde best 21myn wyf alleene/ ende anders ne hebbic gheene ghehad/ noch 22nemmermeer hebben en sal/ Dese maeghd diestu hier ziets over 23mine bruut/ es dine dochtere/ ende de mine/ Ende dese ionghe 24man diestu hier ziets den welken men hout over mynre suster 25zuene der graefveneden van Buenen/ es onser beeder kint/ De 26⁺ welke twee kinderen du hebts ghewaent altoos verloren hebben/ 27ende nu hebstuse te zamen vonden/ Ende ic wille dat elc weet/ 28dat ic nye bedocht en was mine kinderen te doodene/ ende te 29ontlivene/ noch dy sonder redene te verstekene/ maer hebbe 30gheweest begheerlic/ omme dy te ondersouckene/ ende te prou-31vene/ Als Gryselde dat hoorde/ wel na hadde zoe ghestorven van 32blyscepen/ Ende viel neder ter eerden in ommachte/ als van haer 33zelven niet wetende/ ende was eene wile ute hare memorie/ Ende 34als zoe te haer selven quam/ zoe ne conste haer selven niet ver-35zaden van helsene/ ende van cussene hare kinderen/ De vrauwen 36ende ioncfrauwen namen Gryselden ende leedense in eene camere/ 37daer zoe ontcleet was van haren quaden ouden cleederen/ ende 38met grooter waerdicheden wart vercleet/ met eerbaren ende dieren

8 ic wane ontbr. 18 heldese soodat sy zeere beschaemt werdt 24 denwelken.... es onser ontbr.

+ fol. 30c

+ fol. 30d

[p. 63]

tekstkritische noten

1cleederen/ zulke als zoe plach te draghene/ ter tyt als zoe met 2Gautier haren man was/ Ende was gheleed int palays/ ende daer 3na int lant van Salusen/ met grooter blyscap/ Ende was de feeste 4meerder/ danne zoe was/ ter eerster bruutlocht van Gautier/ ende 5van Gryselden/ Ende doe ten alre eersten/ so dede Gautier commen 6⁺ met hem woenen in syn palays Jan de Nicole vader van sinen 7wive/ ende hiltene al syn leven in grooter eeren/ Ende te voren 8het scheen/ dat hy up sine voorseyden zweer/ niet en lettede/ 9Ende leefden de voorseyde margrave Gantier/ ende Gryselde/ 10daer na menich jaer in grooten payse ende minne/ deen metten 11anderen/ ende bestelden haer lieder dochtere voorzeyt/ daer naer 12eerlic ende hooghelic/ Ende naer haerlieder beeder doot succes-13seerde tland van Salusen/ up de voorseyde zuene/ diet langhe 14ende wel daer naer regierde/ ende gouverneerde/ Ende ic segghe 15aldus/ Al syn rechters ende jugen versteken ende ghepriveert/ 16sy sullen daer by niet laten een paerlic te minnene/ ende te voor-17derne iusticie/ Ende sijn ghestadich/ ghetrouwe/ waerachtich/ 18ende gherechtich/ Ende syn zy sulc/ sy zullen weder werden ghere-19pareert/ gheliken dat was de voorseyde Gryselde/ Ende eist so 20datsy niet en worden verheven in dese weerelt/ ende de tyt zulc 21es/ hare name blijft na hare doot verheven in dese weerelt/ Ende 22na worden zij verheven in dandre weerelt/ dat noch meer te 23⁺ prysene es/ Ende het ware vele meer redenen/ dat een man die 24meer sculdich es te sine ghestade/ dan een wijf/ ghedooghede 25ende lede omme rechts wille/ ende omme Gods wille/ dan een 26wijf zoude ghedooghen/ omme eenen sterveliken man/ gheliken 27dat Grijselde ghedoochde omme haren man Gautier/ den mercgrave 28voorseyt. Hoe de kaetsspeelders rekenen met eenen slaghe XV.

29Voren es gheseyt hoe dat tkaesspel ghewonnen es met vier 30kaetsen/ maer daer en es niet gheseyt hoe dat de speelders winnen 31met eenen slaghe/ XV. Ende dit es een ghedeelkin vreemde dat 32sy meer rekenen of winnen/ dan een/ met eenre kaetse/ maer 33zy winnen met eenre kaetse. XV. Ende met tween kaetsen. XXX/ 34ende met drie kaetsen XLV. ende met vier kaatsen LX. Ende 35danne zo es tspel ghewonnen. Dus zo wint men met eenre kaetse 36XV. Also gheseyt es/ Ende es een vraghen/ waer by men niet 37en rekent met eenre kaetsen een/ met twee kaetsen twee/ met

2 gheleed ontbr. 4 ter eersten als sy vergaderden
21 in dese weerelt ontbr. 22 int eewighe leven
27 Gauter.... Voren ontbr. 30 hoe dat toecomt dat
33 ende met drie kaetsen XLV ontbr. 34 Ende danne - Ende es ontbr.

+ fol. 31a

+ fol. 31b

[p. 64]

tekstkritische noten

1drie kaetsen drie/ ende met vier kaetsen viere/ ghemerct dat 2tspel ghewonnen es/ met vier kaetsen/ Hier up mach ic aldus 3verandwoorden ende segghen/ ghelike dat de kaetsere wint/ met 4⁺ eenen slaghe of met eenre kaetse/ XV. Also winnen sy in loone 5de ghene die recht ende iusticie voorderen/ voor een duecht die 6sy doen/ XV. voud loons of meer/ ende sal menichvoudich gheloont 7zijn/ gheliken dat die speeldere menichvoudich wint/ met eenen 8slaghe/ Ende int ghelike dat de eerde/ in wien dat men zayt 9zaed/ ute gheeft ende weder restoreert/ van eenen zade/ menich-10voudich zaet/ Ende naer dat de eerde niet dan een element en 11es/ ende tminste van den vieren/ ende so mildeliken loont/ so 12eist wel recht dat God menichvoudich loont/ ende dat hy rekent 13voor eene duecht/ XV ghelike den kaetspeelders ende specialic 14int fait van gherechtich te sine/ ende gherechtichede te doene/ 15want God es mildere te recompenseerne ende menichvoudich 16te loonene/ danne es de eerde/ in wien datmen zayt zaet/ 17die hy selve onder hem ghemaect heeft/ Ende tsaet dat men 18ooc in hem zayt/ es ooc meer vruchtbarich/ danne tsaet dat 19men werpt in deerde/ Ende daerby eist alte redelic/ dat de 20ghuene die recht minnen ende voorderen/ dat zij menichvoudich 21gheloont syn/ want recht ende iusticie/ es eene de upperste 22⁺ verdiente ende virtuut/ die de mensche in hem selven hebben 23mach/ Ende omme dat kaetspel es eene figuere van iusticien/ 24gheliken dat voren al int langhe/ ende elc up hem zelven staet 25ghefigureert/ ende ghemoralizeert/ so dyncke my dat de ghuene/ 26die eerst tkaespel ordineerde ende vant/ dat hy alte wel oordi-27neerde ende stelde up redenen/ datmen met eenre kaetse winnen 28soude ende rekenen XV. Ende dits te verstane datmen met eenre 29duecht die men doen sal in gherechticheden/ sal syn gheloont 30menichvoudelic/ also gheseyt es/ Inden vierden bouc van den 31conyncghen staet/ Dat de conync Ezechias/ had de ghewonnen 32zeghe voor Iherusalem/ up den conync Zenazeris/ die conync was 33van Azierien by miraclen van Gode/ Ende hadde dese conync 34van Egypten beleyt/ de voorseyde stede van Iherusalem/ Ende 35was de selve stede bider helpen van Gode gheopent ende ontset/ 36Ezechias ne dancte Gode niet van desen/ noch ne bekende niet 37dat Gods werc was/ maer verhief hem up de victorie/ Doe sende 38hem God eene ziechede/ dat hy qual toter dood/ Ende sende toot

4 met eenen slaghe 13 XV off meer 26 vank
35 soo langhe dat se hem int leste gheopent werdt

+ fol. 31c

+ fol. 31d

[p. 65]

tekstkritische noten

1⁺ hem Ysayas de prophete/ die hem seyde van Gods weghen/ dat 2hij sterven soude/ Ende Ezechias dat hoorende/ keerde hem omme 3ter weech waert/ ende wert hebbende van deser mesdaet grooten 4bitteren rouwe/ ende wart zeere te screyene/ ende te weenene/ 5Ende bat Gode ootmoedeliken ghenaden/ ende verghevenesse/ 6van desen/ Ende als God zach syn berouwen/ so sende hy den 7selven prophete Ysayas anden selven conync Ezechias/ de welke 8prophete hem seyde/ God heeft ghehoort dine bede/ ende bescau-9wet dine tranen/ du sult upstaen ende ghenesen/ Ende du sults 10gaen ten derden daghe inden tempel/ Ende God heeft dy dyn lyf 11vanden daghe voort an verlanghet XV jaer/ Dus ghecreech 12Ezechias met eenre duecht van berouwenessen/ syn leven ver-13langhet XV jaer/ gheliken dat de kaetsere wint met eenre kaetse 14XV in sine rekenynghe/ Ic hebbe gheseyt alle de maniere vanden 15kaetsene ende vanden kaetsspele/ ende dat ghemoralizeert ende 16ghefigureert te minen besten/ ten faite van iusticien/ Ende hier 17mede hendic dese moraliteit/ want het es ghehend/ ende al ghe-18seyt⁺/ tghuent dat dient ten zelven spele voorseyt/ Ende hier mede 19neemt hende dese moraliteit/ ende tander deel van desen boucke/ 20Ende sal hier na spreken van den duechden ende virtuten/ die 21lieden van iusticien sculdich syn te hebbene/ twelke ic meene dat 22wort eene goed instructie/ ende daer werden in vele goeder 23auctoriteden ende exempelen/ Hier begint dat derde bouc ende dat 24syn de duechden ende de virtuten die de lieden die iusticie willen 25regieren sculdich syn te hebbene.

26Het behoufde ende ware van nooden/ dat so wye hem voughen 27wilde omme iusticie te regierne/ ende te gouverneerne/ dat sy 28voorsien waren ende annamen diversche duechden ende virtuten/ 29ende daer in te persevereerne/ Ende hilden gheprent ende ghe-30screven int herte/ gheliken dat de guldine legende seyt/ van 31Sinte Ignacius/ den welken syn herte ute ghedaen was/ vanden 32keyser Trygamus/ Ende was dat herte al in sticken ghesneden/ 33Ende hoe menich stic/ ende hoe cleene het was/ in elc stic stont 34⁺ gheprent ende ghescreven/ met guldine letteren/ Jhesus Xyristus/ 35zo zeere was dat altoos in sijn herte ende in syn ghedochte/ de 36name van onsen lieven heere/ Also ware van nooden te sine 37gheprent ende ghescreven/ int herte vanden lieden die iusticie

8 dat hij sterven soude.... God heeft ghehoort ontbr.
14 Ic hebbe gheseyt.... Ende hiermede neemt hende ontbr.
23 Hier begint.... Het behoufde ontbr.

+ fol. 32a

+ fol. 32b

+ fol. 32c

[p. 66]

tekstkritische noten

1regieren/ de virtuten hiernaer verclaerst/ Ende so wye dit vast 2anneemt/ moet hem daer of voorsien ende provanchieren/ gheliken 3dat de scipheeren die ter zee willen varen/ ende annemen willen¹⁾ 4eene groote reyse/ hy en voorsiet hem niet alleene van eenre 5zake/ maer voorsiet hem van vele nootsakelike dynghen/ Eerst 6van kabelen ende ghetouwen/ ende dat den scepe van nooden es/ 7ende toe behoort/ Daer na van lieden die hem helpen sullen syn 8scip bestieren/ ende hem onderdanich syn/ ende daer toe expert/ 9Ende voort van lyftuchten/ dats te wetene/ broot/ meel/ biscuyt/ 10zout/ azyn/ wyn/ bier/ versch water/ ende andre lyftucht/ die 11men wel houden mach/ ende gheduerich es/ Aldus waren van 12nooden voorsien te zine/ lieden die iusticie gouverneren/ ende 13regieren willen/ niet alleene van eenre duecht voorsien te sine/ 14⁺ maer van diverschen duechden ende vele/ Inden eersten bouc 15vanden conynghen staet/ Dat de dien tijden als David ghync 16vechten camp ieghen den ruese Golyas/ dat hy met hem drouch 17eenen slynghere/ omme sinen steen in te hanghene/ ende eenen 18stoc/ dat syn heerde stoc plach te zine/ hine was niet ghepayt 19met eenen steene of met tween sonder meer/ maer hy versach 20hem van vyf steenen/ ende van al dies dat hem van nooden was/ 21Ende daer by so verwan hy den voorseyden ruese/ Ende int 22ghelike/ so sullen hem voorsien lieden die an nemen te regierne 23iusticie/ tghuent dat hem lieden van nooden es/ ende sal sijn/ 24Twelke niet alleene en es/ een of twee of drie virtuten/ maer 25daer esser vele/ die hem van nooden syn/ daer of dat icker een 26ghedeel hier naer ende elc sonderlynghe verclaersen sal/ Ende al 27eist dat ic wilen iusticie plach te regierne/ al ne was icx niet 28waerdich/ Ic ne zegghe niet/ noch selfs peinse/ dat in my waren 29noch syn/ de voorseyde duechden ende virtuten/ Ende ic ne bem 30niet so presumptueus/ dat ic wane of meene/ dat ic eenich oft 31minste vulcommelic hebbe/ noch houde in also vele als ic my 32⁺ dies bewinde/ dat betre God/ Nochtanne ne salmen de voorseyde 33duechden niet versmaden/ noch te min voor ooghen hebben/ Al 34eist datsi voortghestelt syn/ by eenen die van dien in ghebreke 35es/ Want sy ne syn in hem selven niet te mindere/ Ende dit

9 brood wijn bier versch water 11 Aldus.... In den eersten ontbr. 17 een slinghere ende vyf keselsteenen een male daer hy die steenen in drouch ende eenen stock 26 ende elc sonderlinghe ontbr.
28 dat sy voert gheset ende ghescreven worden van eenen die selve daer off in gebreke is nochtan....

1) Hs. wille.

+ fol. 32d

+ fol. 33a

[p. 67]

tekstkritische noten

1machic bewysen by experiencien/ ende by natuerlike exemplen/ 2Dats te wetene/ elc weet wel/ dat de vlienderboom/ es een de 3leelicste ende de onzienste boom/ Die men vint in dese maertse/ 4zyn hout es onnutte/ ende onwaert omme werken/ ende omme 5temmeren/ ende stynct/ hy riect qualic/ nochtanne hy draecht in 6tyden vanden iare/ zoete bloumen/ die schoone ende wit syn/ 7wel riekende ende wel smakende/ ende syn medicinael ende 8proffitelic omme den mensche/ Ende daeromme/ men distelleert 9water van desen bloumen/ dat goet ende oorboorlic es/ Dus syn 10de bloumen/ ende de boom/ van wien zy commen/ al contrarie/ 11Ende int ghelike/ so syn de duechden ende virtuten/ die ic 12scriven sal hier naer/ niet te mindere/ Al eist datsi voort ghestelt 13ende ghebrocht sijn/ van eenen die van dien in ghebreke es/ Ic 14sal voort procederen int ghuent dat ic begonnen hebbe/ Die wille/ 15begripe den boom/ Ende die wille/ rieke/ ende smake/ de bloumen. 16⁺ Van gherechticheden.

17Teerste ende tprincipaelste dat iugen ende rechters behooren 18ende sculdich syn te hebbene/ dat es gherechtich te sine/ recht 19te minnene/ ende te voorderne/ naer haer vermueghen/ want sy 20draghen daer of de name ghemerct rechters/ iusticiers/ of iugen/ 21het es een woort/ Dat comt ende spruut uten woorde van ghe-22rechticheden/ Ende zonder redene/ en hebben zy de name niet/ 23Ende zo wye den staet ende de name neemt/ hy behoort sulc te 24sine/ want gherechtichede comt van Gode/ Ende daerby/ so wye 25in sine meeninghe/ in sine ghedochten¹⁾/ ende in sine ghewerken 26gherechtich es/ hy heeft dat by inspiratien van Gode/ Ende dese 27dueghden syn tfondament van alre virtuut/ naest den kerstenen 28gheloove/ Ende het ware ommueghelic/ dat een ongherechtich 29man/ Gode zoude minnen/ of sinen even kerstin/ Ende die 30ongherechtich syn bij voorsiennicheden/ ende wetende costumelic 31onrecht doen/ die werden gheplaecht in dese weerelt/ of in dandere 32weerelt/ ende ondertiden ghevallet beede/ Sinte Augustyn scrijft 33in den bouc van der stat ons heeren/ dat te Roome was een wyf 34⁺ edele ende schoone/ ende zuver van herten/ die hiet Lucretia/ 35Dese vrouwe hadde eenen man die was ghenaemt Collatin/ Dese 36Collatin bat eens te gasten/ ende met hem te etene/ eenen man

9 die seere oorborlic es
12 al ist dat ic selve daer off in gebreke bin. Nu beghinnen die doochden. 16 Van gherechticheden ontbr. 29 evenmenschen 30 al wetende by

+ fol. 33b

1) Hs. wye sine meeninghe/ sine ghedochten/

+ fol. 33c

[p. 68]

tekstkritische noten

1die hiet Sexte/ de welke was zuene van den keyser Tarquelin de 2hovaerdighe/ Als dese Sexte tvoorseys keysers zuene sach dese 3schoone vrouwe gheheeten Lucrecia/ also voorseyt es/ ende 4bemerkede hare schoonheden ende zeden/ wart zeere ontsteken 5met quader begheerten te haerwaert van minnen/ Ende corts daer 6na/ de keyser syn vader trac ute in oorloghen met sinen lieden/ 7ende voer met hem Collatyn/ der voorseyder vrouwen man/ Dit 8wetende Sexte/ die niet ute en was met sinen vader/ quam met 9sinen ghesellen ten huuse van Lucrecia/ diene eerlic ontfijnc/ ter 10waerdichede vanden keyser zinen vader/ ende van hem/ Ende 11als het quam den tyt van te bedde te gane/ Men oordineerde 12hem een bedde eerliken/ also eens keysers zuene toebehoorde/ 13Dese Sexte bespiede wel waer dat tbedde stont van Lucrecia/ 14Ende als hy meende dat elc was in sinen eersten slaep/ hy quam 15ten bedde van Lucrecia/ met sinen zwaerde in syn hand/ Ende 16seyde toot haer/ zwygh ic bem Sexte/ de zuene van den keyser 17⁺ Tarquelin/ spreect ghi een woort/ ghy zulter omme sterven/ zoe 18bekende sine felhede/ van vreesen/ zoe zweech/ Ende hy wart 19haer biddende smeekende ende vele belovende/ ende ten hende 20dreighende/ omme sinen wille van haer te hebbene/ Int welke 21zoe in gheender manieren consenteren en wilde/ Hij ziende hare 22ghestadichede/ ende dat niet ne batede syn segghen/ Seyde/ eist 23dat ghy niet en doet dat ic an hu beghere/ Ic sal hu doot steken/ 24ende een van uwen diennaers/ ende legghen hu beide doot in hu 25bedde/ Ende ic sal elcken segghen/ dat ic hu beeden vant 26hoerdom doende/ ende daer by stac ic hu beede doot/ in hu 27bedde/ Ende zoe die meer ontsach/ de scande vander weerelt/ 28danne de doot/ meenende ende vreesende dat hyt ghedaen soude 29hebben/ also hyt gheseyt hadde/ dede concent te doene sine 30begheerte/ Ende smorghens als dese Sexte wech was/ Lucrecia 31ontboot by lettren haren man/ haren vader/ haren broeder/ ende 32vele andre van haren vrienden/ Ende onder dandre een haren 33maech gheheeten Bout/ De welke ooc maech ende raed was/ 34⁺ vanden voorseyden keyser Tarquelin/ Ende dese commen wesende 35bider vrouwe/ zoe sprac ende seyde tote hemlieden rauweliken 36ende met zeericheden/ claghende hoe dat Sexte commen ware in 37haer huus onghebeden/ Ende seyde/ du Collatyn/ een ander man 38dan dy/ heeft dyn bedde ontzuvert/ Ende vertrac hem lieden

4 goede seden 10 zinen vader ontbr. 16 zwijch ontbr. 34 stappans ontboot

+ fol. 33d

+ fol. 34a

[p. 69]

tekstkritische noten

1warachtichliken/ hoe Sexte met haer ghevaren hadde/ Ende zoe 2zeyde voort/ al es myn lichame ontzuvert ende onteert/ hi ne 3heeft nochtanne gheene scout vander mesdaet/ ende daer by 4es myn lichame geabsolveert vander zonde/ Maer niet vander 5penitencie/ Ende die my dit ghedaen heeft/ hevet ghedaen tsinen 6grooten onghevalle/ up dat ghy lieden yet doocht/ Ende eist dat 7naermaels yement spreke van my/ van deser mynre mesdaet/ of 8daer an exemple wille nemen/ Neme exemple int ghelike vander 9punicie/ Ende dit aldus van haer gheseyt synde/ nam een zwaert 10dat zoe hadde heymelike onder haer cleet/ ende stac haer zelven 11duer haren lichame/ ende staerf daer voor hem allen/ Ende dit 12aldus ghehoort ende ghesien/ De voornoemde Bout die raedsman 13was vanden keyser ende Collatyn haer man/ ende andre die daer 14⁺ waren/ namen dat zwaert ende trockent ute haren lichame/ Ende 15zwoeren biden bloede van Lucrecia dat sy den keyser Tarquelin/ 16ende Sexte syn zuene/ met al haren gheslachte verdriven zouden/ 17Ende beroerden al tvolc van Roome/ so dat de voorseyde keyser 18verdreven wart/ ende zyn zuene wart doot ghesleghen/ Dit was 19eene groote gherechtichede van deser vrouwe/ die haer selven 20punierde/ Nochtanne dat gheen wille en was ter mesdaet van 21haer/ Ende de ongherechtichede van Sexte was te rechte gewroken/ 22ten propooste als boven. Noch van Gherechticheden.

23Trogus Pompeius scrijft/ dat een rudder was gheheeten Ligurgus/ 24die so gherechtich was/ ende trecht so zeere minde/ dat hy alle 25zine zinnen leyde omme gherechtichede te doene/ ende die te 26houdene/ Dese Ligurgus maecte ende oordineerde zekere wetten/ 27de welke/ waren inder manieren hier na volghende/ Eerst hy 28oordonneerde/ dat tghemeene dienen ende eeren soude den prince/ 29Ende dat de prince beschermen zoude tghemeene/ Ende dat hy 30zoude corrigieren ende punieren den quaden/ Tander point was/ 31dat elc soude wesen sober/ want soberhede ware zeer convenient 32⁺ ende proffittelic der natuere/ ende der wijshede/ Terde was/ dat-33men niet meer prysen soude goud of zelver/ danne coper of thin/ 34omme datmen scuwen zoude ghierichede/ Tvierde was/ dat de 35vrome/ zouden oordineren de batailgen/ Ende de wyse ende vroede 36regieren de wetten ende renten/ Tvyfste was/ dat tghemeene

3 ic en hebbe gheen scout toter misdaet noctan moeter penitencien gedaen sijn voer die sonden. 11 over
22 ten propooste als boven ontbr.
22 noch van gherechticheden ontbr.
27 rechten 35 vrome ende coene lieden

+ fol. 34b

+ fol. 34c

[p. 70]

tekstkritische noten

1zoude nemen eenen voorspreker/ daert hem ghelieven zoude/ 2omme over hem te sprekene/ want het ne behoort niet/ dat eene 3tale gheseyt worde/ by vele lieden/ omme dat het soude wesen 4erreur of dolynghe/ Tseste was/ dat elc zoude deelen in patri-5monien/ zonder daer in yement eenich voordeel te hebbene/ 6Tzevenste was/ dat niement ne ate in heymelike plaetsen/ maer 7dat elc ate int ghemeene/ omme te scuwene wonderlike ymagi-8natien/ Tachste was/ dat ionghe lieden maer een abyt siaers 9hebben en souden/ Tneghenste was/ datmen gheene ionghe kin-10deren en dade laboureren/ omme datsy haer lyf voortijts niet 11versliten en zouden/ noch/ leeden zouden/ in onbehouvelike 12steden/ daer sy zien of leeren mochten spel/ ledichede/ leckernie/ 13⁺ zothede/ of eenighe quade zeden/ Te dien hende datsy hare ionghe 14daghen niet versliten en zouden/ in onproffitelicheden/ Tienste 15was/ datmen de maechden zoude huwen zonder douarie/ Want 16het ware quets omme den ghuenen diese gave/ Ende ooc ne 17behoort niet datmen de maechden cochte/ ghelike beesten/ ende 18datsy vercochten haer lieder maghedom ende zuverhede/ Telle-19venste was/ datmen zoude eeren de oude lieden/ omme hare oude 20daghen/ ende omme de wyshede van hem lieden/ Ende datmen 21niet eeren en zoude den riken/ omme hare rychede/ want rijchede 22ware onghestade ende verganghelic/ Ende dese rudder ne maecte 23noyt loy ne statuut/ noch dese statuten noch andere/ hy ne hiltse 24zelve al voren/ sonder eenich te brekene/ Als dese Ligurgus 25aldus dese wetten gemaect hadde/ tghemeene ne wildese houden/ 26omme datsi hem lieden te zwaer ende te hart dochten/ ende wilden 27bedwynghen desen zelven rudder/ dat hy de voorseyde wetten 28wederroupen zoude/ ende ne mochte dies niet ontgaen/ Ende als 29hy dat sach/ hy vant eene fixie/ ende seyde tote den peuple/ dat 30hy de wetten niet ghemaect en hadde/ maer hadse ghemaect een 31⁺ van haer lieder goden/ de welke hiet Apollo Delhus/ die ute te 32ghevene/ ende doen houdene/ Ende seyde voort/ waert datsy die 33wetten niet houden en wilden/ die de voorseyde god ghemaect 34hadde/ men moeste by hem/ gaen ende ghecrighen oorlof van 35hem/ omme die achter te latene/ Ende daerbi/ Ic zoude/ gaerne 36gaen toot desen voorseyden god/ ende an hem ghecrighen oorlof 37ende quytsceldynghe van desen wetten/ behouden dies/ datsy/ 38hem alle wilden zweren de zelve wetten te houden/ tote hij weder

11 noch.... daer sy ontbr. 34 by den affgod
35 Daerom bidic dat mense houde 35 lc sal 37 ghij mij zweren wilt

+ fol. 34d

+ fol. 35a

[p. 71]

tekstkritische noten

1quame by hem lieden/ Ende aldus sy concenteerdent/ ende zwoeren 2hem/ dat ghemeenliken/ Ende de voorseyde rudder die schiet 3van hem lieden/ ende voer wech in Creten/ daer hij bleef alle 4syn leven daghen/ sonder weder te keerne/ want hine wilde niet 5weder keeren/ omme dat tvolc ghezworen hadde sine wetten te 6houdene/ tote sinen weder keerne/ ende wilde datmen die zoude 7bliven houdende/ Ende als hy sterven zoude/ zo begheerde hy 8in syn uterste/ dat als hij doot ware/ datmen sinen lechamen 9zoude voeren in de zee/ Te dien hende/ datmen sinen lichame 10niet en zoude voeren in syn lant/ want hadde tvolc daer ghehat 11sinen lechame/ also wel doot/ als levende/ zy zouden/ hebben 12⁺ ghemeent quite tsine vanden voorseyden eede/ ende ne hadden 13niet meer ghewillen houden de voorseyde wetten/ Dese Ligurgus 14was zo gherechtich/ nochtanne dat hy was een heydin man/ ende 15an Gode niet en gheloofde/ dat hij liever hadde te zine alle syn 16leven daghen/ uut sinen lande/ ende naer sine doot versonken 17te sine in de zee/ danne de wetten ende de rechten te latene/ 18omme dat sy hem so goet ende so redelic dochten/ Van 19warachticheden.

20Sy zullen eerst wesen warachtich/ want warachtichede es eene 21de meeste duecht ende virtuut/ die wesen mach inden mensche/ 22omme bystant te doene der gherechtichede/ ende es eene de 23meeste virtuut die wesen mach inden mensch/ Sonder warach-24tichede ne mach iusticie noch gherechtichede niet ghedueren/ noch 25staende bliven/ want men ne mach trechte/ noch den mensche/ 26niet bet bedrieghen/ danne met lueghenen/ ende met onwarach-27ticheden/ want het es claer dat warachtichede es fondament van 28gherechticheden/ want hoe zoudemen connen of mueghen doen 29goet recht of gherechtich vonnesse wysen/ de waerhede vander 30zake ne moeste al voren gheweten wesen/ Dus fondeert ende rust 31⁺ iusticie ende gherechtichede/ up warachtichede/ Ende ic meene 32voorwaer/ dat niet ghezien of niet gheweten heeft gheweest/ dat 33eenich lueghenachtich of onwarachtich/ gherechtichede of iusticie 34heeft ghemint/ Ende daer by es van nooden dat lieden van 35iusticien/ van warachticheden syn vermaent/ ende daer in ghe-36stadich/ Valerius secht/ dat al tvolc van Ciscilien/ begheerden de 37doot van haren conync/ eenen tyrant/ de welke gheheeten was

1 dat syt houden souden 8 ende daerin versincken
10 meenen 15 leve daghe 17 van warachticheden ontbr. 20 in den mensche ontbr. 29 ne ontbr. 36 die een quaet tyran was

+ fol. 35b

+ fol. 35c

[p. 72]

tekstkritische noten

1Denys/ ute ghedaen een wijf die alle daghe badt omme syn langhe 2leven/ Dese conync ende tyrant wiste wel/ dat al tvolc sine doot 3begheerde/ zonder dat wyf alleene/ ende dat zoe dickent Gode 4bat omme syn langhe lijf/ Ende de conync hadde van desen 5groot verwonderen/ omme dat hy duer dit wyf binnen alle sinen 6levene/ noyt yet ghedaen hadde/ dat hy wiste/ En hier omme 7omboot hy dit wyf voor hem/ ende vraechde haer wat zoe hier 8mede meende/ Twyf verantwoorde ende seyde/ conync heere/ Ic 9bem een hout wyf/ ende my ghedynct van ouden tyden ende 10langhe/ Ic hoorde segghen in mine ionchede minen voorders/ dat 11⁺ dine voorders quade ende ongherechtighe lieden waren/ Ende ic 12kende dinen ouden vader die een zeer quaet mensche was/ ende 13ic hoorde dat segghen den ouderlynghen dat hy quader gheweest 14hadde dan eenich van sinen voorders/ ende daer omme badt ic 15Gode om sine doot/ Ende het gheviel also dat hi staerf/ dies ic 16blyde was/ Ende doe wart conync naer hem syn zuene/ dyn 17vadere/ ende die wart noch vele quader ende ongherechtigher/ 18danne syn vader gheweest hadde/ Ende ic badt int ghelike Gode 19omme sine doot/ ende het gheviel dat hy staerf/ ende nu es 20trycke commen up dy/ ende du best conync/ ende syts onghelyc 21quader ende ongherechtigher danne dine vader was als hy leefde/ 22ende nu zo zye ic wel dat de generatie daer du of commen sijts/ 23arghet/ van hoire te hoire/ Ende hets te peinsene dat dit reghele 24houden sal/ ende dat dyn naercommer quader wert noch danne 25du best/ ende daer omme biddic Gode omme dyn langhe leven/ 26Als dese quade conync dit hoorde/ hij bekende dat zoe waer 27seyde/ ende wart bescaemt van synre quaethede/ Dit wyf ne liet 28niet te segghene de warachtichede/ omme de wreethede/ noch 29⁺ omme de quaethede vanden conync/ Also zouden de ghuene die 30iustitie regieren warachtich syn/ ende dat niet laten omme gheene 31vreese noch omme andere zaken/ die gheschien mochten/ Hoemen 32zweren sal ende sinen eed wel houden.

33Als rechters ende jugen wel gheinstitueert syn ende ghestelt/ 34ende sy tlast/ anghenomen hebben/ zo behooren zy haren eet te 35doene ende te zweerne up een cruce/ elken recht te doene/ ende 36goede iusticie/ metsgaders anderen zaken ghecostumeert ende 37begrepen in den eed/ Ende dien eet ghedaan synde/ danne syn

4 langhe ontbr. 10 van langhe daghen 10 ouders
14 doen segghen dat hy quader was 18 vader was
23 altoos argher wordt 29 sullen 31 Hoemen.... Als ontbr. 34 den last

+ fol. 35d

+ fol. 36a

[p. 73]

tekstkritische noten

1sy sculdich goet recht te doene/ by tween redenen/ Deene die 2es/ al ne hadden sy niet ghezworen/ nochtanne waren syt scul-3dich te doene/ omme dat zyr daer te voren toe vercoren waren/ 4ende omme dat sy tlast an ghenomen hebben/ Ende dat meer/ zy 5syn sculdich gherechtich te sine al ne hadden sy gheene auctori-6teid/ Tander/ es/ dien eed die es zo groot/ dat syt/ by virtute 7van dien/ noch daer boven sculdich syn te doene/ want sy hebben 8verbonden hare trouwe ende hare ziele/ Socrates secht/ dat zo 9wye die sine trouwe verliest/ verliest meer dan of hy syn lyf 10verlore/ Ende die verzworen es/ hine behoort in gheene saken 11⁺ ghelooft te sine/ Ende hem es sculdich te sine ontseyt alle and-12woorde/ Dus mach ic segghen zo wye die sine ziele verzweert/ 13die boven al gaet/ ende tcruce daer hy up zweert/ Ende specialic 14zweert zaken die hij sculdich ware te houdene sonder zweren/ hy 15loochent Gode/ ende es ter condempnatie ende ten verliese van 16synre zielen/ want met den eede/ hy stelt sine ziele te pande/ 17ende hy gheeft dien pant over als hy niet ne hout dat hy ghe-18zworen heeft/ Ic ne segghe niet/ waert zoo dat yement zwoere 19by onvoorsienicheden/ yet te doene dat beter ghelaten ware/ danne 20ghedaen/ ende hy hem naermaels bedochte/ Nochtanne so ware 21dien eet in hem zelven zondelic/ Daer by so sal elc wel voor 22hem zien/ wat hij zweert/ want de simple woorden van jugen of 23van rechters/ syn meerder ende waren sculdich bet ghelooft te 24sine ende ghehouden/ danne den eed van eenen coopman/ noch-25tanne dat cooplieden sculdich waren te sine warachtich ende 26ghetrouwe/ Valerius seght/ dat Alexander voer met sinen herre/ 27omme te destrueerne ende te nieuten te doene eene stede ghe-28heeten/ Lapsacummede/ doe was een philosophe die ghenaemt 29⁺ was/ Aneximenes/ die gheweest hadde meester van den voor-30seyden conync Alexander/ Ende omme dat te belettene/ quam 31ieghen hem de selve philosophe/ omme de zelve stede te ver-32biddene/ Ende als Alexander sach den selven philosophe/ wiste 33wel wat hy meende/ te wetene dat hy daer quam omme de voor-34seyde stede te verbiddene/ Ende hy die sine bede niet doen en 35wilde/ omme dat hy zeere ontstelt was ende onghepayt up de

6 Die ander redene 6 dat syt.... want sy ontbr.
10 meyneech ende verzworen 12 Item soe wie
14 sonder eedt te houwen 20 namaels 27 in der stede 32 Alexander/ dese meester vernam die meeninghe van hem ende om dat te betettene 35 onghestelt

+ fol. 36b

+ fol. 36c

[p. 74]

tekstkritische noten

1voorseyde stede/ zwoer by alle sinen goden/ eer dat hi de bede 2hoorde vanden philosophe/ dat hy sine bede niet doen en soude/ 3ende wat hy bade het ne zoude niet gheschien/ Ende als dit 4hoorde de philosophe/ badt ieghens syns selfs meenynghe/ zeg-5ghende/ heere ic bidde dat ghy de stede van Lapsacummede te 6nieuten doen wilt/ ende die winnen ende destrueren/ ende met 7allen raseren/ ende al datter in es mans/ wiven/ kinderen/ doen 8te zwaerde/ Ende als Alexander dat hoorde/ ende hy sach dat hy 9versubtylt was/ want de philosophe badt contrarie synre meenynghe/ 10ende daer by moeste Alexander laten te doene sine meenynghe/ 11⁺ ende de voorseyde stede laten onghemoeyt/ van uploop te doene/ 12Ende hy troc wech met sinen here/ ende liet de stede met vreden/ 13omme sinen eed te houdene/ nochtanne dat hi niet ne meende te 14zweerne/ ende ne wilde gheene glozen maken up sinen eed/ De 15selve Valerius secht/ dat een Romeyn gheheeten Fabius/ hadde 16ghecocht ieghens Haniballe vele ghevanghenen/ omme weldoen/ 17omme zekere somme van ghelde/ in meenynghen/ dat de sena-18tuers van Roome betalen zouden de voorseyde somme van ghelde/ 19Ende als dit quam ter kennessen vanden senateurs/ zy ne wilden 20de somme niet betalen/ Ende Fabius dit hoorende/ trac inden 21handen ende ghenaden van Haniballe/ die nochtanne syn viant 22was/ Ende zende sinen zuene te Roome/ ende dede by dien al 23syn goet vercoopen/ Ende tghelt datter of quam/ dat gaf hy 24Haniballe/ omme sinen eed te quitene/ want hy hadde liever 25goedeloos te zine/ danne verzworen of eerloos te sine/ Hoe de 26ghuene die statuten maken die alvoren zelve sculdich syn te houdene.

27Item de rechters of de jugen zullen goede kueren ende statuten 28⁺ maken/ sonder eenich particulier voordeel of achterdeel/ omme 29yement daer in te zouckene/ anders danne iusticie ende ghemeene 30profijt/ ende dat naer der tyt ende ghelegenthede vander noot-31zakelichede/ want up eenen tyt es een statuut van nooden/ ende 32up eenen anderen tyt/ es een ander statuut van nooden/ Ende 33dat eerste statuut cesseert/ Ende emmer zo wat ghemaect ende 34gheoordineert zy/ dat de ghuene diet zelve maken/ dat al voren 35zelve sculdich syn te houdene/ Ende daer sijt breken/ dat zy

15 de selve ontbr. 17 grote summe 17 van penninghen 17 in meenynghen.... Ende als ontbr.
21 van Hanibale ghevanghen
23 vercoopen om sinen eedt te quytene want 25 eedeloos
23 Hoe.... Item ontbr.

+ fol. 36d

+ fol. 37a

[p. 75]

tekstkritische noten

1ghepuniert sijn van sulker punicie/ als sy zelve ghemaect hebben/ 2of van meerder/ want Cathon seght elc sal houden dat hij beveelt 3te houdene/ Valerius secht/ dat was een rechter die hiet Salencrus/ 4Die hadde eenen zuene die bevonden was/ dat hy ghedaen hadde 5ieghen een statuut dat syn vader ghemaect hadde/ Ant welke hy 6verbuert hadde beede syn ooghen/ De vader wilde dat recht vul-7commen worde/ up sinen voorseyden zuene/ in alre manieren/ 8zo langhe dat die van der stede quamen bidden den vader voor 9den zuene/ dat hyt hem die werf wilde vergheven sine mesdaet/ 10De vader die verwonnen wert by der bede vanden volke/ ne 11⁺ wilde hem lieden niet ontsegghen haer lieder bede/ Ooc ne wilde 12hy niet/ tstatuut dat ghemaect was/ ne zoude vulcommen syn up 13sinen zuene/ Ende dede sinen voorseyden zuene syn een ooghe 14utesteken/ ende hem selven een ander ooghe/ Aldus de bede van 15sinen volke die was vulcommen/ ende iusticie/ ende tvoorseyde 16statuut/ was ooc vulcommen/ Men leest inde ystorie van Roome/ 17dat de senateurs van Roome/ hadden ghemaect een statuut inhou-18dende/ Dat so wye quame met gheghoorden zwaerde inde senatorie 19van Roome/ hy zoude verbueren syn lyf/ Het gheviel dat een 20vanden senateurs/ die dit statuut hadde helpen maken/ quam 21eens van buten haesteliken onverzien/ ende onbedocht van desen 22statute/ inde senatorie/ met sinen zwaerde ghegort/ Een vanden 23senateurs syn mede gheselle/ wart dies gheware/ Ende seyde 24hem syn ghebrec/ Ende hy dat bedynckende/ kende dat hy tlijf 25verbuert hadde/ trac ute syn zwaert/ ende boot dat elken sonder-26lynghe vanden senateurs zegghende doet recht over my/ Ic hebbe 27tlyf verbuert/ dies hem elc vanden senateurs differeerden/ Ende 28⁺ als niement van hem lieden recht doen wilde/ hy nam tzwaert 29zelve/ ende stac hem selven doot/ voor alle sine ghesellen/ als 30de ghuene die houden wilde/ tghuent dat hy selve hadde gheholpen 31maken/ Ic meene dat alle de ghuene die statuten maken/ of helpen 32maken/ die niet so nauwe maken up hem selven/ noch sine 33houdse selfs up de ghuene die mueghende zyn/ of up die hare 34vrienden syn/ maer men houdse up de cleene/ Anexersus een 35philosophe secht/ dat vele iugen slachten der coppespinne/ die

2 eenen anderen beveelt 6 die rechten ghehouden worden up
7 manieren als sij gheset waren. Die ghemeente van der stede quamen bidden den vader voer den sone
15 ghedaen ende dat recht werdt ghehouden
29 voor alle sine ghesellen ontbr. 32 up hem selven ontbr.
34 houdse vaste ende wel up die keitivighe armen

+ fol. 37b

+ fol. 37c

[p. 76]

tekstkritische noten

1niet en vanghet dan vlieghen/ ende cleen ghewoormte/ ende laet 2duere scieten quade dieren ende groote bitende woormen/ diet al 3verbiten ende verderven/ Ende hier of commen striden ende quade 4orrible faiten/ ende specialic van edelen aermen lieden/ die den 5lieden nemen datsy hebben/ ende dit en es gheen wonder/ want 6als iusticie niet ontsien es/ de meeste menichte ontsiet Gode niet/ 7Ende als tcleene volc aldus bestiert wort/ ende sy iusticie zien 8dolen/ so nemen sy exemple ande meeste/ ende doen int ghelike 9quaet/ ende worden danne van quader condicien dan de meeste/ 10ende dit es ghenouch natuerlic/ want sij zijn van onedelre ende 11⁺ ruder condicien/ ende meer ghehelt omme quaet te doene/ danne 12de edele/ Ende aldus wert het al quaet teen metten anderen/ ende 13al by ghebreke van iusticien/ Ende al dit comt omme dat de 14ghuene wien de rechten ende de wetten bevolen syn te houdene/ 15in ghebreke syn/ ende selve niet ne houden/ Vanden vriheden 16vanden volke te houdene ende die niet over te ghevene.

17Al eist datsy sculdich syn te doene recht ende iusticie/ ende 18goede kueren te makene/ ende die selve wel te houdene/ daer 19by ne sullen sy niet achter laten te houdene de vryheden ende 20de previlegien vanden volke/ die welke duechdelic vanden voorders 21vercreghen syn/ ende by dancke ende by willen van den hueversten 22ghegheven hebben gheweest/ Ende al dit mach wel te gader staen/ 23Ende daer by/ zij ne sullen niet meer over gheven de voorseyde 24previlegien ende vryheden/ Ende al eist dat de ghuene diese over 25gheven/ schoone toe ghesproken syn/ ende daer of ghemunereert 26ende gheloont mueghen wesen/ met ghiften/ of met mieden/ of 27met officien/ vanden ghuenen te wiens proffite of faveure dat also 28ghedaen sy/ nochtanne sy zelve te wiens versoucke of voordeele/ 29⁺ de voorseyde vryheden overghegheven worden/ up datsy vroet 30syn/ ne houdse niet over goet noch over ghetrouwe/ ende daer 31bi eist recht datse een ander over sulc houde/ Sinte Augustyn 32scrijft inden zevensten bouc vander stat ons heeren/ dat een 33hertoghe was in Roome de welke ghenaemt was Camille/ ende

8 worden dan quader dan die meeste/ aldus worden sy dan al quaet deene met den anderen ende al bij ghebreke van iusticien
15 Vanden.... Al eist ontbr.
21 ghecreghen 21 by wille ende toedoen
22 ghegeven/ dese en sullen sij niet overgheven
28 tot wiens gunsten dat alzoo ghedaen sy. Het es een teyken die se overgheven ende dieghene daer sy om overghegeven worden dat sy noch goet noch ghetrouwe en sijn

+ fol. 37d

+ fol. 38a

[p. 77]

tekstkritische noten

1dese hadde beseten eene stat gheheeten Phalistes/ het gheviel dat 2de scoolmeester van der selver stede/ bedrooch ende verriet sine 3scoolkinderen/ ende specialic de kinderen vanden meesten vander 4stat/ Te wetene/ hy dede de voorseyde scoolkinderen/ een ende 5een/ sonder meer/ ute de voorseyde stede gaen/ ende brochtse 6inde tente vanden hertoghe Camille/ met schoonen woorden/ Ende 7seyde toten voorseyden hertoghe/ Dit syn de kinderen vanden 8meesten van der stat/ die ic hu over levere ende gheve in uwen 9handen/ omme dat ghy daer mede de stat winnen sult/ Want 10sy sullen liever hebben de stat over te ghevene/ dan hare kinderen 11te verliesenen/ Als dese hertoghe hoorde de quaethede ende 12valschede vanden scoolmeester/ hy seyde/ du best quaet ende 13ongherechtich/ want du gheefts over gruwelike ghifte/ diestu 14⁺ sculdich waers zeer wel te wachtene/ ende nauwe te hoedene/ 15Ende du ne sults gheenen hertoghe an my vinden/ noch ooc een 16Romeyn/ van sulker condicien als du best/ wy willen onse vianden 17crancken met eeren/ met gherechter oorloghen/ wy syn ghewapent 18up de ghuene die ons fel ende vianden syn/ ende die willen wy 19crancken met eeren also voorseyt es/ ende niet met valscheden/ 20wine sijn niet ghewapent up dese onnoosele kinderen/ de welke 21men goedertierlike met rechte up nemen zoude/ ende tlyf behou-22den/ Al ware haerlieder lant/ met felheden up hare onderlynghen 23ghewonnen/ Du hebts dese stat/ in also vele als het in dy es/ 24overghegheven ende verraden/ ende dese kinderen met valscheden 25verwonnen/ twelke du waerts al sculdich te houdene/ ende te 26wachtene/ van allen quaden/ na dine macht/ Ende ic die Romeyn 27bem/ ne wille haer lieder gheslachte niet winnen/ dan met ghe-28rechtigher oorloghen/ ende hier omme de voorseyde hertoghe 29Camille zende weder alle de voorseyde kinderen/ ongheschaed 30ende ongheschent/ inde stede toot haren vrienden/ metsgaders 31den voorseyden scoolmeester/ de handen ghebonden omme haren 32⁺ wille daer mede te doene/ Ende als die vanderstat dat saghen/ 33dat de voorseyde hertoghe so ghetrouwe ende hoofsch was/ ghaven 34hem goedertierliken de stat up/ ende daden opene de poorten/

5 eene vore ende dat ander na 14 ende nauwe te hoedene ontbr.
18 niet crencken met loosheden noch met valscheden maer met eeren ende met gherechtigher oorloghen
23 Daer du die stadt nu mede overghegheven hebst in alsoe vele als in du es dese kinderen verraden ende met valscheden verwonnen. Ende ic die een Romayn bin 30 ende ongheschent ontbr.
34 ende daden.... ende worden ontbr.

+ fol. 38b

+ fol. 38c

[p. 78]

tekstkritische noten

1ende lietene in/ ende worden hem onderdaen/ Pauwels ystorograffe 2die scrijft/ dat eene hertoghinne was van Fornil/ die gheheeten 3was Remonde/ Ende dese hertoghinne hadde vier zuenen/ ende 4twee dochteren/ Het gheviel dat de conync van Hongherien ghe-5heeten Tantannis/ quam belegghen haer casteel/ daer zoe/ ende 6hare kinderen in waren/ omme dat met crachten te winnene/ 7Eens zoe lach ute ten vianden waert/ ende sach den voorseyden 8conync/ die een uutnemende schoon man was/ Ende de voorseyde 9vrouwe/ wert stappans bevaen met synre minnen/ Ende by dien/ 10zy ontboot den conync ende liet hem weten/ waert so dat hyse 11nemen wilde teenen wive/ zoe zoude hem haer casteel overgheven/ 12Ende hy dat hoorende/ hy zwoert ende gheloofdet hare/ ende 13hier up zoe gaf hem over tvoorseyde casteel/ ende lietene in/ 14Ende als hi daer in quam/ ende dies meester was/ zy roofden/ 15vinghen/ ende moorden/ beede wyven ende mans/ Ende doe 16⁺ liepen de zuenen tote harer moeder/ der hertoghinnen/ Ende was 17de ioncste¹⁾ ghenaemt Goynoras/ die sichtent conync van Lom-18bardien was/ De twee dochteren/ die dooden ionghe kiekenen/ 19ende stakense in hare boesemen/ tusschen hare borsten/ ende 20lietense daer in styncken/ bider hitten van haren borsten/ Ende 21alst quam/ dat de Hongheren dese twee susteren waenden vyoleren/ 22sy roken den vulen stanc vanden kiekenen/ ende waenden dat 23die ioncfrouwen also ghestoncken hadden/ ende vloon van hem-24lieden/ ende lietense onghevioleert/ segghende toot elc anderen/ 25dat de Lombaertsche wiven stoncken/ Niet ieghenstaende/ deene 26van desen tween ioncvrouwen/ wart daer naer conynghinne van 27Vranckerike/ ende dandere wart coninghinne van Aelmaengen/ 28Ende dese conync van Hongherien vinc de voorseyde hertoghinne/ 29ende slieper by eenen nacht/ omme sinen eet te quitene/ Ende 30tsanderdaechs daer naer/ hy deedse alghemeene gaen onder den 31Hongheren/ Ende binnen den derden daghe daerna/ dede hy haer 32tfel of trecken/ vander wivelichede/ toter navele/ Ende zeyde 33tote haer/ Aldus soutmen antieren de wyfs/ die overgheven ende 34⁺ verraden sonder nood/ tghent datsy sculdich waren te hoedene/ 35ende te wachtene/ vanden ghemeenen/ dats te wetene/ haer

13 Hierop soe werdt hy binnen den casteele ghelaten met sinen valsche 14 ende dies meester was ontbr. 18 deden doden
18 hoenderen 19 in hare boesemen ontbr.
23 gestoncken hadden/ ende sy spraken die eene toten anderen dat d.l.w. st. 25 niet ieghenstaende ontbr. 32 vanden navele nederwaert

+ fol. 38d

1) Hs. ionchste.

+ fol. 39a

[p. 79]

tekstkritische noten

1lieder rechten/ ende vryheden/ also voorseyt es. Hoe zy elc anderen 2minnen zullen ende wesen eendrachtich.

3Sy zullen eendrachtich zijn ende elc anderen minnen ghelike 4broeders/ want met minnen ende eendrachticheden salmen te 5hoofde commen van vele zaken/ daermen by divisien ende by 6onminnen of zoude te valle commen/ ende tondergaen/ Het waren 7twee rudders/ deen gheheeten Abysay ende dandere/ Jacob/ die 8eendrachtich waren/ ende anderen minden toter dood/ Ende by 9dien/ sy wonnen menighen stryt/ up de Seurienen/ ende dat 10meer/ byder eendrachticheden van hem lieden/ ende bider minnen 11die sy an anderen hadden/ danne by harer mueghenthede of van 12haren lieden/ Ende by desen/ zullen sy anderen lief hebben/ 13ende minnen toter dood/ want uter minnen/ comt eendrachtichede/ 14Damon ende Phecians waren twee ghetrouwe ghesellen/ ende 15hadden anderen so lief/ dat een wonder was/ Het gheviel dat de 16conync van Ciscilien gheheeten Denize/ die tyrant was/ dede den 17⁺ eenen vanghen/ ende wildene doen sterven/ van zekeren mesdaden 18die hy ghedaen zoude hebben/ ende die hy hem an teech/ De 19ghevanghene dede so vele anden conync/ dat hy an hem ghecreech 20huutstel/ ende oorlof omme te treckene te sinen lande/ omme 21sine zaken daer te oordineerne ende te bestellene/ behouden dies/ 22dat syn gheselle syn borghe bliven soude/ met sinen live in van-23ghenessen te legghene/ hem segghende/ waert by also/ dat hy 24niet weder in en quame/ dat syn gheselle daer over sterven 25soude/ twelke syn gheselle voorseyt consenteerde/ ende quam in 26vanghenessen voor sinen gheselle/ Ende alst quam ten daghe/ die 27de conync ghestelt hadde in te commen/ die ghuene diere ver-28bonden stont/ hy quam in vanghenessen/ ende verloste zinen 29gheselle/ dies den conync zeere verwonderde/ Ende als hy sach 30harer beeder ghetrouwichede/ ende de minne die zy an anderen 31hadden/ hy scalt quite de mesdaet/ ende hy mainteneerde ghedaen 32synde/ ende lietse beide gaen/ ende badt hem lieden dat sine 33wilden ontfaen in haer lieder gheselscap/ ende dat hi mochte 34wesen de derde gheselle/ dit was ghemint toter doot/ Daer by 35secht Sypion van Affrike/ dat gheene meerdere minne mach syn/ 36⁺ danne de minne toter doot/ Pieter Dalfonse die secht te desen 37propooste/ dat het waren twee cooplieden/ twee lieve ghesellen/ 38deen gheboren van Baldac/ ende dandere van Egypten/ Dese twee

1 Hoe.... Sy zullen ontbr. 3 eendrachtich in weeldoen
6 off soude vallen 9 up de sevrienen ontbr.
12 Ende by.... Damon ende ontbr.

+ fol. 39b

+ fol. 39c

[p. 80]

tekstkritische noten

1ghesellen hadden anderen so lief/ dat wonder was/ Het gheviel 2dat die van Egypten was/ zoude daer trouwen in Egypten eene 3zeer schoone maghet teenen wive/ de welke maghet syn gheselle 4van Baldac so lief hadde/ dat hi wel na staerf van grooter minnen/ 5Als dat de Egypcien wiste/ hy deedse hebben sinen voorseyden 6gheselle te wive/ want hy hadde liever te verliesene de maecht/ 7danne sinen gheselle/ Dese man van Baldac trouwede de maecht/ 8ende wart daer naer een harde zwaer rike man/ Ende de Egypcien 9wart zeer arem/ so dat hi in Egypten moeste bidden syn brood/ 10Ende trac also biddende tote in Baldac/ daer zyn gheselle doen 11woende/ Ende van moetheden/ hy wart slapende inde kerke/ 12die daer inde stede stont/ Ende aldaer voor die kerke/ worden 13twee lieden vechtende/ so dat deen den anderen doot stac/ ende 14⁺ hy diet fait ghedaen hadde/ vloot wech/ ende daer ne was niement 15biden dooden vonden/ danne desen man van Egypten/ die daer 16inde kerke sliep/ Ende daerby dit fait was up hem gheleyt/ want 17men ne wiste niet wiet ghedaen hadde/ Ende was van desen faite 18ghevanghen/ Ende van grooter onverduldicheden/ die hy hadde 19omme sine groote aermoede/ ende dat hy liever hadde te stervene/ 20danne te levene/ hy leet vanden faite/ ende seyde dat hyt ghedaen 21hadde/ Niet ieghenstaande dat hy dies onnoosel ende onsculdich 22was/ Omme twelke hy gheleet was voorden juge/ omme ghecon-23dempneert te zine te stervene/ ende daer staende voorden iuge/ 24zyn gheselle voorseyt van Baldac/ quam daer gaende onverzien/ 25ende by aventuren/ Ende wart bekennende dat dit syn gheselle 26was van Egypten/ ende mettien hy spranc voort ende seyde/ Dat 27hi den man selve doot ghesteken hadde/ ende anders niement/ 28omme dat hy liever hadde te stervene/ danne syn gheselle ghe-29storven hadde/ De man van Egypten seyde altoos/ ic hebt selve 30ghedaen/ Ende de man van Baldac seyde/ dies en es niet/ maer 31ic hebt selve ghedaen/ ende ic stac de man doot/ ende niement 32⁺ anders/ hier in waren sy alle diet zaghen ende hoorden zeere 33verwondert/ ende de iuge was zeer perplex ende bescaemt/ wat 34hy hier mede doen soude/ Ende hy diet tvoorseyde fait ghedaen 35hadde/ stond inden hoop vanden lieden/ ende wart ziende de 36groote minne ende ghetrouwichede van desen tween ghesellen/ 37bekennende haerlieder onnooselhede/ ende sine mesdaet/ Ende

4 dat hij starven woude 7 tr. d.m. en de voer dese met hem in Baldach 8 soe rijke dat onghetallich was 11 voer een kerke daer hy ruste
21 nietieghenstaende.... omme twelke ontbr. 34 hierin
35 vanden lieden ontbr.

+ fol. 39d

+ fol. 40a

[p. 81]

tekstkritische noten

1dat meerder redene ware/ dat hy alleene storve/ om sine mesdaet/ 2danne de twee ghetrouwe ghesellen zonder mesdaet/ Hy tard 3voorden iuge/ ende wort lyende ende bekennende/ dat hy den 4man doot hadde ghesteken/ ende niement anders/ Ende dat de 5twee ghesellen onnoozel ende onsculdich waren/ Ende als de iuge 6sach de onsculdicheit/ ende de groote ghetrouwicheit van desen 7tween ghesellen/ Ende de gherechtichede ende warachtichede 8vanden mesdoenre/ hy vergaf tvoorseyde fait/ omme de minne 9vanden tween ghesellen/ Ende de rike man van Baldac/ gaf den 10man van Egypten sinen aermen gheselle/ synre zustere te wive/ 11ende daer mede de helt van sinen goede/ Ende bleven langhe 12daer naer ghetrouwe ende rike ghesellen/ als sy gheweest hadden 13⁺ te voren/ Hoe elc juge sinen gheselle sal verwaren van erruere.

14Elc vanden jugen es sculdich sinen gheselle te hoedene ende te 15wachtene/ dat hy niet en dole/ noch mesdoe/ noch en doe zaken 16die hem oneerlic sijn/ Ende eist zo dat hy dies in meeninghen es/ 17hij salne heymelic inducieren ende bewysen/ by allen redenliken 18weghen/ naer syn vermueghen/ Ende eist zo dat hy dies niet of-19staen en wille/ hy sal dat brynghen voor tcollege van sinen 20ghesellen/ ende die syn sculdich dien te bedwynghene/ ende syn 21ghebrec of te doen latene/ Valerius Maximus scrijft/ dat Hanibal 22ghevanghen hadde in eenen strijt/ eenen man van Roome/ de 23welke Hanibal liet gaen te Roome/ mids dat hy hem zwoer weder 24in vanghenessen te keerne/ teenen ghenoomden daghe/ die hy 25hem stelde/ of hem te zendene syn rentsoen/ dat bi hem beeden 26ghemaect was/ Ende als dese Romeyn te Roome quam/ hy be-27roumde hem/ dat hy Haniballe bedroghen hadde/ met eenen 28quaden eede te zweerne/ Ende seyde dat hiër niet weder gaen 29zoude/ noch rentsoen zenden/ maer zoude Haniballe betalen met 30sinen voorseyden eede/ Als de senateurs dat wisten/ zy bedwon-31ghen⁺ desen Romeyn/ dat hy weder moeste gaen ghevanghen inden 32handen van Haniballe/ Also soude elc iuge sinen gheselle bedwyn-33ghen te voughen te redenen/ niet alleene omme de eere van hem/ 34maer omme de eere van sinen ghesellen/ ende dat redene ende 35iusticie versouct ende wille/ Ooc ne zullen de ionge/ niet so ver-36waent syn/ dat zy zullen willen domineren boven haren ghesellen/

1 Ende dat.... Hij tard ontbr.
9 die soe ghesellen ghetrouwe waren
11 Ende.... Elc van den jugen ontbr. 15 hem siet dolen
25 die hij hem stelde ontbr. 36 hem niet verwanen

+ fol. 40b

+ fol. 40c

[p. 82]

tekstkritische noten

1die ouder syn ende wyser dan sy lieden/ want een ionc man/ 2ende een out/ even een engien ende sin hebbende/ ende ghelyc 3neerenstich/ omme tuterste recht te vindene/ De deliberatie van-4den ouden/ es meest ghesien tzekerste/ want zoo meer ghesien/ 5so meer expert/ Ende daer by ne sullen de oude niet willen 6domineren/ up hare outhede over de ionghe/ want het ghevalt 7ondertiden/ dat ionghe zinnen scaerper syn/ danne de oude/ Ende 8by dien/ so zyn de ionghe goet metten ouden/ ende de oude/ met 9ten ionghen/ De oude heeft experiencie/ ende de ionghe heeft 10scerpen zin/ ende es by natueren meer neerenstich ende ghepinich/ 11⁺ danne de oude/ Ende niement ne behoort wille of auctoriteit te 12hebbene boven den anderen/ maer men sal meest hooren naer 13den ghuenen/ die meest te voren heeft/ van wysheden/ ende van 14meest lief te hebbene iusticie/ Exemple/ als een scip es inde zee/ 15in grooten tempeeste/ ende in dat scip syn vele lieden/ ende elc 16wille de vroetseap draghen/ ende de vroetste syn/ Ende de scip-17heere noch de contremeester niet ghelooft noch ghehoort mach 18syn/ zo ghevalt dickent datmen zeylt inden gront/ ende dat sy 19alle verdryncken deen metten anderen/ Hoe iugen syn sculdich 20bescaemt te sine van mesdoene.

21De rechters ende iugen zullen syn bescaemt/ ende bevreest van 22mesdoene/ Seneca seght/ dat sy hebben onzuvere herten ende 23onreyne conciencien/ die gheene scaemte ne hebben/ Sinte Am-24brosius seght/ dat tschoonste parerement/ dat es/ dat smenschen 25lechame hebben mach/ dats te sine ghetrouwe ende bescaemt/ 26want teen ne mach zonder tander niet/ Seneca seght/ dat een 27man was die men hiet Archexilla/ dese man hadde eenen vrient 28⁺ die zeer arem was van goede/ ende ne wilde sine aermoede niet 29ontdecken by scamelheden/ Dit wiste de voorseyde Archexilla/ 30dewelke wille hadde desen aermen man duecht te doene/ maer 31hy was ooc bescaemt ende bevreest/ hier in te mesdoene/ dat de 32voorseyde aerme man niet wel nemen en soude/ ende dat hy hem 33daer in bescamen zoude/ Ende daer omme de voorseyde Archexilla 34nam eenen sac met ghelde/ ende leyden onder tcussen van sinen 35vrient/ daer hy up zoude gaen zitten/ Ende als hy daer up sat/ 36hy vont dat ghelt/ ende nam dat te sinen oorbore/ niet wetende 37wanen dat quam/ Dus trac scamelhede/ scaemte ende caritate 38toot haer/ Van ontfaermicheden.

1 want.... de deliberatie ontbr. 19 Hoe.... De rechters ontbr.
29 vernam 35 Als hij thuys quam ende daer op ghinc sitten
38 quam scamelheyt ende caritate te gader 38 Van ontfaermicheden ontbr.

+ fol. 40d

+ fol. 19c

[p. 83]

1Men behoort de vonnessen te ghevene by ontfaermenessen/ maer 2men sal niet zo ontfaermich syn/ dat trecht daerby achter blive/ 3want recht te doene zonder ghenaden ende ontfaermenesse/ dat 4en es gheen recht/ maer het es wreethede/ ende felhede/ Ende 5so ontfaermich te zine/ dat trecht daerby achter blive/ dat es 6sculdich gherekent te sine voor kindshede/ ende zothede/ maer 7men sal recht doen ende iusticie met ontfaermenessen/ also ghe-8seyt⁺ es/ ende met verbliden int mesvallen vanden ghuenen wienre 9ghecondampneert es/ maer daer in ontfaermenesse hebben/ Valerius 10secht/ dat een iuge verwyst hadde een wyf te stervene omme 11zekere mesdaet die zoe mesdaen hadde/ ende beval den steen-12waerder syn vonnesse te executeerne/ ende te vulcommene/ Dese 13steenwaerder hadde groote ontfaermenesse up dit wyf/ zo dat hy 14daer in differeerde/ ende peinsde hy soudse laten sterven van 15honghere/ Dus was in desen steenwaerder iusticie/ ende ontfaer-16menessen/ Dit wyf hadde eene dochtere/ die by concente vanden 17steenwaerdere quam visenteren haer moedere/ maer altoos hy 18betastese ende besochte der dochtere/ of zoe yet tetene brochte 19harer moeder/ twelke hy gheenen tyt bevinden en conste/ noch-20tanne ne staerf de voorseyde moeder niet/ ende bleef altoos 21levende ende ghesont/ int welke de steenwaerdere hadde groot 22verwonderen/ Eens hy wachtet/ ende sach duer een spleet/ dat 23de dochter gaf der moeder zughen/ ende voedese metter melc 24van haren borsten/ ende hiltse also te live/ Als de steenwaerder 25dat sach/ hy seyt den iuge/ Ende de iuge considereerde de ont-26faermenesse⁺ van diere dochtere/ Ende hadde doe groote ontfaer-27menesse up de voorseyde twee wyfs/ als moeder ende dochter/ 28Ende scaltse beede quite/ ende deedse ontslaen/ Dit schynt iegen 29natuere/ dat do dochter de moeder zooghen zoude/ maer het es 30wel natuerlic/ dat tkint sal minnen vader ende moedere/ Vander 31goedertierheit van iugen.

32De rechters ende iugen zullen goedertiere syn/ ende niet fel/ 33Men leest vanden conync Pore/ dat eenighe van Tarenten van hem 34hadden gheseyt vele despyts ende dorpernien/ Ende hy dit wetende/ 35ontboot de zelve quaetsprekers voor hem ende vraechde hem 36lieden/ of zy zulke woorden van hem ghesproken hadden/ Sy 37verantwoorden ende seyden/ dat also was/ ende bekenden de

+ fol. 41b

+ fol. 41c

[p. 84]

tekstkritische noten

1waerhede/ De conync vraechde hem lieden waerby datsy quaet 2van hem gheseyt hadden/ Doe verantwoorde een van hem lieden 3den conync/ ende seyde heere/ hadden wy meer wyns/ ende 4keersen ghehadt/ twelke ons beede faelgierde/ ende by dien wy 5moesten scheeden/ Wy hadden noch vele meer gheseyt/ Ende 6⁺ dat wy van hu seyden/ was al niet te rekenen/ tjeghen wat wy 7noch meer gheseyt zouden hebben/ hadden wy langer gheseten/ 8Doe wart de conync te lachene/ ghemerct datsy zeyden ende 9kenden/ datsy droncken waren ende lietse onghepuniert/ Ende 10om dese goedertierheit/ tpeuple van Tarenten/ nam an eene 11costume/ twelke was/ dat voordan dronckeghe lieden/ zouden 12ghepuniert worden/ ende sobere lieden zouden gheheert worden/ 13ende verheven/ Valerius secht dat een hertoghe van Atheenen was 14ghenaemt Phisistratus/ ende die hadde eene zeer schoone dochtere/ 15die een dom ioncman van Atheenen so lief hadde/ dat hy waende 16sterven van minnen/ Ende daer dese dochter quam gaende/ met 17harer moeder de hertoghinne up de strate/ Dese ionghe man ne 18conste hem niet onthouden/ hine schoot der ioncfrouwen anden 19hals/ ende eer zoet wiste hy kusteze an haren mont/ omme twelke 20de hertoghinne haer moedere zeere mespayt was/ ende zonder-21lynghe gram/ Ende claechde dit den hertoghe haren man/ ende 22verzochte an hem/ datmen den ionghen man/ syn hooft of zoude 23slaen/ De hertoghe verantwoorde sinen wive goedertierlic/ of wy 24⁺ doen sterven of quaet doen/ den ghuenen die ons lief hebben 25ende minnen/ wat zullen wy dan doen den ghuenen/ die ons leed 26hebben ghedaen/ Den ionghen man ne sal niet messchien/ want 27wy behooren hem lief te hebben/ ende te minnene/ Dit was eene 28groote goedertierheit/ Ende dat rechters ende iughen sullen 29goedertiere syn/ ende niet fel/ bewyst Seneca in natueren/ Ende 30specialic anden conync vanden bien/ want die ne heeft gheenen 31strael/ nochtan dat hy conync ende rechtere es/ van hem lieden/ 32Ende dat alle dandre bien stralen hebben sonder hy alleene/ want 33natuere ontzeghet hem/ omme dat hy daer mede gheen felhede 34doen en zoude/ In teekenen ende in bewyse/ dat princen ende 35rechters goedertieren wesen zouden/ ende niet fel/ alsook bet 36ende claerliker blijken mach/ in den bouc vander proprieteit van 37natueren. Van vele te zochte te sine.

38Al eist gheseyt datsy goedertieren sullen syn/ daer by nes niet

12 dat men op droncken lieden niet en achte ende dat die sobere worden ghehoort ende verheven 19 ende eer zoet wiste ontbr.
37 Van vele te zochte te zine ontbr.

+ fol. 41d

+ fol. 42a

[p. 85]

tekstkritische noten

1gheseyt/ dat sy te vele sochte zullen wesen/ Ende zo sochte/ dat 2daer by iusticie failgiert/ want men behoort iusticie niet te latene 3achter/ noch daer of te declineerne/ by te sochte te zine/ Inden 4⁺ bibel staet inden eersten bouc van den conynghen/ dat Ely rechter 5ende pape was van Israel/ Dese Ely hadde twee zuenen/ daer 6of dat deen hiet Offin/ ende dander Finees/ Dese twee zuenen 7laghen by de wyfs die quamen toot ons heeren tabernacule/ ende 8namen te haren proffite de offerande van dien/ Dit wiste de vader 9wel/ diese hier of niet emblameerde/ of daer of punicie dede/ 10alsoot behoorde/ Ende daer by was hy/ ende sine voorseyde 11twee kinderen/ van Gode gheplaecht/ Also hem de prophete 12Samuel sprac/ want de Philistienen die sloughen doot IIII^M volcx 13van sinen lieden/ Ende doe haelden die van Israel de arke in 14Siloe/ ende voerdense in eenen anderen strijt/ ende waenden daer 15mede victorie hebben ieghen de Philistienen/ Ende doe verloren 16die van Israel noch XXX^M mannen/ ende doe namen de Philistienen 17de aerke/ ende daer bleven doot beede de voorseyde kinderen van 18Ely/ Ende als Ely de bootscap quam/ daer hy was in Syloe/ dat 19den wych verloren was/ ende sine kinderen doot bleven waren/ 20hy was zeer drouve/ Maer als hem daer naer quam de mare/ dat 21⁺ de aerke ghevanghen was/ hy viel van daer hy gheclommen sat/ 22ter aerden van onverduldicheden/ ende brac sinen hals ontween/ 23Alle dese plaghen ne quamen niet toe alleene/ omme de mesdaet 24van sinen kinderen/ maer ooc mede omme dat hy niet en blameerde 25noch niet ne punierde/ de quaethede van zinen kinderen/ Daer 26by ne salmen niet te sochte syn/ noch ghedooghen quade-ghewerken/ 27ende die laten liden onghepuniert/ Ende dat men wel daer of te 28zochte mach syn/ het blyct hieran/ dat Gode niet danckelic en 29es/ datmen quaethede laet onghepuniert/ also voren gheseyt es/ 30Van wreetheden te scuwene.

31Sy ne zullen niet wreet syn/ want het es dicwile ghesien/ dat 32de ghone die by costumen wreet waren/ dat sy met wreetheden 33gheplaecht waren/ Ende het ghevalt selden/ dat een wreet man/ 34goeder doot sterft/ of dat een goedertieren man/ quader doot 35sterft/ Inden bibel staet/ inden vierden bouc vanden conynghen/ 36dat een conync van Israel ghenaemt Basa/ Dese conync was so 37wreet ende so quaet/ dat een wonder was/ Het gheviel/ dat een 38prophete die ghenaemt was Iheu/ Dese quam biden conync omme

1 sy mochten wel te sochte wesen 10 alsoot behoorde ontbr. 22 gheclommen was ende brack den hals
30 Van wreetheden te scuwene ontbr.

+ fol. 42b

+ fol. 42c

[p. 86]

tekstkritische noten

1⁺ hem te blameerne syn leven/ ende hy wilde hem doen laten sine 2wreethede/ maer hy dede den selven prophete by synre wreethede 3doot slaen/ Dese wreethede wrac God anden conync Basa/ ende 4daer na an syn kint/ twelke hiet Ela/ Want de conync was daer 5naer doot ghesleghen van eenen sinen ghenoot/ ende was begraven 6in Caisen/ Ende naer hem wart conync de voorseyde Ela/ syn 7zuene/ die niet veel langher conync en was dan een iaer/ Ende 8daer dese Ela zat ende adt/ hy waert dootghesleghen van eenen 9sinen maerscalc/ gheheeten Samari/ Dus waren de vader ende 10de zuene beede doot ghesleghen/ elc van sinen dienare/ Aldus 11wart ghewroken de wreethede van Basa/ Oratius scrijft/ dat een 12man was dewelke hiet Therilles/ Deze maecte eenen stier van 13metale/ binnen hol/ ende maecte inde zyde vanden selven stiere/ 14een duerkin/ omme daer inne te gane/ want hy was zo groot/ 15datmen daer in ghync/ Ende hadde desen stier ghemaect/ omme 16lieden daer in te verbernene/ Ende was ghemaect van sulker 17maniere/ dat als daer yement in was/ het scheen wesende/ den 18⁺ voys van eenen stier/ of van eenen osse/ ende niet van eenen 19mensche/ Dese Therilles was so wreet/ dat hy nieuwers ontfaer-20menesse zoude hebben up de lieden/ die daer in ghetorment 21zouden wesen/ want het es min compasselic te hoorne/ tluut van 22eenre beeste/ danne te hoorne carmene eenen mensche/ Ende als 23hy desen stier aldus ghemaect hadde/ hy presenteerdene ende 24gaffene eenen conync/ twelke was een tyrant gheheeten/ Phalarus/ 25Dese conync was so quaden tyrant ende zo wreet/ dat hy nieuwers 26in ne maecte ghenouchte/ danne in wreetheden/ ende in quaet-27heden/ Ende als Therilles gheseyt hadde/ den conync de condicien 28ende manieren van den stiere/ hy prysde zeere de maniere van 29dien/ ende de conste vanden ghuenen diene ghemaect hadde/ 30Ende seyde tote Therilles/ du best wreeder dan icke/ ende meer 31tontsiene/ want du best zulc ende hebts vonden instrumenten/ 32omme de wreethede mede te doene/ ende ontfaermenesse mede 33te scuwene/ twelke ic noyt ne vant/ Ende ic sal prouven dinen 34stier/ an dy selven/ Ende daer dede de conync de voorseyde 35Therilles sterven/ inden stier/ die hy ghemaect hadde/ omme 36⁺ andere lieden in te doen stervene/ Ende daer vant de voorseyde 37conync den stier sulc van condicien/ als de zelve Therilles dien 38ghemaect hadde seyde/ Ende doe zoo preessene de conync meer 39dan te voren/ Dus geschiede den wreeden/ wreethede vanden

9 Dus.... Aldus ontbr.

+ fol. 42d

+ fol. 43a

+ fol. 43b

[p. 87]

tekstkritische noten

1wreeden/ Ende daer by secht Ovidius/ dat de meeste redene ende 2iusticie die syn mach es/ dat de ghuene die wreet es up eenen 3anderen/ zonder redene/ dat hem selve al so gheschie/ Van 4gramscepen te bedwynghene.

5Sy zullen hem wachten van gramscepen/ want so wye iusticie 6regiert/ hy moet ondertiden hooren ende zien sinen onwille/ ende 7daer by ne behoort niet/ dat hy hem gram make of store/ Ende 8eist zo dat hy hem selven bevoelt heet of gram/ hy sal hem zelven 9dwynghen ende decken/ ende ghelaten hem selven/ als of dies 10niet en ware/ Ende het en behoort ooc niet/ den ghuenen up wien 11dat hy toornich es/ te weers te doene/ noch hem te wrekene met 12iusticien/ bedectelike/ onder tdecxele of couleur van anderen 13⁺ zaken/ Maer men mach wel punieren iniurieuse woorden/ up 14rechters ghesproken wesende/ omme soccusoens wille van iusticien/ 15naer der equaliteit vander mesdaet/ ende der gheleghenthede 16vander zaken/ zonder daer in te zouckene eenighe wrake van der 17gramscepe/ Ende dit moet verbeyt syn/ tote de gramscepe leden 18es/ Want een gram mensche/ es onzedich/ ende onghezint/ Ende 19iusticie moet ghehandelt ende ghedaen syn/ ghezedeghelike ende 20wel ghezindt/ Valerius secht/ dat een gheheeten Archite van 21Tarenten/ verloor een sine stat/ by wanneerenessen van sinen 22dienaren/ ende seyde/ waer ic up dy niet toornich/ ic zoude dy 23slaen/ want begonste ic dy te slane/ ic zoude my meer toornich 24maken/ danne te voren/ Ende my dynct dat hyt wel dede/ ende 25wel zeyde/ want in faiten te doene multipliert gramscepe/ ende 26ongheval slater ondertiden toe/ an beeden zyden/ Ooc secht deselve 27Valerius/ dat Plato eens zeer gram was up zinen knape/ omme 28zine mesdaet/ ende doe beval hy eenen zynre zuster zuene/ die 29hiet Persipe/ dat hy den knape slaen soude/ Ende seyde men es 30niement sculdich te punierne met gramscepen/ Ende seyde/ dadict/ 31⁺ ic zoude begrepen worden/ ende het ware recht/ Item Valerius 32zecht/ noch vanden zelven Plato/ dat hy eens al naect dede ont-33cleeden zinen knape/ omme dien te slane met roeden/ omme 34zekere mesdaet die hy mesdaen hadde/ Ende als hy sine hant up 35hief/ omme slaen/ hy bezief dat hy begonste verhitten ende gram 36syn/ ende doen bleef hy stille staende/ zine hand uphoudende/

3 dat hem selven gheschiet ghelyc dat sy den anderen wenschen 4 Van gramscepen te bedwynghene ontbr. 6 somwylen 7 of store ontbr. 12 bedectelye off openbaer 20 met soeten sinnen 28 die hiet Persipe ontbr.

+ fol. 43c

+ fol. 43d

[p. 88]

tekstkritische noten

1zonder slaen/ verbeydende tote sine gramscepe leden was/ Ende 2metteen quam een syn vrient up hem onverzien/ diene vant 3staende also zine handen uphoudende/ over zinen voorseyden 4knape/ die hem vraechde/ wat hy daermede meende/ Hy verant-5woorde/ ic hadde ghemeent minen knape te slane/ ende doe/ ic 6bevoelde my zelven gram/ ende daer by blivic mine handen 7uphoudende/ tote dat mine gramscepe leden es/ want een gram 8man/ ne behoort gheene punicie te doene/ want in gramscepen 9men doet meer danne redene/ Ende de gramme mensche ne weet 10ten nausten niet wat hy doet/ Van paciencien ende ghedooch-11samicheden.

12⁺ Sy zullen zyn pacient ende ghedoochsamich van herten/ Ende 13es van nooden dat het moet wesen datsy verdraghelic zyn/ Want 14in allen zaken daer wel es in te doene/ daer valt in vele beieghent-15heden/ Ende zo men meer te doene heeft in dese weerelt/ zomen 16meer beieghentheden vint/ wye es meest bevreest/ danne diese 17meest bezouct/ ende meest ter zee vaert/ Ende wye sal meest 18beieghentheden hebben in dese weerelt/ danne diese meest regiert 19ende bezouct/ Zoude men loon/ eere/ ende proffyt hebben/ zonder 20aerbeyt/ van zinne/ ende beieghenthede van herten/ het ne ware 21niet wel doenlic/ noch mueghelic/ ende ghevielt so/ het ne ware 22niet zalich/ Ende ic meene voorwaer/ dat noyt onverdraghelic 23man/ dicwile quam te hoofde van grooten zaken/ daer duecht of 24macht an lach/ Want onverdraghelichede/ es onghezedichede/ ende 25onwyshede/ Ende hoe zoo zoude danne een onwys ende onghezedich 26man/ te hoofde commen van grooten zaken/ die wyseliken ende 27ghesedeliken ghehandelt moeten zyn/ Ende daer by de principaelste 28ende de meeste zake/ omme te wederstane beiegenthede/ dat es te 29zine pacient/ ende ghedoochzamich/ Het voordert den menschen te 30synre begheerte/ ende es eere in Gode/ ende inde weerelt/ ende 31⁺ het es rustelic int herte/ Men leest inde ystorie van Alexandre/ 32dat eens was gheseyt tote hem/ al waest dat hy conync was van 33Macedonien/ dat hy niet waerdich en was conync te zine/ Ende 34dat hy syn leven leede in quaden faiten/ ende in luxurien/ Dit 35ghedoochde hy goedertierlic/ ende seyde aldus/ Ic bem sculdich 36danc te wetene die my myn messitten blameren/ Ic zal my selven 37corrigieren ende beteren/ ende nemen an een beter leven/ Niet-38ieghenstaende/ dat hy doe de mueghenste was van alder weerelt/

8 behoort niet toe dat hy yemant castyen sal 10 Van.... Sy ontbr. 25 Ende hoe.... Ende daer by de principaelste ontbr.
32 al.... dat hy ontbr.

+ fol. 44a

+ fol. 44b

[p. 89]

tekstkritische noten

1hij ne was niet onghedoochsamich/ omme dese woorden/ Men 2leest van Iulius Cesar/ dat hy caluwe was up thooft/ des hy hem 3zeere scaemde/ Ende hadde hy daer in remedie connen vinden/ 4hy hadse ghesocht/ ende gheerne ghenomen/ Eens verweet hem 5een rudder in despite sine caluwede/ ende seyde hem noch meer 6despyts/ zegghende aldus/ Het ware betere ende lichtere te 7makene/ dat ghy niet¹⁾ calu wesen zout/ danne het ware te 8makene/ dat ghy vrome zout wesen in stryde/ ende zonder vaer 9wesen zout in oorloghen van Roome/ of hy zegghen wilde/ dat 10de keyser een vervaert rudder ware/ Hy verdroucht pacientelic/ 11⁺ Nochtanne dat hy in sinen tyt de vroomste rudder was van alder 12weerelt/ Een ander verweet den voorseyden Iulius Cesar/ van 13sinen gheslachte in despite/ Ende seyde/ dat hij gheen edel man 14en was/ ende hietene despiteliken vreemt incommelync/ Hy ver-15antwoorde ende seyde aldus/ het es beter omme my ende eerliker/ 16dat de edelheit an my beghinnet/ ende dat icse an neme/ Danne 17het es omme dy/ die edelhede laets varen/ ende van dy scheeden/ 18ende zoe beghinnet an my/ ende neemt hende an dy/ Een ander 19seyde tote den selven keyser/ dat hy een fel tyrant was/ hy 20verantwoorde ende seyde/ ware ic zulc alstu zechts/ ic zout up 21dy wreken/ want ic hebs wel de macht/ dus blyct dattu lieghest/ 22Een ander rudder Romeyn/ die ghenaemt was Sypion van Affrike/ 23was eens gheseyt in despite/ dat hi out ende leelic was/ ende 24dat hy luttel wiste van rudderscepe/ ende van wapenen/ Hy 25verantwoorde/ Ic bem out ende leelic/ nochtan ic was ionc ende 26⁺ cleene gheboren/ Ende de daghen hebben my out ende leelic 27ghemaect/ Ende al ne bem ic gheen goet man van wapenen/ ende 28luttel wetende van rudderscepe/ Ic was naect gheboren van mynre 29moeder/ ende onghewapent/ Ende ic was ooc van haer gheboren 30ongheleert ende luttel wetende/ Dus ne was ic gheen man van 31wapenen/ noch ghewyst/ noch gheleert/ noch rudder gheboren / 32wat wonder eist dan dat ic bem also du zechts/ Nietieghenstaende 33syn ghedoochsamichede/ hy was in sinen tyt de vroomste Romeyn 34van Roome/ Men leest dat de keyser Vaspasiaen/ was eens spite-35liken toeghesproken van een van sinen lieden/ Ende hem was 36gheseyt/ dat beter ware te doene/ dat de wulf²⁾ an name goede

5 hem ten spijte 9 in oorloghen trecken soudt 18 dan dat se 22 Een ander rudder.... Men leest dat de keyser Vaspasiaen ontbr. 35 van een van sinen lieden ontbr. 36 beter ende lichter

1) Hs. dat ghy calu wesen zout.

+ fol. 43c

+ fol. 43d

2) Hs. vulf.

[p. 90]

tekstkritische noten

1zeden ende manieren/ Dan hem die an te doen nemene/ Want zo 2hy langher leefde/ zo hy meer quaetheden dede/ ende begheerde/ 3Hy verantwoorde ende seyde/ van zulken woorden ne behooren 4wy niet gram te sine/ maer behooren daer omme te lachene/ 5ende danc te wetene/ datmen ons dus te kennen gheeft ons 6ghebrec/ Ende wy dat wetende/ syn ons sculdich te beterne/ 7⁺ ende de quaethede te latene/ ende die te punierne/ ende anders 8en verantwoorde hy niet/ noch ne was daer of onverduldich/ 9Seneca secht dat de conync Antigoras/ hoorde eenighe lieden vele 10quaets van hem spreken/ ende daer ne was niet tusschen danne 11eene gordine/ ende ne wisten niet dat de conync hoorde/ ende 12als hyt al ghehoort hadde/ hy hief up de gordine/ ende seyde/ 13vliet van hier of zwycht de conync mocht gheraken te hoorne/ 14want deze gordine die heeft al ghehoort dat ghy lieden gheseyt 15hebt/ Ende ghedoochde aldus al tghuent dat hy ghehoort hadde 16zonder wrake daerof te nemene/ Valerius secht/ dat een hertoghe 17was van Atheenen/ de welke hiet Phisistratus/ up wien eens 18gheseyt was alle de leelicheden ende despyt/ diemen zoude 19willen of connen visieren/ of moghen peinsen/ van eenen die 20ghenaemt was Trassippus/ of Arispus/ Ende dit en ghenouchde 21hem al niet/ hy en spouch den hertoghe in syn aensichte/ 22Ende dit dede Arispus in onverduldicheden/ omme dat hi liever 23hadde te stervene/ danne te levene/ Ende dit verdrouch ende 24ghedoochde dese prince so pacientelic/ dat het scheen dat hem 25niet messeit was/ of mesdaen/ Sine zonen die dit zaghen/ wilden 26⁺ dit wreken/ De hertoghe dit ziende/ verboot sinen zuenen hem 27yet te mesdoene/ zegghende/ waren si zo coene/ dat sy den man 28yet mesdaden/ hy zoudse punieren/ Ende seyde ic willene eerst 29zien becoellen van synre onverduldichede/ want up desen tyt/ 30hine es syns selfs gheen meestere/ noch syns zins/ Ende tsander-31daechs als hy becoelt was/ van synre onverduldichede/ ende hy 32hem wart te bedynckene van synre mesdaet/ die hy ghedaen 33hadde/ an so mueghenden prince/ ende zonder cause/ hy wilde 34hem selven tlyf nemen van rouwen/ ende zoud ghedaen hebben/ 35haddys mueghen ghebruken/ Ende dit was den hertoghen gecom-36men segghen/ de welke zelve goedertierliken ghinc tote den voor-37seyden Arispus/ ende hadts groote ontfaermenesse/ ende troostene

8 noch.... Seneca ontbr.
21 ende boven al dat hij seyde soo spouch hij noch 30 sijnre sinnen 35 gebruken sinen wille van den ghenen die bij hem waren. Dit quam den hertoghe te hoorene.

+ fol. 45a

+ fol. 45b

[p. 91]

tekstkritische noten

1selve ende seyde tote hem/ Ic bem dyn vrient/ also wel als ic 2ye te voren was/ Ende aldus by der paciencie ende ghedooch-3samichede van de hertoghe/ Hy behilt tweewaerf tlyf/ vanden 4voorseyden Arispus/ Socratus was eens zeere dorperlike toe ghe-5sproken van sinen wive/ van vele leeliker woorden zonder ghetal/ 6⁺ Ende al dit ne dochte haer niet ghenouch/ Zoe ne nam vuyl 7water ende ghoot hem up syn hooft/ ende int aensichte/ Ende 8als hy syn aensichte hadde ghedroocht/ hy ne seyde anders niet 9dan aldus/ Het es natuerlic ende ic hebt dickent ghesien ghe-10schien/ dat na groote hitte/ winden/ ende donder/ water pleecht 11te vallene/ Ende aldus eist hier ghevaren/ of hy zegghen wilde/ 12dat hare hitte blexeme hadde gheweest/ de woorden van haer/ 13donder/ ende wint/ ende twater daer hy mede begoten was reyn/ 14Ende als dit zaghen ende hoorden dandere philosophen/ hadden 15wonder van synre ghedoochsamicheit/ Ende seyden/ Heere du ne 16const niet bestieren twee wyfs in dyn huus/ maer een hane be-17stiert wel XV hennen/ Zy meenden syn wyf/ ende syn ioncwyf/ 18Hij antwoorde hem lieden/ Dat sine so hadden ghewone ghemaect 19van quaet te horen segghene/ dat hem niet in en ghync/ ende 20haddene mettien gheleert pacient ende ghedoochsamich syn/ also wel 21ieghens vreemde lieden als ieghens hem lieden/ ende dat by 22⁺ rechter ghewoenten/ Hoe jugen sculdich syn wel te heelne ende 23secreet te houdene haren raed.

24De rechters ende iugen zullen wel helen ende secreet houden 25haren raed ende haer secreet/ Ende dat niet segghen toot gheenen 26mensche die leeft/ tzelfs haren wive/ noch hare kinderen/ want 27het ware ieghen iusticie/ Ende daer dienen toe vele redenen/ ooc 28esser in vele vreesen/ ende dickent esser of commen inconvenient/ 29Marcolf scryft inden bouc vanden droome van Sypion/ Dat wilen 30te Roome was een kint gheheeten Pappies/ zijn vader was senateur 31van Roome/ ende dit kint volchde eens sinen vader/ ende ghync 32inde senatorie/ dats te zegghene inde raetcamere vanden senateurs/ 33Ende dese senateurs leyden doe in deliberatien van rade eene 34materie groot van ghewichte/ der stede van Roomen angaende/ 35die zy wilden dat zeer heymelic worde ghehouden/ Ende als die 36zake also ghedelibereert was/ ende ghesloten by hemlieden/ dat

1 segghende dat hy
10 dat na blixem donder ende hitte quam wint ende grooten reghen
15 seyden tot hem in spotte 19 dat hoer quaet spreken my niet in en gaet 22 Hoe.... De rechters ontbr.
34 die groot was ende daer veel macht an lach

+ fol. 45c

+ fol. 45d

[p. 92]

tekstkritische noten

1niement ute brynghen en soude/ up te verbuerne tlyf/ Int welke 2de voorseyde senateurs hem verbonden/ enlc sonderlynghe/ elc 3iegen anderen/ tvoorseyde kint Pappies was inde raetcamere/ 4⁺ ende daer ne lette niement up/ ende hoorde al tghuent dat daer 5ghehandelt ende ghesloten was/ Als dit kint thuus quam/ de 6moeder vraechde hem waert gheweest hadde/ Het seyde inde 7raetcamere daert in ghync heymelic met sinen vader/ De moeder 8moeste by versmeekene/ ende by bedreeghene emmer weten wat 9inden raed ghehandelt was/ Pappies seyde/ om gheene zake hy 10ne zout durren segghen/ want het ware ghesloten inden raet/ 11waert dat yement ute brochte/ zonder verdrach hy zoude ver-12bueren tlyf/ Ende als de moeder dat hoorde/ zoe was begheer-13liker omme te wetene danne te voren/ Maer tkint bleef altoos 14secreet/ Ende emmer int huuthende alst kint sach dat segghen 15moeste/ ent de moeder daer toe bedwanc/ Dedet haer beloven 16ende zweren/ dat soet wel secreet houden soude/ ende niement 17segghen/ noch wyf noch man/ noch selfs haren vader/ Dese 18belofte ende eed aldus ghedaen synde/ Tvoorseyde kint visierde 19ende vant eene lueghene/ daert de moeder mede payde/ zegghende 20aldus/ Moeder daer es gheleyt in termen/ weder dat beter ware/⁺ 21Dat een man hadde twee wyfs/ Of dat een wyf hadde twee mans/ 22Teen zal voort gaen/ maer welc dat syn sal van beeden/ dat en 23es noch niet ghesloten/ Ende hy zeyde/ ziet moeder dat ghyt 24emmer wel heelt/ also ghy my belooft hebt/ ende ghezworen/ 25Zoe zeyde dat zoet wel doen zoude/ ende beval hem dat hyt 26zelve niement anders zoude zegghen/ Ende zoe zelve ghync toot 27hare ghespeelnede/ ende seyde dit voort in rade/ zo dat alle de 28wyfs van Roome wisten tghuent dat Pappies zynre moeder gheseyt 29hadde/ ende meenden de wyfs alle dat waer gheweest hadde/ 30Daer na ghevielt dat alle de senateurs vergadert waren/ omme 31eenighe zake Roome angaende/ daer tvoorseyde kint met sinen 32vader in ghegaen was als te voren/ Ende de wijfs van Roome 33wetende dat de senateurs te rade waren/ meenden datmen te rade 34was up dat ghuent dat Pappies zynre moeder gheseyt hadde/ Sy 35vergaderden heymelic met eenen grooten hoope/ ende quamen 36loopende met grooten gheruchte/ voor thuus daer de senateurs te 37rade waren/ Ende riepen met eenen ghemeenen roupe aldus/ Het 38⁺ es beter dat een wyf hebbe twee mans/ danne een man soude

27 ghespelen ende totten ghenen die haer heymelic waren
30 om sonderlinghe saken die sy te doene hadden

+ fol. 46a

+ fol. 46b

+ fol. 46c

[p. 93]

tekstkritische noten

1hebben twee wyfs/ ende anders ne salt niet syn/ noch ne wart 2van ons ghedoocht/ De senateurs dit hoorende/ waren zeere 3beschaemt/ ende ne wisten niet wat dit bedieden wilde/ of wat 4de wyfs voren hadden/ Ende elc vraechde den anderen wat wesen 5wilde/ maer niement en wiste haerlieder meenynghe danne alleene 6tvoorseyde kint Pappies/ die daer doe was/ de welke ghync de 7senateurs verhalen wat de wyfs meenden/ ende hoe hy met synder 8moeder ghevaren hadde/ ende hoe hy haer gheloghen hadde/ 9omme tsecreet vanden senateurs te helene/ Ende hoe dat hyse 10ghepayt hadde metter lueghene/ die hy vant gheliken dat boven 11al int langhe verclaerst es/ Ende seyde/ by alle desen redenen 12zye ic wel/ dat dese vergaderynghe ende roupynghe van desen 13wyfs/ comt uyt mynre moeder/ Ende als de senateurs saghen 14de wyshede van desen kinde/ hadden daer in groot verwonderen/ 15naer syn groote ionchede/ Ende maectene senateur met hem-16lieden/ omme twee redenen wille/ Deene/ omme deser wysheyt 17wille/ Ende dandere omme dat hy so secreet hadde gheweest 18ieghen synre moedere/ Ende omme smeeken noch om bedreech 19⁺ niet verseyt tsecreet vanden senateurs/ Ende oordonneerden dat 20van doe voortan/ niet meer eenich kint binnen der raetcamere 21commen en zoude/ omme de vreese diere an lach/ Ende de wyfs 22waren te vreden ghestelt vanden senateurs/ ten besten datmen 23conste ende mochte/ Van lettren van certifficatien.

24Sine zullen hem niet fonderen up lettren van certifficatien/ 25specialic van grooten zaken daer macht an licht/ Ende ne zullen 26daer up niement condempnieren/ absolveren/ De zulke zouden 27certiffieren by haren breven¹⁾ zy ne zouden dat niet durren 28oorconden voor den iuge by haren eede/ want ghecertif-29fiert met brieven/ ende lettren zonder eed/ ende gheoorcont 30metter mont zonder eed/ mach even ghelyc staen/ ende even vele 31binden in iusticien/ Niet min/ ic ne segghe niet dat iusticie 32reprobeert/ of met allen ignoreert vanden certifficatoren lettren/ 33maer emmer daer up te fondeerne te particuleerne gheschienessen 34zonder te hebbene andere ghetughenesse/ het en es niet also zeker 35als oorconscap by monde/ ende by eede ghehoort/ ende biden

10 die hy vant.... Ende seyde ontbr. 13 saghen ende hoerden 23 Van.... Si ne ontbr. 24 niet te zeere funderen 27 met haren brieven 32 dat iusticie lachtert met allen sekernisse off ghetughenisse van brieven want eenighe lettren of brieven hebben wel sekernisse van sommighen rechters

+ fol. 46d

1) Hs. leenen.

[p. 94]

tekstkritische noten

1⁺ iughen gheexamineert/ Ende de maniere ghesien ende gheweten 2vanden zelven oorconden/ doch hebben lettren van certifficatien 3wel stede/ gheliken dat eenighe iugen certiffieren de costume van 4haren hove/ of vonnessen/ by hem selven ghewijst/ Ende van 5gheliken zaken/ het behoort dat de zeghelen wel bekent syn / 6vanden ghuenen an wien de lettren commen/ Ende eist dat zyse 7niet en kennen/ de voorseyde zeghelen/ behooren gheveriffiert 8te sine/ Ic was wilen bailliu in Oost Vlaenderen/ daer ic ghe-9vanghen hadde eenen man uut Zeelant/ die berucht was van 10eenre manslacht/ twelke was een zeer quaet moordadich fait/ Hy 11loochendet ende ontkendet/ ende seyde dat hys onsculdich was/ 12ende boot dat te prouvene ende my te doen blyken/ dat als tfayt 13gheviel hy was teenre andre stede/ dan daer tfait gheviel/ Ten 14welken hij ontfanghen ende gheadmitteert was/ ende was hem 15daer toe dach ende tyt ghegheven omme dat te prouvene/ Het 16gheviel dat my binden middelen tiden ghecertiffiert was/ tghuent 17dat de voorseyde ghevanghene hem vermeten hadde te prouvene/ 18⁺ Ende up dit de zelve ghevanghene was ontsleghen/ over onscul-19dich vanden faite/ Corts daer na/ quam de broeder ende eenighe 20vrienden vanden ghuenen wiere doot bleef an my/ wanende dat 21de ghuene diere ontsleghen was/ noch gheweest hadde in handen 22van iusticien/ Ende seyde/ dat hy tfait ghedaen hadde/ dat voor-23seyt es/ Ende brochten daer met hem lieden/ goede notabele 24mannen/ omme dat up hem te prouvene/ Ende versochten an 25my recht ende iusticie/ over den voorseyden faiteur/ Int welke 26ic bescaemt was/ Ende seyde den claghers/ hoe ic bedroghen 27was metten lettren van certifficatien/ also voorseyt es/ Daer naer/ 28ic was ooc bailliu in eene andere notable baillie in Vlaenderen/ 29al en was icx niet waerdich/ daer ic ghevanghen hadde drye 30zeeroovers/ die ghevanghen waren van goeden cooplieden/ waer 31of ic noch someghe wel kenne/ De welke zeeroovers met gaders 32vele andere roovers te samen wesende in een cleene roofscip/ 33up zeylende de voorseyde cooplieden/ die quamen zeylende in 34een ander scip/ Ende weerden hem de voorseyde cooplieden/ ende 35dat bider hulpe van eenen anderen scepe van cooplieden/ die toe 36⁺ quamen/ so dat de voorseyde cooplieden quamen te boven/ Ende 37worden de voorseyde roovers doot ghesleghen ende verdroncken/

28 Daernaer.... al en was icx niet waerdich ontbr.
30 waer of ic noch someghe wel kenne ontbr.
32 zeylende up een ander scip van goeden cooplieden.

+ fol. 47a

+ fol. 47b

+ fol 47c

[p. 95]

tekstkritische noten

1uteghedaen IIII roovers die de voorseyde cooplieden brochten in 2myn handen/ als inden handen van iusticien/ daer of dat deen 3zeeroover staerf inde vanghenesse van quetsueren/ die hy ont-4fanghen hadde int voorseyde ghevecht/ Dus bleven daer drie 5zeeroovers in myn handen/ also gheseyt es/ Het gheviel dat de 6wet vuyt eenre stede van Inghelant/ ende ooc heeren vanden 7zelven lande/ my certiffierden met haren lettren/ dat de voorseyde 8III ghevanghenen goede lieden waren/ ende ghetrouwe/ ende 9waren ten vullen gheinformeert/ dat dese III ghevanghenen waren 10ghevaren ter zee omme hare lijftucht te winnene/ ende datsy up 11waren ghezeylt van de voorseyde cooplieden/ van wien zy waren 12doot ghesleghen/ ende ghevanghen zonder verdiente/ Ende baden 13my inde conclusie vander lettre/ dat ic de voorseyde ghevanghenen 14ontslaen wilde/ Niet ieghenstaende dat de contrarie waer was / 15want ic deedse executeren ende iusticieren/ ende zy storven daer 16⁺ in datsy zeeroovers waren/ ende dat syt langhe gheploghen 17hadden/ ende datsy de voorseyde cooplieden up zeylden/ Het 18bleec ooc wel dat lieden van quader condicien waren/ want dee 19ne van hem drien was een apostaet/ ende ontloopen monic/ ende 20was dyakene/ ende daer naer hy trouwede een wyf/ daer hy 21kinderen by hadde/ ende daer zo wart hij zeeroovere also gheseyt 22es/ Ende dit wiste ic/ mids dat hi sinen biechtheere laste ende 23bat/ hem my dit te segghene/ dat ic mine conciencie niet en 24kende ghequetst inde iusticie/ die ic an hem ende an sine ghesellen 25ghedaen hadde/ Ende dat my dit syn biechtheere segghen zoude/ 26na sine doot/ ende niet eer/ want ic hadde Gode daer an lief 27ghedaen/ ende meer gherechticheden dan ic selve wiste/ Daer de 28biechtheere ne seyde my gheene particuliere zaken/ ooc mede het 29en behoort niet/ Dus mach ic zegghen als boven/ dat gheen zeker 30dync en es/ yement te condempneerne/ of te absolveerne up 31lettren van certificacien/ Ende dit weet ic by experiencien/ die 32gheseyt zijn/ ende andere mueghent ooc gheweten ende bevonden 33⁺ hebben/ Ende ten propooste van desen/ dat men niet te lichte 34ghelooven en sal/ Pieter van Alfonse secht/ dat het was een 35philosophe gheboren van Arabien/ die eenen zuene hadde/ ende

12 doot gesleghen, verdroncken ende ghevanghen waren
18 scheen 19 uutgheloopen
25 Ende dat.... Dus mach ic ontbr. 29 sekerder
33 dat men niet te lichte ghelooven en sal ende dat ondersoeck off ondervonden dinghen bat te gheloovene sijn dan woorden off brieven
34 Pieter van Alfonse.... Men ne sal niet fonderen ontbr.

+ fol. 47d

+ fol. 48a

[p. 96]

tekstkritische noten

1die philosophe vraechde hem eens/ hoe vele vulmaecte vrienden 2dat hy hadde/ Ende de zuene seyde toot sinen vader/ dat hy 3hadde vele vulmaecte vrienden/ De vader vraechde hem hoe hyt 4wiste/ Hy verantwoorde/ vader/ by dat my eenighe gheseyt 5hebben/ andre hebbent my ghecertiffiert/ ende ghescreven/ De 6vader seyde/ Ic ne ghelooft niet/ want ic ne hebbe maer eenen 7vulmaecten vrient/ Ende omme dat te wetene/ de vader visierde 8sinen zuene/ hoe dat hyt prouven zoude/ Hij dede dootsteken 9een zwyn/ ende dede hem dat steken in eenen sac/ ende dede 10hem vergaderen sine vrienden die hy meende/ ende die hem 11vrienscap toe gheseyt ende ghecertiffiert hadden met haren brieven/ 12dat zy sine vulmaecte vrienden waren/ Ende daer seyde hij hem 13lieden bij raden van haren maech sinen vader/ dat hy eenen man 14bij meskieve doot ghesteken hadde/ die hy daer hadde ghebrocht 15in eenen sac/ ende ne wilde niet dat yement wiste/ danne zy die 16⁺ daer waren Ende hy vraechde hem lieden wat hy best metten 17dooden man doen zoude/ Ende als deze lieden hoorden die hem 18hadden ghecertiffiert vrienden wesende/ zy staken ute den zuene/ 19ende ne wildene niet beraden/ noch hem dies bewinden/ Ende 20seyden hem/ hy was in vreese van sinen live/ Ende dit ghedaen/ 21de zuene keerde weder toot sinen vader/ ende seyde hem/ hoe 22hy ghevaren hadde/ met sinen vulmaecten vrienden/ die hem so 23vele daer te voren ghecertiffiert hadden/ Ende de vader dit hoorende/ 24hiet den zuene gaen toot sinen eenighen specialen vrient/ daer hy 25hem of te voren gheseyt hadde/ Ende dede hem tsghelycx segghen 26als boven/ Dit hoorende de speciale vrient vanden vader/ dede 27ute gaen alle sine dienaers/ omme datsy daer niet of weten en 28zouden/ ende ghync maken eenen pit/ omme daer in te gravene 29den dooden/ Ende als hine waende halen uten zacke/ vandt dattet 30was een zwyn/ dies hy blide was/ doen vant de zuene dat zyns 31vaders vrient/ was een vulmaect vrient/ ende niet de zine/ Ende 32dat onderzouc/ ende experiencie bet te gheloovene was/ danne 33⁺ woorden of brieven. Hoe datmen niet en sal wysen of fonderen by 34wanynghen. 35Men ne sal niet fonderen up wanynghen/ noch up zaken die 36twyfelic syn/ noch daer up vonnessen maken/ want waen es 37tbedrieghelicste dync dat wesen mach/ Ende men secht in een 38ghemeene segghen/ Waen bedrieght/ Men vint lieden die zo vast 39syn in haer líeder wanen/ ende in haer lieder meenen/ als zy

36 gheven 38 ghemeenlic

+ fol. 48b

+ fol. 48c

[p. 97]

tekstkritische noten

1eenighe zaken presumeren ende bewanen/ zy houden die over te 2vullen gheinformeert/ Ende als zy dat voortstellen/ ende willen 3sustineren/ zy zegghen ic bems te vullen gheinformeert/ met 4goeder informatie die ic daer of hebbe/ dat es groote iniusticie/ 5Het mochte wel ghevallen dat ondertiden den waen waer mochte 6wesen/ ende datmen daer up vonnessen mochte gheven/ Ende 7dat de ghuene met wien tvonnesse ghinghe te rechte ghevonnest 8ware/ nochtanne het ne ware gheene iusticie/ want alwaert zo 9dat eens wel ghevielle/ het zoude zeven werf anders ghevallen/ 10Het es ooc eene ghemeene proverbie datmen segt/ hets quaet 11goet werc maken up een quaet fondament/ ende wat es quader 12⁺ fondament danne up wanynghe iusticie doen/ up wanynghe ne 13behoort gheene iusticie of colleur van iusticien ghedaen te zine/ 14danne eene zake alleene/ Ende dats duechdelike ende warachtelike 15te onderzouckene/ of de waen es waer of en es. Ende eist zo dat 16de waen niet bevindelic of wetelic en sy/ zo behoort den waen 17onder voeten gheworpen tsine/ ende gherekent als niet/ Dit es 18goede iusticie/ Ende dit es de zelve ende anders gheene diemen 19daer up doen mach/ Hier of es een exempel in den bibel/ ende 20dats dit/ Int hende van Josues bouc staet/ dat als de zelve Iosue 21ghecavelt hadde tlant van beloften up de kinderen van Israel/ zo 22ghebuerde den gheslachte van Ruben/ den gheslachte van Gad/ 23ende half den gheslachte van Manasse/ tlant over de Iordane/ dat 24daer te voren ghewonnen was vanden selven kinderen van Israel 25up Og/ den conync van Basen/ ende up Seon van Amorreen/ 26Ende als dese twee gheslachten ende een half quamen ter Iordanen/ 27zo maecten zy daer eenen outaer/ inde eere van Gode ende in 28love van hem/ omme dat hem lieden goet deel van lande ghevallen 29was/ Ende omme dat naermaels blijken mochte datzy alle eenen 30God hadden/ Ende condempneren eenen anderen sine scult te 31⁺ doen betaelne/ ende zy zelve sculdich syn/ ende die scult niet 32en betalen/ Sinte Ambrosius secht/ dat Thobias de welke spreect/ 33dat het es groote scande vele sculdich syn/ Ende es noch meerder 34scande/ sine scult niet te betalene/ Ende ic meene voorwaer 35datzy niet gherechtigd en syn/ die niet betalen en willen hare 36scult/ up dat sy hebben waer mede/ Ende dit es wel merkelic/ 37ende gaet te prouvene/ het schilt vele niet te willene betalen/

17 die beste iusticie die men daer op doen mach
32 dat Thobias.... dat het es ontbr. 36 Ende dit es.... het schilt ontbr.

+ fol. 48d¹⁾

1) Fol. XLIX is in het handschrift onbeschreven gebleven. Kaetsspel.

+ fol. 50a

[p. 98]

tekstkritische noten

1of niet te mueghen betalen/ die niet en willen betalen/ die ont-2houden met ghewelde de lieden haer goed/ in also vele alst in 3hem lieden es/ ende noch meer zouden ne ware riguer van iusticien/ 4Ende zo wye ditte doet/ hij doet onrecht/ Ende zo wye die met 5voorzienicheden onrecht doet/ die es in hem zelven ongherechtich/ 6Dus blyct datsy ongherechtich zyn/ die niet betalen en willen/ 7Ooc mede met qualiken betalen/ men worter mede onghemint/ 8Seneca secht dat eenighe lieden hebben gheweest goede vrienden 9int leenen/ die vianden worden alst quam te betalene/ Ende dat 10meer es die de name heeft van qualiken te betalene/ hy zal 11⁺ zelden doen goede coopmanscepe/ want alle de ghone die syn 12condicien kennen/ zullene scuwen/ omme ghemeenscap mede te 13hebbene/ Ende al haddi anders goede name/ hy zalse hier mede 14verliesen/ of ten minsten zeer minderen/ Het was een coopman 15te Ieneven dewelke hiet Aubart Daust/ toot welken quam een 16valsch man/ ende zeyde hem met onrechte/ dat hy hem sculdich 17was de somme van V^c florinen/ Dese coopman en wiste hier of 18niet/ hij overzach ende visenteerde alle sine papieren/ ende 19ne vant niet vander scult/ Ende als hyt wel te binnen was/ dat 20hy hem van desen heesche niet schuldich en was/ hy sprac tote 21den heeschere/ dune sechts niet waer/ Dandere seyde hy dede/ 22ende boot dat up den voorseyden coopman te prouvene/ Ende hy 23hadder toe gheaffaitiert ende vermiet valsche oorconden/ De 24coopman seyde/ ic gheloove bet mine papieren dan hu/ of uwe 25oorconden/ Doe zeyde de valsche man/ Eist dat ghy my niet en 26betaelt/ Ic zal hu diffameren ende scande doen/ Als de coopman 27dat hoorde/ hij gaf hem al tghuent dat hy hiesch/ want hy hadde 28⁺ liever te verliesene de V^c florinen danne sine goede name/ of 29datmen gheseyt mochte hebben dat hi den lieden hare scult ont-30houden zoude hebben/ Ende na dien dat dese coopman liever 31hadde te verliesene syn goet omme onrecht/ danne sine goede 32name/ zo mueghen hem lieden van iusticien wel scamen dat zy 33niet en betalen hare gherechte scult/ Ende hebben liever ghedif-34fameert te zine/ danne hare gherechte scult te betalene/ Het 35gheviel daer naer dat dese valsche man met desen onrechtighen 36ghelde zeer ryke wart met coopmanscepen die hy daar mede 37dede/ Ende aldus rike wesende/ hy wart zo ziec/ dat hy van

4 Ende zoo wye.... Ooc mede ontbr. 12 syn manieren weten 17 de somme van ontbr. 18 ende wiste van deser scult niet 35 dat deese loose man werdt zeer rijke

+ fol. 50b

+ fol. 50c

[p. 99]

tekstkritische noten

1diere ziechede staerf/ Ende als hy bezief dat hy sterven moeste/ 2hij ontboot den voorseyden Aubaert/ Ende seyde hem de valschede 3die hy ieghen hem ghedaen hadde/ Ende dat hy mettien ghelde 4rike was worden/ Ende gaf daer den coopman syn V^c florinen 5weder/ Ende tghuent dat hy daer mede ghewonnen hadde/ gaf 6hy in sinen handen omme te distribueerne over sine ziele daert 7den coopman voorseyt goet dyncken zoude. Hoemen bewaren sal 8⁺ tghuent dat in sequestrien licht ende dat ghenen daert behoort.

9Als eenighe zaken ligghen in sequestre/ of dat panden of nampt 10zyn ghestelt inden handen van iusticien/ ende an dit sequestere/ 11of panden/ of nampt/ eenighe partien of diversche partien voor 12iusticie alsoot behoort/ So zullen de ghuene die dat in handen 13hebben wel hoeden ende wachten/ ten proffite vanden ghuenen 14wien dat anghewyst sal syn/ ten hende van querelen/ Ende dat 15dit so wel ghewacht ende ghehoet zy/ Dat het niet en ontvreemde 16noch niet gheleyt of ghedaen daert mindert of aerghet/ ende dat 17verwaren gheliken haers selfs zake/ of bet up dat sy moghen/ 18Inden bibel int bouc van Genesis/ staet dat Loth ontfync twee 19gasten in syn huus/ ende waren twee inghelen/ inde ghelikenesse 20van twee mans/ Ende als de sodomiten de twee gasten wisten int 21huus van Loth/ waenden dat twee ionghelynghen gheweest hadden/ 22ende wildense hebben omme daer mede te doene zonde boven 23natuere/ Ende Loth dat ziende/ presenteerde hem lieden zine 24twee dochteren die maechden waren/ omme haren wille daer mede 25te doene/ te dien hende dat sine gasten met vreden mochten 26⁺ wesen van hem lieden/ want-hy hadde liever te hoedene ende te 27verwaerne tghuent dat in sine waerde was/ dat waren sinen twee 28gasten/ danne sine dochteren/ Ende al eist dat tsequestere/ ende 29tghuent dat gheseyt es wel verwaert ende ghewacht zy also gheseyt 30es/ nochtanne so behoort hier meer toe/ Ende dats dat het zy 31gheven der partye wien dat tsequestere of pant of nampt 32anghewyst sal wesen/ te hans als de wettelichede daer of leden 33ende vulcommen sal syn/ zonder der partye wien de zake an ghe-34wyst zal wezen/ daer omme hebben te volghene ende te biddene/ 35Ende daer behoort de ghuene in wiens handen dese zaken ghe-36leghen hebben/ niet te differeerne noch te delaierne/ Ic hebbe 37ondertiden eenighe lieden ghehoort hem beclaghen/ datsy tse-

7 Hoemen.... Als eenighe ontbr.
14 ten hende van querelen.... Ende al eist dat tsequestre ontbr. 32 te hans als.... Ic hebbe ondertiden ontbr. 37 lieden ontbr.

+ fol. 50d

+ fol. 51a

[p. 100]

tekstkritische noten

1questere of panden of nampt dat hem lieden anghewyst was/ niet 2en consten ghecrighen ute den handen daert in gheleyt was/ niet 3ieghenstaende dat iusticie of wet leden was/ ende hem lieden de 4zake anghewyst/ het was hem lieden onghereedere/ dant was 5metten eersten/ Ende hadden liever ghehadt ende bet gheconnen 6⁺ ghecrighen de zake ute den handen van harer wederpartye/ danne 7ute den handen daer zy inne ghesequesteert waren/ Eist waer 8ende dat yement doet hy breect de iusticie ende syns selfs von-9nesse/ Ende het ne behoorde niemende ghedoocht te zine/ ende 10het es experiencie van grooter ongherechticheden/ Meester Jan 11Belet scryft inde Somme vanden officien vander kerken/ Dat was 12een monic ghenaemt Juliaen an wien dat quam een wyf/ ende 13gaf in sinen handen omme te hoedene drie potten met goude/ in 14meenynghen dat de voorseyde Iuliaen een goet gherechtich monic 15gheweest hadde/ omme de potten met goude weder te hebbene 16te harer ghenouchte/ Ende was tgoud boven bedect met asschen/ 17omme datter gheene marc of gaen en zoude/ De welke potten 18met goude zoe gaf den zelven Iuliaen/ ter presencie van andre 19moniken/ die niet en wisten vanden goude/ maer waenden dat 20de potten vul asschen gheweest hadden/ Dese Iuliaen wart daer 21naer gheware dat goud was/ ende hy hiltet al te hemwaert/ ende 22dedet uten potten/ ende vuldese weder al met asschen/ Als dit 23⁺ wyf quam anden voorseyden Iuliaen/ omme te hebbene hare potten 24met goude uut sinen handen/ hy ontkende ende loochende haer 25vanden goude/ ende seyde dat hyt niet van haer en hadde ontfaen 26/ danne de selve potten vul asschen/ Ende anders en conste 27tvoorseyde wyf van hem niet ghecrighen/ Als dese Iuliaen dit 28goud aldus ghecreghen hadde hy schiet ute sinen cloostere ende 29wart apostaet/ ende trac te Roome metten goude/ ende deder zo 30vele mede dat hy daer wart keyser/ Ende hy heet noch int nombre 31vanden keysers Iuliaen dapostaet/ Ende was daer naer in desen 32staet een zeer quaet mensche/ ende een fel tyrant/ ende zo 33ongherechtich/ dat hy bedeech met allen subiect vanden viant 34vander hellen/ Hier omme hy was van Gode gheplaecht/ Want 35een rudder die gheheeten was Marcurius/ die doot ende begraven 36ghesyn hadde/ was verwect ende verrees ute sinen grave bider

2 daert met recht onder gheleyt was nochtan dat
9 tvonnisch datter ghewijst is ende diet alzoe doen het es een schijn van grooter ongherechticheden
21 nam dat gout ende hielt dat tot sinen profyte
33 dat hy bevlect werdt van den viant

+ fol. 51b

+ fol. 51c

[p. 101]

tekstkritische noten

1gheliefte Gods/ ende nam de wapene die hy plach te draghene 2eer hy staerf/ de welke hync inde kerke by sinen grave/ ende 3dede die an/ ende nam sine glavie ende trac aldus ghewapent 4⁺ te paerde daer hy vant desen Iuliaen/ ende stackene metter 5glavie duer syn herte/ Ende als hy hem besief so dat hy sterven 6moeste/ ende niet ne wiste van wien/ hy ontfync sine hant ful 7bloets ende wierpt by despite inde lucht/ Ende aldus hy staerf/ 8ende wart ghepuniert van synre quaethede/ Ende dit aldus ghedaen 9synde/ de voorseyde Marcurius die hync weder sine wapene inde 10kerke/ daer zoe te voren plach te hanghene/ ende stelde sine 11glavie daer zoe te voren stont/ ende ghync weder in syn graf als 12te voren/ tsmorghens was syn graf weder toe ghevonden dat 13open ghesien was/ de wile dat hy daer ute was/ ende sine glavie 14was vonden al bebloet/ Ende van al deser mesdaet die de voor-15seyde Iuliaen dede/ ende de punicie ende de plaghe die hy daer 16of hadde/ Daer of was principael ende tmotyf/ van te onthoudene/ 17ende niet weder te willen ghevene/ tghuent dat in sine handen 18gheleyt was/ gheliken dat boven verclaerst es/ want metten goude 19te onthoudene den voorseyden wive/ daer mede quam hy te synre 20quaethede/ twelke niet gheschiet en hadde/ hadde hy tvoorseyde 21⁺ gout ute sinen handen ghedaen/ ende ghegheven daer behoort 22hadde/ Hoe sy haer eere verwaren zullen die ghezocht syn omme te 23corrumpeerne.

24Als eenich persoon die iusticie regiert of helpt regieren ghezocht 25es omme te corrumpeerne/ of an hem begheert es eenighe zaken 26te voorderne in beieghentheden van iusticien/ of die gaen moghen 27ieghen hare eere/ of eed/ zo es hy sculdich daer in te verwaerne 28sine eere/ ende dat te ontsegghene/ up sulke mate dat de verzouc-29kere wel verstaen mach dat tverzouc hem ondanckelic es/ Ende 30es sculdich den verzouckere te blameerne sine mesdaet van dien/ 31Ende hem te lastene ende te segghene dat hy hem voordan verdraghe 32van sulc verzouc te doene an hem/ of an anderen/ Ende 33omme dat de ghuene die ongherechtighe ende oneerlike zaken 34voort stelt of verzouct/ zelve oneerlic ende ongherechtich es/ zo 35es de ghuene an wien tversouc ghedaen es/ dat sculdich te bryn 36ghene ter kennessen/ Te dien hende/ dat die quaethede ende

10 in de kerke ontbr. 10 te voren ontbr.
14 Item van al deser misdaet was de princepael sake dat
18 want hadde hyt ghegheven daert behoorde te rechte dese plaghe en waer hem niet gheschiet
23 Hoe sy.... Als eenich ontbr.

+ fol. 51d

+ fol. 52a

[p. 102]

tekstkritische noten

1ongherechtichede vanden versouckere gheweten zy/ ende dat 2men mach weten sine meenynghe/ ende dat hy behoort ghescuut 3⁺ te zine/ int welke twee quaetheden syn te merckene/ Deene die 4es dat hy quaethede ende ongerechtichede wille voorderen int 5ghuent dat hy voorhant heeft/ Tander es dat hy eenen gherech-6tighen man wille ongherechtich ende onreyne maken/ Ende daer 7by behoort dese quaethede gheweten te sine alsoo voorseyt es/ 8Florus scrijft dat de medecyn vanden conync Pore/ quam by 9nachte tote den viant van sinen heere sinen meester/ de welke 10ghenaemt was Fabricius/ Ende seyde tote hem wildy my wel 11loonen/ Ic sal vergheven ende doen sterven met venine den 12conync Pore myn heere/ die hu groot viant es/ Als Fabricius dit 13hoorde/ hem dochte dat tverzouc quaet ende ongherechtich was/ 14ende dat hy dat met eeren niet sculdich ware van doene/ ende 15ne wilde sinen viant zo niet crancken met valscheden/ Ende daer 16omme hy dede den zelven medecyn binden/ ende sendene den 17conync Pore/ ende ontboot hem de valschede vanden medecyn/ 18Niet ieghenstaende dat sy vianden waren also voorseyt es/ Ende 19dit wetende de conync Pore/ hadde zeer groot verwonderen inde 20ghetrouwicheit van Fabricius sinen viant/ Ende seyde aldus/ 21⁺ voorwaer men zoude eer de zonne doen gaen ute haren rechten 22course/ danne Fabricius steken uut synre gherechtichede/ Also 23zoudemen ongherechtighe presentacien ende verzoucken die den 24rechte beieghenen brynghen ter kennessen/ Vergave God dat alle 25onredelike ende oneerlike verzoucken quamen ter kennessen/ ende 26datsy altoos gheweten waren ende bekent diese accepteren ende 27dat daer of altoos openbare punicie gheviele van beeden/ Ende 28te rechte nader groothede vander zake ende vander verdiente/ 29Van vele te milde te zine.

30Sine zullen niet te vele milde of costelic zijn up haerlieder 31officie/ want het staet altoos in aventuren hoe langhe de officien 32hem bliven zullen/ Ende es een ghemeene segghen datmen secht/ 33Elc zye om zine bederve/ officie en es gheen erve/ Ooc mede al 34waert zo datsy rijke waren van patrimonien/ nochtanne zouden 35wanen ende meenen tghemeene volc dat onverstandelic es/ als

6 ende onreyne ontbr. 7 daer by ist noot dat dese quaethede voert come 20 Fabricius ontbr. 21 voorwaer ontbr.
22 dan Fabr. gaen soude aldus
24 die den rechte ieghen ende contrarie syn
25 dat mense al alzoe voert brochte/ ende ter kennissen quamen
29 van... sine zullen ontbr.

+ fol. 52b

+ fol. 52c

[p. 103]

tekstkritische noten

1zy zien zouden grooten cost doen/ of vele milthede pleghen/ den 2⁺ gheunen die in officien syn/ dat het es zeer quaet ende te blameerne 3datmen zo vele costen doet/ of zoo vele gheeft/ datmen naer-4maels bidden moet/ maer ic ne blamere niet costen ende milt-5heden te maten/ Het was een man gheheeten Jan Canazac/ die 6zonderlike zeer rike was/ ende hy hadde twee dochteren die hi 7gaf te wive twee harde edele lieden/ Ende als hy aldus sine twee 8dochteren bestelt hadde/ hy wart zine twee zwaghers harde lief-9hebbende/ Ende mids dat sy hem onderdanich waren/ wart hy 10zo milde ieghen hem lieden/ dat hy hem lieden gaf meest al syn 11goet/ Ende daer by sy eerden haren zweer so lanc zo meer/ zo 12dat hy by dien hem lieden so vele gaf/ Dat hy ten hen de aerm 13wart/ ende niet ne behilt/ in hopen dat syn zwaghers hem gheen 14ghebrec souden laten hebben/ Als dese zwaghers dochten dat hy 15niet meer te ghevene en hadde/ zy verstakene van hem lieden/ 16ende ne wildene zien of hooren/ Doe hy sach dat hy aerm was 17ende bedroghen was/ omme de ionste van sinen dochteren ende 18zwaghers/ hy sochte vele weghen omme te scuwene aermoede/ 19⁺ Ende hier omme hy ghync toot eenen coopman die hy van ouden 20tyden ghekent hadde/ ende bat hem te leenene X^m pont/ ende 21belovede hem die weder te ghevene binnen drien daghen naest 22commende/ twelke de coopman dede/ Dit gheviel up eenen hooghen 23feesteliken dach/ up den welken dach hy badt beede zine zwaghers 24ende dochteren met hem ten etene/ twelke zij daden/ Ende hy 25gaf hem lieden eene eersame ende costelike maeltyt/ Ende als de 26maeltyt ghedaen was/ hy ghync alleene in sine camere/ ende 27slootse toe/ ende fingierde hem/ gheliken of hy niet ghewilt 28hadde dat ment wiste dat hy daer dede/ nochtanne wast syn 29wille dat gheweten worde/ tghuent dat hy daer dede/ Ende hy 30trac ute eenen coffere dat groot ende staerc was/ dat hy daer te 31voren hier toe hadde ghedaen maken/ zeere ghebonden met 32yserin banden/ ende wel ghesloten¹⁾ met drien slotelen/ Ende 33daer leyde hy in tvoorseyde ghelt/ dat hy gheleent hadde/ ende 34ghync daer in clyncken ende ruusschen/ so lude dat sine zwaghers 35ende dochteren hoorden/ De welke ghynghen zien duer de splete 36vander duere/ die hy by voorzienicheden ghemaect hadde/ ende 37⁺ zaghen dat hy zeer onledich was int ghelt/ ende doen stac hyt

18 eenen sinen goeden vrient die een out coopman was
24 eersame ende ontbr. 28 thuent Ende ontbr.

+ fol. 52d

+ 53a

1) Hs gheslotenen.

+ fol. 53b

[p. 104]

tekstkritische noten

1weder inde kiste/ ende slootse met drien slotelen/ Ende hy gaf 2binnen den derden daghe den voorseyden coopman tghelt heymelic 3weder/ diet hem gheleent hadde/ Ende corts daer na zine zwaghers 4die vraechden hem al lachende/ hoe vele ghelts dat was in dat 5coffer dat hy so vaste ghesloten hadde/ hy seyde/ ic ne wiste 6niet dat ghylieden dat saecht/ maer na dat ghys zo vele weet/ Ic 7zal hu de waerhede segghen/ Daer syn in XXXV^m ducaten die ic 8verspaert hebbe ende ghehouden/ Te weten eene partye omme 9myn testament/ ende een ander partye omme mine dochteren / 10uwe wyfs/ by also dat ghylieden hu quiten wilt ieghen my/ ghy 11zullet tmeeste deel hebben van dien/ Als de twee zwaghers dat 12hoorden zy waenden waers/ ende waren zeere verblint/ ende 13droughen over een datsy haren zweer voortan zyn leven lanc 14eerliken zouden houden/ van etene/ van drynckene/ ende van 15abiten/ ende hem alle eere ende ghemac doen/ twelke zy vul-16quamen/ Ende alst quam dat hy sterven zoude/ hy ontboot voor 17⁺ hem sine twee zwaghers/ ende seyde toot hem lieden aldus/ Ic ne 18wille anders gheen testament maken danne al tghelt dat licht inde 19kiste die ghy weet/ hu beeden toe behooren sal/ huteghedaen dat 20ic wille ende beghere dat ghi in mine presencie uteleent ende gheeft 21den predicaers C. lb.¹⁾ den fremeneurs C. lb.¹⁾ Ende gheeft L. lb.¹⁾ 22den hermiten van Sinte Augustien/ ende zo wanneer dat ic doot 23ende verscheeden worde/ elc een van desen oordenen zal hulieden 24gheven eenen slotel vanden coffere/ daer myn tresoor in es / 25want zy hebben de slotelen van my/ Ende daer in sult ghylieden 26vinden eene lettre van minen utersten wille/ vander welker lettre 27thinhouden ic beghere ende wille dat vulcommen sy/ want thin-28houden van diere es zeere den menschen redenlic/ Ende de 29zwaghers vulcamen sine begheerte binnen sinen levende live/ up 30hope vanden tresore die sy waenden vinden/ int voorseyde coffer/ 31Ende als de huutvaert ende testament zulc als gheseyt es vul-32commen was/ ghynghen de zwaghers an de²⁾ voorseyde religieusen/ 33omme de slotelen vanden coffere voorseyt/ De welke hem lieden 34de slotels overgaven/ want het hem lieden also ghelast was van-35den doode als hy leefde/ Ende doe ghynghen de zwaghers metten 36⁺ slotels ten coffre/ daer zy in waenden vinden XXX^m ducaten/ 37Ende als de kiste open was ghedaen/ zo ne vonden zy anders

12 verblijt 16 twelcke sy menich jaren deden 17 twee ontbr. 28 want het is zeer redelyc

+ fol. 53c.

1) Hs. lib., waardoor een horizontale streep.

1) Hs. lib., waardoor een horizontale streep.

1) Hs. lib., waardoor een horizontale streep.

2) Hs. ende.

+ fol. 53d

[p. 105]

tekstkritische noten

1daer niet in/ Danne eene groote zware codde of colve van houte/ 2ende eene lettre daer in dat stont ghescreven aldus/ Ic Jan 3Canasac/ doe te wetene allen lieden/ dat ic hebbe ghemaect myn 4testament/ Dat es dat ic Gode bidde/ So wye zo milde es/ ende 5so vele wech gheeft/ dat hy by dien ghebrec heeft/ ende naer-6maels bidden moet/ dat hy met deser colve of met eene vele 7meerdere/ sine leden ontween ghesleghen moeten wesen/ ende 8anders gheen tresoor ne latic naer my/ Ende dat comt byder 9zotter ende dulre minnen die in my was/ Ende naer dien dat 10dese man aldus bedroghen was by der milthede die hy dede an 11zine zwaghers/ ende dochteren/ noch min wonders waert dat men 12bedrogen worde/ van milde te zine ieghen vreemde lieden/ of 13costelic te sine up hope van fortunen/ die zeere onghestadich es/ 14Hoe nyement verwaent en sal zyn up zyn officie.

15Sine zullen niet te presumptieus wesen noch verwaent up haer 16⁺ officie/ of up haer staet of wysheden die zy mueghen hebben/ al 17weten zy datsy van desen renommee hebben/ ende fortuneus of 18gheluckich syn/ want men heeft dicwile ghezien/ ende daghelicx 19ziet/ dat fortune ongestadich es/ Ende zo den staet ende de 20fortune van officien meerder es/ zo de aventure ende de infortune 21meer tontsiene es/ Want zo men van hooghere valt/ zoo den val 22meer tontsiene ende quetselic es/ Ende daer by so meer staets/ 23so meer sorghen/ omme ziele lijf ende eere/ Valerius die scryft/ 24dat men Manlius wilde maken keyser/ ende hy excuseerdes hem/ 25zegghende/ ic bem oudt ende ic zye qualic/ Ende ic weet wel dat 26mine manieren ne zouden hu niet ghenoughen/ ende uwe manieren/ 27ne souden my niet ghenoughen/ De zelve Valerius secht datmen 28eenen conync croonen soude/ ende als men hem de croone brochte/ 29ende hyse sach/ hy slouch sine ooghen neder ende sach eene 30langhe wile nederwaert al peinsende/ ende daer na hy sach up 31de croone ende seyde/ O croone du brynghest my in meerder¹⁾ 32⁺ staet dan rusten/ of ghelucx/ die dy vulcommelic wel kende/ hy 33soude in dy vinden zo vele vreesen/ drucx/ ende sorghen/ ende 34onghestadicheden ende ontsienliker aventuren/ dat laechstu ter 35eerden/ du ne waers niet waerdich van up gheheven te sine/ of

1 van houte ende van loode 12 of costelic te sine ontbr.
14 Hoe.... Sy ne sullen ontbr. 22 men meerder daelt
23 Valerius die scrijft... Dezelve Valerius secht ontbr.
31 O croone die dy wel kende al laghes dy ter eerden
35 Van u up gheheven

+ fol. 53a

1) Hs. meeder

+ fol. 53b

[p. 106]

tekstkritische noten

1hy segghen wilde zo meer staets/ so meer zorghen ende vreesen/ 2Men leest van Vaspacianus/ als hy was ghecoren keyser te sine 3inde stede van Nero die een quade doot staerf/ dats hem Vaspaciaen 4excuzeerde/ ende ne wildet niet accepteren/ Ende doen wart hy 5daer toe bedwonghen omme keyser te zine/ Ende als hyt emmer 6wesen moeste/ hy zeyde aldus/ Het es beter dat ic bedwonghen 7bem keyser te zine/ danne ic my zelven daer inne ghesteken 8hadde/ Ende dat hys hem excuseerde ende noode an nam/ dat 9was omme de vreese ende de wandel aventure die es in grooten 10state ende regemente. Het was een conync die ghenaemt was 11Gyghes/ die zeere gheluckich was ende rike van erven ende van 12state/ ende hy verhief hem hier up zo zeere ende wart zo verwaent 13in sine rychede/ ende in syn gheluc/ dat hy ghync vraghen eenen 14⁺ afgod die hiet Appollyn/ of yement ter weerelt ware die meer 15ghelucx hadde dan hy/ Ende te hans hem verantwoorde eenen 16voys/ die quam uten pitte daermen dien afgod sacrificie plach te 17doene/ Die seyde aldus/ Du Gyghes ne wes niet te zeere verwaent 18up dinen staet/ of up dyn gheluc/ Een dorpman es diemen heet 19Agolaus Safice die zeer aerm es van goede/ ende es rike van 20herten/ die heeft vele meer ghelucx dan du/ want hy woent in 21een cleen husekin ende heeft daer in cleenen staet/ ende hem 22ghenoucht bet dat hy heeft/ dan dy doet dine conynclike croone/ 23ende dyn burghen ende casteelen/ ende dinen grooten staet/ Ende 24infortune ende quade aventuere zoude dy eer toe commen danne 25hem/ Ende ic segghe noch als boven/ so den staet meerder es/ 26so infortune meer tontziene es/ ende hoemen meer daer in ver-27waent/ hoe de quade aventure naerder es/ meer dan men niet 28verwaent en ware/ Men leest inde cronike van Vranckerike/ van 29eenen rudder die was inden tyd vanden conync Philips de Schoone/ 30de welke ruddere hiet Inghelran van Marengi/ Dese rudder was 31zo wel metten conync/ Dat hy domineerde naest den conync 32⁺ boven allen princen ende anderen heeren/ die doe waren binnen 33der croone van Vranckerike/ ende hy regierde ende gouverneerde 34ghelyc den conync/ ende was so fortuneus/ dat niement staet 35noch gouvernement hadde van sconyncx halve/ ten was al by 36middele van hem/ of tenminsten te synre ghenouchten/ Ende hier 37in hy wart zo hovaerdich ende presumptueus/ dat hy hem zelven/ 38noch recht no redene kende/ Ende doe wart de aventure ieghen 39hem/ so zeere dat hy wart ghevanghen/ ende worden ieghen

2 Men leest van.... Men leest inde coronieke van Vranckerike ontbr. 38 Ende cort daer na soe vielt tgheluc ende die aventuere ieghen hem

+ . 53c

+ fol. 53d

[p. 107]

tekstkritische noten

1hem ghepropposeert vele articlen/ ende zo verre dat hy wart 2ghecondempneert te stervene/ ende was ghesleept ende ghehanghen 3ande ghalghe te Parys/ die men heet Monfacon/ alsoot bet ende 4claerliker blyken mach al int langhe inde voorseyde cornike/ 5Ende van gheliken es wel meer ghevallen/ beede in Vranckerike/ 6ende in Inghelant/ ende elders/ binnen minen ghedynekene/ Ende 7specialic staet die men nemen mach/ ende wederroupen/ ende 8meent dat fortune hem angheboren es/ ende dat zoe hem niet 9lieghen en sal noch of gaen/ hy worter by bedroghen/ Hoe sy 10haer huwelic wel houden sullen.

11⁺ Si zullen haer huwelic emmer wel houden/ ende niet hebben te 12doene met anderen wijfs/ danne met hare wyfs want thuwelic 13heeft dat in/ Ooc eist een vanden X gheboden ons heeren/ Het es 14ooc beloftucht ghedaen Gode/ int an nemen vanden huwelike/ 15Dus eist ghebod ende beloftucht Gods/ Ende die de contrarie doet 16hine hout Gode niet syn ghebod/ noch sijn bevel/ Ende het es 17eene groote suspicie ieghen den ghenen die excedeert tbevel ende 18tbeloven van Gode/ dat hy sal eccederen tbevel van sinen 19laste ende beloftucht die hy doet/ als hy wort gheinstitueert omme 20iusticie te regierne/ Ende es een ghedeel experiencie/ dat so 21wye syn bevel ende beloftucht hier in quyt/ ende daer in ghe-22rechtich ende warachtich es/ dat hy gherechtiger ende warachtigher 23es/ danne een die daer of in ghebreke es/ Ovidius secht/ het es 24een cleene ende cort solaes dat een luxurieus mensche heeft/ over 25een langhe quale diere dickent of comt/ ooc mede luxuere die 26mindert de wyshede/ Een philosophe gheheeten Dimetrius dede 27ute steken syn een ooghe/ omme dat hem de begheerte vanden 28⁺ wiven niet en souden doen laten sine wyshede/ Ende dat meer es/ 29het es een vanden zeven doodelike zonden/ daeromme dat de 30ziele ghepuniert es/ Het was eene nonne die zo over schoone 31was/ datmen haers ghelike van schoonheden nieuwers en vant/ 32ende was zuver in fayte/ ende in meenynghen/ Een conync was 33diese zo lief hadde/ dat hyse meende ende begheerde te hebbene 34met forsen/ omme dat hyse niet en conde ghecrighen met beden 35noch met ghiften/ zoe wiste sine quade meenynghe/ Ende daer 36omme dede zoe beede hare ooghen ute steken/ omme dat daer

3 die men heet Monfacon ontbr. 9 Hoe.... Sij ontbr. 13 het es ooc belooft 27 syn ooghen 31 luttel 32 die coninc van den lande hadse soe lief
34 met willen off met fortsen

+ fol. 55a

+ fol. 55b

[p. 108]

tekstkritische noten

1mede mesmaect zoude wesen hare schoone aensichte/ Ende zende 2hare ooghen desen conync/ omme dat zoe daer mede hem zoude 3verleeden/ Ende hadde vele liever hare ooghen te verliesene/ 4danne dese zonde te doene/ ende hare zuverhede te verliesene/ 5Ende al eist dat men hier in niet en mesdoet in faite/ nochtanne 6ne behoort niet datsy daer in yement leeden/ of daer toe ver-7leeden/ of cause zyn/ dat een ander daer in mesdoet/ Valerius 8⁺ secht te desen propooste dat een zeer goet ioncman was die hiet 9Spurimus/ die so schoone was/ dat meest alle de wiven diene 10saghen/ die vermindene/ Ende daer by was hy zeere ghehaet van 11die ialours van hem waren/ Ende omme dat hy dit wiste/ ende 12hy geen cause of occusoen wilde wesen dat yement mesdoen zoude 13of quade begheerte hebben omme sinen wille/ noch ooc zelve 14niet mesdoen en wilde/ zo dede hy syn aensichte houwen ende 15kerven met eenen zwaerde zo zeere/ dat al mesmaect was/ biden 16welken syn aensichte verloos alle sine schoonhede/ Dit was een 17groote wederstandichede omme niet gheporret te sine of omme 18yement te doen porrene te deser zonde/ Ende waert zo dat yement 19hier toe gheporret ware/ hy sal scuwen de plaetse daer hy weet 20of waent/ dat hi daer toe verleed mochte wesen/ ende sal vroom 21wesen int wederstaen/ Elimandus secht dat was een man die hiet 22Domestenes die stac sine handt by ghenouchten in den boesem van 23eenen zeer schoonen wivekin/ Ende vraechde haer in spele/ wat 24zoe zoude willen hebben/ ende hy zoude by haer slapen/ Ende 25zoe seyde/ Ic wille hebben M. pennynghen/ ende hy wart hem 26⁺ te bedynckene ende te wederstane sine begheerte/ ende wederleyde 27hem selven/ ende seyde aldus/ Nemmermeer ne moete my geschien/ 28dat ic an neme by quader begheerten eenighe zaken van corter 29ghenouchten/ omme daer over te hebbene eene langhe quale ende 30rouwe/ Ende ic ne wille niet een berouwen so diere coopen/ ende 31schiet also vanden wive/ Valerius secht dat een Romein was die 32hiet Sypion van Afrique/ gheseyt van Affrien/ omme dat hyt 33gheconquesteert hadde/ als hy out was XXIII iaer/ ende hy 34conquesteerde de stad van Cartaengen/ ende nam daer ute vele 35hostaghen/ Ende onder dandere van desen hostaghen/ men gaf 36hem eene zeer schoone maghet omme sine ghenouchte daer mede

1 haer aenschijn 2 voer den coninc
4 Ende al eist.... Valerius secht ontbr. 11 ieghen hem contrarie 15 met eenen scarpen messe
21 Elimandus.... Ic hebbe eenighe lieden (fol. 56b) ontbr.

+ fol. 55c

+ fol. 55d

[p. 109]

tekstkritische noten

1te doene/ de welke maecht daer te voren versekert was met 2eenen edelen ionghen man van Cartaengen/ omme te trouwene 3teenen wive/ de welke ionghe man ghenaemt was Iudibilis/ Ende 4als dese prince dat wiste/ hy wederstont sine ghenouchte die hy 5hadde ter maecht waert/ nochtanne dat zoe te sinen wille was/ 6⁺ Ende hy ontboot hare vrienden ende maghen/ ende gaf hem lieden 7weder hare nichte/ sonder daer mede yet te mesdoene/ Ende 8beval hem lieden/ dat zoe worde ghegheven Iudibilen haren 9brudegome/ ghelike dat hem belooft was/ ende gaf te hulpen van 10haren huwelike ende in vermeersinghen van harer duwarien tren-11soen dat hy van haer ghehadt zoude hebben/ Ende als Iudibilis 12met wien zoe ondertrouwe ghedaen was/ ende daer na hadde te 13wive sach de hoefschede ende duecht vanden prince/ hy bekeerde/ 14ende dede bekeeren sine vrienden ende maghen/ ende alle deghone 15wien hys verbidden conste/ ande obediencie ende vrienscepe van 16die van Roome/ Ende al eist dat elken qualiken voucht in dese 17zaken ghebreckelic te zine/ het es boven al te blameerne/ of an 18rechters/ of an iugen/ Ende daer es eene redene toe/ die noch 19niet gheseyt en es/ Ende die es omme dat trechte mochte verkeert 20syn in onrechte/ by ionste van wiven/ Gheliken dat de conync 21Salemoen die so wys was ende gherechtich/ ende langhe wel met 22Gode was/ Erreerde ende doolde/ ende daer naer hy liet Gode 23ende anebede afgoden/ ende maecte hem lieden templen by ionsten 24⁺ van wiven/ Ic hebbe eenighe lieden van iusticien hooren antien/ 25ende ic meene dattet waer es/ datsy gheeccedeert hebben termen 26van iusticien/ ende van onrechte/ recht ghemaect/ omme wiven 27dies hem verbaden/ omme van dien wiven hare ghenouchte te 28hebbene/ Hier mede neemt hende de derde partye van desen 29boucke/ de welke es vanden duechden ende virtuten die rechters 30ende iugen sculdich syn te hebbene/ Niet dat icse in my hadde/ 31ten tyden als ic ghestelt was ende ghenomen over trecht/ noch 32ne doe dat betere God/ vergave God dat alle de ghone die ghestelt 33syn omme te regierne iusticie/ zy de zaken wel hilden ze zouden 34alle zaken te bet waren in dese weerelt/ want alle de inconvenienten 35die inde weerelt syn/ commen meest al toe by ghebreke van 36iusticien/ de welke als nu zeer weec es ende tondere/ Hier naer 37volcht de conclusie gheliken dat voren gheseyt es dat zoe volghen

25 hem besmet souden hebben 27 baden
29 dat derde deel van den boeke inhoudende van
30 niet dat ícse.... vergave ontbr.
36 die leyder nu zeere tonder es

+ fol. 56a

+ fol. 56b

[p. 110]

tekstkritische noten

1zoude/ de welke es ghemaect in vorme van eenre lettre missive/ 2dats te zegghene eenen zende brief/ gaende anden rudder van 3⁺ wien int beghintsele ghesproken es/ de welke es in der maniere 4hier na volghende/ De lettre missive ende de conclusie.

5An hu harde lieve ende speciale heere/ Ic ghebiede my thuwaert 6Ende hu mach ghedyncken/ hoe dat onlancx ic was by hu ende 7in uwen gheselscepe binnen der stede van Brugghe/ up een avond-8maeltyt/ met meer andere goet gheselscaps/ ter welker stede ghy 9quaemt by uwer goeder duecht/ omme minen wille/ ende liet 10doe varen ander gheselscap/ teenre andere stede daer ghy ghe-11weest zout hebben/ ne hadde gheweest duer my/ Ter welker 12maeltyt ne was el niet ghehoort danne van vruechden/ ende van 13solace/ Daer was ghesonghen/ blyscap ghedreven/ ende ghevisen-14teert nieuwe ghedichten/ baladen/ rondeelen/ ende vierlayen/ 15ende nieuwe ghedicht ende gheopenbaert/ Ende onder dandre was 16van hu waerde ende speciale heere/ daer ghetoocht¹⁾ ende ghevi-17senteert vanden gheselscepe een nieuwe ghedichte/ doen onlancx 18van nieux ghemaect van eenre iongher ioncfrouwen/ dat zeer wel 19ghedaen was ende ghenoughelic ghemaect/ Daer ne was anders 20niet ghesproken danne dat ghenoughelic ende goet was te hoorne/ 21⁺ Ende onder andre zaken was daer ghesproken vanden scaecspele/ 22dat wilen was ghemoralizeert ende daer of een bouc ghemaect/ 23gherapoorteert ende ghebrocht/ dienende ende bewysende/ up 24tregement van oorloghen/ ende vele andere zaken/ Daer of dat 25icx my verdraghe van scrivene/ als vanden bewyse van dien/ 26ende raporteers my daer of inde zelve moraliteit/ Ende was doe 27ghevraecht van eenighe van dien/ die int gheselscip waren/ of 28men niet en zoude connen of mueghen moralizeren eenich ander 29spel danne tscaecspel/ twelke vraghen was ghestelt in termen/ 30ende was doen ghelet up vele diversche spelen/ Ende onder 31dandere was meest ghelet ende gherust up tkaetsspel/ omme dat 32een edel spel ende goet es/ ende ghenoughelic alst wel ghespeelt 33es/ Omme twelke te doene ghy lieve ende gheminde heere my 34lastet/ Ende ic te uwen verzoucke ende bede/ niet als de ghene 35die zo presumptueus es/ die dat zoude wanen wel doen alzoot

1 van eenen sendbrieve 2 gaende.... An hu ontbr. 5 Nu harde 8 met ander goet gheselscip in.... metterwelker maeltijt ontbr. 12 daa al vroechde 14 baladen, rondeelen ende vierlayen ontbr. 15 Ende onder dandre - Ende onder andre saken ontbr. 21 Caetspele

+ fol. 56c

1) Hs. ghetooch.

+ fol. 56d

[p. 111]

tekstkritische noten

1behoorde/ nam daer of tlast te doene myn besten/ Ende hebbe 2daer omme gheaerbeyt/ ende tvoorseyde kaetsspel ghemoralizeert 3⁺ ten faite van iusticien/ ende daer toe gheadiousteert achternaer 4de virtuten onder andre die de personen die ghestelt syn omme 5iusticie te regierne sculdich syn te hebbene/ Twelke ic ghedaen 6hebbe ter eeren ende ter waerdicheden van hu/ Ende dat also 7wel omme de redene ende de motiven die gheseyt syn int alre 8eerste/ ende int beghinsele vander moraliteit/ daer ghesproken es 9van hu int generale/ sonder uwe name ghenoomt te sine/ Niet 10dattet ghemaect es na uwer betaemten/ noch naer uwer waer-11dicheyt vander materie/ want de materie es in haer selven goet/ 12waert goet werc datter up ghemaect es/ Ende het ghemaect ware 13van meesters hant/ Ende het mach wel te gader staen/ dat van 14goeder materie es ghemaect quaet werc/ Ende es dicwile ghesien/ 15dat onconstighe ambochtslieden/ quaet werc maken van goeder 16materie/ ende stoffen/ also mach my hier in wel gheschiet zyn/ 17Dat ic hebbe ghemaect quaet ende onconstich werc/ van goeder 18materien/ Ende waert so dat gheviele dat hu tvoorseyde werc 19goet dochte/ al of in partye/ dat ne comt niet by mynre conste 20of wyshede/ Maer men mach zegghen dattet comt by aventueren/ 21⁺ ende dat ic hebbe ghemaect beter werc danne ic ghevroede of 22zelve zoude connen spreken/ gheliken dat sprac den ezel van 23Balaam/ de prophete/ de welken ezel sprac/ ende ne wiste niet 24wat hy zeyde/ Inden bibel staet inden bouc van Numeri/ dat 25Balach de conync van Moab/ ontboot tote hem te commene den 26prophete Balaam/ omme dat hy zoude commen vloucken de kin-27deren van Israel/ want hy hadde ghehoort zegghen/ dat de ghuene 28die hy vloucte/ die voeren qualic/ ende de ghuene die hy seynde/ 29die voeren wel/ twelke Balaam niet doen en wilde/ ende ontseyde 30dat den conync/ omme dat hem God verboden hadde/ Ander-31waerven zende de conync an hem omme dat hy commen zoude/ 32Ende doen beval hem God dat hyre varen zoude/ behouden dies 33dat hy anders niet en dade/ danne hem God bevolen hadde/ of 34bevelen zoude/ Sanderdaechs hy zadelde sinen ezel/ ende reet 35tote den conync Balach/ maer was bedocht te doene anders danne 36hem God bevelen zoude/ alsoot daer naer bleec/ Ende daer by 37⁺ quam een inghel/ die ghync staen in sinen wech daer hy liden

2 ende tcaetspel 3 ende ghebracht ten faite van
5 sculdich is mede te houdene 6 Ende.... int beghinsele ontbr.
10 na uwer werdicheden oft na der materien
24 in den bouc van Numeri ontbr.

+ fol. 57a

+ fol. 57b

+ fol. 57c

[p. 112]

tekstkritische noten

1zoude met sinen ezele/ Ende hadde de inghel in syn handt een 2bloot zwaert/ Balaam en zach dat niet/ maer het sachene zyn ezel/ 3die tweewaerf deen achter dandere scoot ute den weghe van vare 4vanden inghele/ ende daer by wart hy up den voorseyde ezele 5toornich/ ende slouchene zeere/ Ende ter derder werf ghync dinghel 6staen in eenen nauwen wech/ daer Balaam liden moeste/ ende 7daer de ezel te gheenre stede ute den weghe conste schieten noch 8wisschen/ Ende doet liet hem de ezel vallen neder ter aerden/ van 9vare die hy hadde vanden inghel/ Ende daer omme ghync Balaam 10sinen ezel slaen met eenen stocke/ want hy noch doe den inghel 11niet en sach/ ende ne wiste niet wat de ezel meende/ Ende doe 12sprac de ezel by de wille van Gode/ ende schalt zeere up Balaam 13sinen heere/ Ende seyde/ waerby slaestu my/ ende mettien wart 14Balaam den inghel ziende/ den welken hy doe anebede/ dinghel 15sprac tote hem ende seyde/ Ic hadde dy doot ghesleghen ne ware 16dyn ezel/ Balaam sprac tote den inghel ende seyde/ Ic hebbe 17⁺ mesdaen/ ic was in quader meenynghen/ ende ic sal weder thuus 18keeren/ Dinghel seyde/ vare voort dinen wech daer dy God hiet 19varen/ maer ne doe anders niet danne ic dy heete ende bevele/ 20met vele meer woorden die daer toe dienen ende naer volghen/ 21die ic over lyde ende achter late omme datsy niet en dienen te 22minen propooste/ ende anders van desen ne dient hier toe niet/ 23danne alleene dat de ezele van Balaam sprac also voorseyt es/ de 24welke sprac redene ende goet bescheet/ ende verstandeliken/ 25nochtanne van hem selven ne wiste hij niet wat hy seyde/ Ende 26ic mach also segghen van my zelven/ Eist so dat ic int ghuent 27dat ic van desen ghemaect hebbe/ eenighe verstannesse of redelic 28bewys/ eist in al of in partie/ Ic hebbe dat ghemaect ende 29ghesproken als ezel inde zake/ als de ghone die bet secht dan 30hy ghevroet/ gheliken den ezel van Balaamme/ Ende eist also 31zoo eist een gheval van eenre aventuerliker zake/ Ende bidde hu 32harde lieve ende speciale heere/ dat ghy desen minen aerbeyt in 33dancke wilt nemen.

6 daer.... ende daer ontbr.
11 Doen woudt God dat die ezel sprac ende schaut up Balaam
15 en hadde geweest 19 en doch 20 woorden ende redenen
33 wilt nemen ende ist dat u ghelieven eenighe saken tot my/ die ic ver mach/ daer toe weet my altoos bereyt/ dat weet God die u bewaren moet in siele ende in live

+ fol. 57d

4 gheen goet recht het is eenrande felheit ende wreetheit
28 vergafft 30 van der goedertierheit van iugen ontbr.
34 veel spijts

1) Fol. XLIX is in het handschrift onbeschreven gebleven. Kaetsspel.