Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 173]

George Vis
Jan Kinker over het onzegbare

Veel woorden zijn er, die slechts onzin in zich sluiten;
Nog meer gedachten, die geen woordenklank kan uiten,
En die geen zinn'lijk beeld, geen teeken achterhaalt -
Door dichters flaauw gevoeld, door denkers nooit bepaald.

DIT KWATRIJN VAN JAN KINKER VERSCHEEN IN DE NEDERLANDSCHE MUZENALMANAK VAN 1831. DE AUTEUR WAS NAUWELIJKS BEKO-men van de schrik van 1830, het jaar van de Belgische afscheiding, waarin hij was weggejaagd uit zijn woon- en werkplaats Luik, terug naar zijn oude en vertrouwde Amsterdam. Ik stel me zo voor dat hij op dit cruciale punt in de geschiedenis van de Benelux - die hij in zijn dromen had gezien als een symbolisch begin van een wereldstaat - eens kort en bondig op een rijtje wilde zetten waar het uiteindelijk allemaal om draait.

Je kunt je afvragen of zo'n kwatrijn als het bovenstaande ook nu nog kan functioneren zonder dat men het uitsluitend koppelt aan kennis van persoon en tijd van de auteur. Ik kom er zo op terug.

Als kind was ik vaak aan het piekeren. Ik weet niet of het ooit tot iets geleid heeft. In ieder geval kan ik mij niet herinneren er ooit iets van opgeschreven te hebben. Ik weet evenmin of ik er veel met anderen over heb gepraat. Zeker weet ik wel hoe dat was in puberteit en adolescentie: avonden zat ik tot in de kleine uurtjes met vrienden te bomen over ‘het enige dat echt van belang is in dit leven en daarna’. Jaloers kon ik zijn op mensen die het in woord en geschrift allemaal zo duidelijk en voor eens en voor altijd konden zeggen, vastleggen, zo dat je het kon inlijsten.

Van een ‘idealistisch’ schrijver als Kinker zou je een kwatrijn als het bovenstaande misschien niet verwachten. Het biedt, zo kan de eerste indruk zijn, weinig hoop. Het past misschien ook

[p. 174]

niet zo goed in het rijtje van de door mij destijds zo begeerde ‘definitieve uitspraken over het leven en zijn randgebieden’. Maar iets daarvan heeft het toch wel, als samengebalde levenswijsheid over cultureel gedrag. Het roept, vers voor vers, van alles op:

-	Enerzijds zijn we medeplichtig aan het laten klinken van holle vaten: de inhoud is zonder betekenis.
-	Aan de andere kant zijn er veel zinnige gedachten die niemand van ons ooit in een vat vermag te gieten.
-	Kunstenaars en schrijvers zullen voor deze gedachten niet de goede vorm vinden.
-	Dichters en denkers kunnen ze niet tot bevredigende creaties omzetten.

De tekst lijkt actueel. Aan holle vaten geen gebrek, maar dat is tot daaraan toe. Pijnlijker is het dat belangrijke dingen dikwijls niet gezegd (kunnen) worden. Herman Gorters uitspraak ‘ik kan het toch niet zeggen’, gedaan in een van zijn bekendste ‘sensitieve’ verzen, kan met heel wat andere romantische klachten uit de literaire geschiedenis worden aangevuld. De dichters delen hetzelfde lot als de filosofen: niemand kan de pretentie hebben het juiste woord te spreken.

Pessimisme...of ‘romantisch idealisme’, dat blijven klagen tegen beter weten in? ‘Could I embody and unbosom now that which is most within me’, riep Byron, en in één adem voegde hij er Kinkers poëticale probleem aan toe: ‘could I wreak my thoughts upon expression’. Onder de filosofen is Sören Kierkegaard wellicht de meest radicale als het gaat om het antwoord op de vraag naar de mogelijkheden van de verbale expressie: ‘Alleen wie zwijgt, zegt iets’, is zijn conclusie.

Kinkers verwoording van het verwoordingsprobleem mag dan pessimistisch klinken, het bevat tegelijkertijd ook een sprankje hoop. Hij is zijn leven lang blijven geloven - vanuit een filosofische houding die wel eens ‘naïef’ genoemd is - in een betere toekomst, waarin wijsgeer en kunstenaar uiteindelijk het ware woord ten volle zouden spreken.

De mening dat denker en dichter in gebreke blijven, komt men ook in de twintigste eeuw nog dikwijls tegen - wellicht meer dan ooit tevoren. Paul van Ostaijen zegt dat het goede gedicht in zijn totaliteit uitsluitend in de geest van de kunstenaar bestaat en dat de schriftelijke neerslag ervan slechts een deel daarvan laat zien. Van latere schrijvers denk ik aan Rutger Kopland (‘wie wat vindt, heeft slecht gezocht’). Ook hij zet, evenals Kinker, de denker (bij Kopland speciaal de wetenschappelijk onderzoeker) en de dichter op één lijn: ze delen elkaars inzicht dat ze niet het laatste woord hebben. Ook daarvan zou je kunnen zeggen dat het geen optimistisch geluid is. Maar anders dan Kinker heeft Kopland de blik niet op oneindig. Positief is zijn opvatting dat de ervaring bij het maken van een geslaagd gedicht

[p. 175]

dezelfde is als die van het vinden van een waterdichte formulering in een wetenschappelijk geschrift: het ‘ik’ maakt dan plaats voor het ‘het’. Dichter en denker: geen van beiden heeft ooit het laatste woord; wel kan iedere ‘vondst’ uitgangspunt zijn voor nieuwe vragen en ‘vondsten’.

Kinkers gedicht vormt een sluitend geheel. De woorden en de gedachten komen in twee fasen voorbij. Eerst in de volgorde van woord en inhoud (vs. 1). Dan in omgekeerde volgorde (vs. 2) met een uitweiding over de twee groepen woordgebruikers die in het spel zijn (vs. 3). In de slotregel staan ze broederlijk verbonden naast elkaar in een gevarieerde herhaling en in een strategisch geplaatst acconsonerend binnenrijm, op basis van een vormvaste alexandrijn. Vreemd is die broederlijkheid niet, want voor Kinker zijn dichter en wijsgeer in de grond van de zaak met hetzelfde werk bezig.

Waarom boeit mij deze tekst? Ik denk omdat de boodschap niet verouderd is. Maar ook om de bondigheid waarmee het probleem is verwoord, en om de functionele vorm. Mij treft de chiastische structuur, met ingebouwde progressie, van de eerste helft, versterkt door het antithetische rijmpaar ‘sluiten’/‘uiten’ - het duo van ‘binnen en buiten’ - met een climax naar de laatste, de expressie. Ook de tweede helft van het gedicht is helder gebouwd, nu niet chiastisch maar parallel. Ook hier gaat het er weer om dat de mens greep wil krijgen op de werkelijkheid, dynamisch zoekend (pogend te ‘achterhalen’) of meer statisch analyserend (door te willen ‘bepalen’). En ook hier zijn het de werkwoorden die het rijmpaar vormen. Stonden de twee werkwoorden van de eerste helft in oppositie tot elkaar, hier liggen ze, gedubbeld, in elkaars verlengde.

Na de eerste helft, achter vs. 2, zou het gedicht kunnen eindigen: twee regels, elk begonnen met een hoofdzin en eindigend met een betrekkelijke bijzin, en een punt erachter. De voortzetting van de tweede bijzin in een enumeratief vervolg (vs. 3) wordt afgesloten in dezelfde geest: bepalingen bij ‘gedachten’ (vs. 4). Dit verschil in opbouw tussen de eerste helft van het gedicht en de tweede helft, gecombineerd met een inhoudelijk verschil, wordt ondersteund door de gepaarde rijmen en de ‘gepaarde’ plaatsing van de rusten in de regels. Zou de derde regel ook beginnen met een hoofdzin, en samen met vs. 4 inhoudelijk teruggrijpen op de verzen 1-2, dan zou men in de buurt komen van twee disticha. Nu leest men een kwatrijn.

In zijn opbouw is het gedicht klassiek, maar het boeit mij toch het meest door de actualiteit van de inhoud. De schreeuwende reclame van de media tegenover de onmacht van het publiek om er iets zinnigs over te zeggen, en er iets zinnigs tegenover te stellen - het is in het neoliberale tijdperk van nu een probleem van de eerste orde. De ontideologisering van de jaren tachtig, de gefragmenteerde losse eindjes van de maatschappij, het postmo-

[p. 176]

dernisme in filosofie en kunst - het wekt allemaal niet de indruk dat er een antwoord te geven valt op de grote vragen. Postmodernisten zeggen de taal niet meer te kunnen hanteren als middel om de werkelijkheid te bespreken. Door zijn chaotisch wereldbeeld is de schrijver niet in staat een coherent taalbouwsel te creëren, en aanspraak maken op originaliteit kan hij al evenmin.

Wie nu leeft, heeft misschien één voordeel boven iemand als Kinker: hij heeft geen last meer van een romantisch-idealistische obsessie. Maar wat is realistischer: de fundamentele twijfel van sommige twintigste-eeuwers of de romantische klacht van een Kinker? Kinker is weliswaar somber gestemd, maar hij gaat niet zover dat hij de schrijver ieder gevoel voor zinvolle uitspraken ontzegt. Integendeel, hij gunt hem een (kleine) kans op mogelijkheden daartoe.

De visie van Kinker - een vergelijking met Kierkegaard laat dat snel zien - is niet pikzwart. Er is nog hoop. Kinker is wel eens bestempeld als iemand zonder realiteitszin. Maar realisme heb je in soorten en maten. Dat van hem heeft het in zich om tijdgenoot en nageslacht een steuntje in de rug te geven.

Idealist? Realist? Kinker, met zijn woordfilosofie, is minder tijdgebonden dan op het eerste gezicht lijkt. Hij zegt duidelijk dat een schrijver zelden duidelijk is: zijn fraaie sententia staat aldus een beetje haaks op de inhoud ervan. Die paradox is bemoedigend. Wie dit kan zeggen, staat niet helemaal met lege handen, en nodigt bovendien anderen uit tot schrijven.

Ik wil het kwatrijn niet inlijsten, maar ik houd het nog wel even bij de hand...voor een komende golf van postpostmodernisme.