Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 157]

Hanna Stouten
Bleek van oogen; maar diepdenckend

ALS JE TWINTIG JAAR GELEDEN IN DE VAKGROEP HISTORISCHE LETTERKUNDE EN TEKSTINTERPRETATIE IN AMSTERDAM vroeg wie er wel eens voor zijn plezier een oude tekst las, werd je onthaald op nauw verholen irritatie: ongepaste vraag. Historische teksten waren er om bestudeerd te worden; hun functie moest gepreciseerd, en emoties kwamen daar niet aan te pas. Met enige gêne riep men zich een collega in herinnering die op college een fragment van Hooft of Huygens had voorgelezen en zich ontroerd had getoond; iemand wist te bedenken dat het spel moest zijn geweest...Kortom, lezen voor je plezier deed je in je vrije tijd, en na sluitingstijd viel daarover dan wel te praten. Op feestjes vielen de namen: Updike, Bellow, een enkeling las George Elliot. Oude teksten hoorde je nooit noemen. Het was in Utrecht dat ik eens van een vakgenoot vernam hoe mooi Augustinus Belijdenissen waren, en ook Castiglione werd me daar aangeraden. Met de inzet voor de afscheidsbundel Ed Grootes heeft Amsterdam zijn strikte functionalisme losgelaten: ‘auteur of tekst van voor Multatuli met wie je echt contact hebt gekregen’. Deze tournure van de eerste orde is waarschijnlijk aan Grootes goed besteed: hij heeft altijd de indruk gemaakt werkelijk om sommige teksten te geven.

Mijn mooiste teksten zijn lyrische teksten: ‘Ay, al es nu die winter cout’, een sonnet van Hooft, een regel van Poot, sommige natuurgedichten van Staring, zij raken hier en daar de eeuwigheid, net zoals Gorter, Leopold en Bloem. Maar er is een stuk beschrijvend proza dat dezelfde indruk op mij maakt als sommige lyrische poëzie. Het is een fragment van het portret dat Hooft schilderde van Hendrik iv:

[p. 158]

Uyterlycker ghedaante is hy gheweest van matighe lenghte, welgeschapen, vroeg grys, saluw van trony, bleeck van oogen; maar diepdenckend, ende zeer ernstigh van ghelaat, ende daar een' rustigheidt onder: in 't spreken kort ende kraftigh, ende wonderlyck wacker in 't wederspreken.

De tekst, mijn fragment bestaat uit zeven zinnen. Het was direct mooi, de eerste keer dat ik het las; het moet in 1969 zijn geweest, op de mo-b-opleiding in Utrecht waar het vak zeventiende-eeuws lezen als apart vak in ere werd gehouden, waar zelfs een docent staande hield dat historische taalkunde de ziel van het vak - hij bedoelde de hele neerlandistiek - was. Hoewel ik aanvankelijk natuurlijk in beslag werd genomen door pogingen tot de tekst door te dringen, ging ik hem van lieverlee vanzelf begrijpen. Hooft en Staring hebben dit gemeen: als je gewoon aandachtig leest, geven zij zich prijs en blijken zij glashelder.

Op het mooie portret kom ik straks terug; aanvankelijk viel ik behalve voor het geheel, voor de leuke woordverklaringen: ‘saluw van trony’, niet ‘sluw’ maar vaalbleek, grauw, verwant met het Engels ‘sallow’ en het Frans ‘sale’. Ook de pregnante formulering dat enkelen waren gestorven aan ‘'t snyden van een ghesteurt opzicht’ beviel mij als alternatief voor ons ‘dodelijke blikken’.

Prachtig is ook dat Hooft Het leven van Hendrik de Grote schreef voordat hij aan de Nederlandsche Historien begon, en het schrijven van deze biografie beschouwde als een oefening. De ernst die daaruit spreekt, de bescheidenheid. Een oefening die tegelijk meesterproef is. Het schijnt dat Hooft in Muiden een portret van Henri iv had hangen; misschien heeft dit model gestaan bij de beschrijving.

Waarom bewonderde hij hem zo? Om zijn karakter, zoals uit het fragment blijkt, maar ook om zijn politieke tact; Henri iv bleek te kunnen wat de nazaten van Willem de Zwijger niet vermochten: protestanten en katholieken in vrede in één land laten leven. Later, in Frankrijk, heb ik begrepen waarom Willem de Zwijger voor de studenten pas gaat leven als je hem naast Henri iv zet: twee even idealistische als sensitieve mensen, beiden uitgerust met een groot gevoel voor het algemeen welzijn, twee irenische strategen. Niet alleen vrouwen vielen voor hen (en zij beiden voor vrouwen); ook voor de aanhang, soldaten zowel als het volk, waren zij de charismatisch leider. Tot in hun levenseinde, beiden werden vermoord, behouden zij verwantschap.

Nogmaals, de hele Hendrik de Grote is intern en cultuurhistorisch een prachttekst, en als ik niet al in de achttiende eeuw had gezeten toen ik dat in zijn geheel doorkreeg, had ik er werk van gemaakt.

Want de belangrijkste reden voor mijn sympathie heeft zich pas gevormd toen ik al lang in de Verlichting werkte maar vaak uit nostalgie zeventiende eeuws las. Hooft beschrijft het uiterlijk

[p. 159]

omdat dat het innerlijk blootlegt. ‘Zyne kledingh was doorgaands onkostelyck, zonderling geduurende het inlandsch oorlogh: om de zuinigheidt te doen achten onder den adel, ende zich te lyden nevens de geenen die zich leden om zynen dienst.’ In één adem zowel de uiterlijke presentatie als de beweegredenen daarvan. Waarom vond ik dat zo mooi?

De meeste beoefenaren van de achttiende-eeuwse Nederlandse literatuur menen dat pas in de achttiende eeuw de fysiognomie - de oude (Aristoteliaanse) leer van de correspondentie tussen innerlijk en uiterlijk - in Europa, en ook in Nederland - herleeft. Het verhaal wil dat Europa heeft moeten wachten tot Johann Kaspar Lavater in 1775 met het eerste deel van zijn Physiognomische Fragmente de leer nieuw leven inblies. Talrijke beschouwingen over de bevordering van de mensenkennis volgden; de fysiognomie van de Nederlander, de Brit, de Fransman werd gekoppeld aan de vraag naar het nationaal karakter. Allemaal interessante ontwikkelingen; ik heb er lang vurig in geloofd en aan meegedaan. En dat was in zekere zin natuurlijk en nodig; de studie van de achttiende eeuw heeft binnen de neerlandistiek lange tijd op achterstand gestaan en een goed deel van de pogingen het vakterrein af te bakenen, bestond uit duidelijk maken aan de renaissancisten dat de achttiende eeuw werkelijk niet de automatische voortzetting van de zeventiende was. Grootes cum suis moesten echt niet blijven denken dat Van Effen uit Huygens begrepen kon worden. Bij de dix-huitièmistes uit de jaren zeventig heerste verbazing over de generositeit waarmee de renaissancisten over de achttiende eeuw oordeelden, en die verbazing kreeg, onder de druk van formatieplaatsen-bevechten en onderzoeksgelden-bemachtigen, vaak de vorm van met te weinig materiaal te scherpe stellingen betrekken. De achttiende-eeuwer uit die jaren had al of niet uitgesproken de zinspreuk van Henri iv in zich: ‘provocatus pugno’, in Hoofts woorden: ‘geterght vecht ick’; in hedendaagse bewoordingen: het was de machteloosheid van de nieuweling tegenover de gevestigde orde die in de Gouden Eeuw scheen te zetelen.

Als ik in die jaren van strijd Hoofts portret van Hendrik de Grote las, kreeg ik het vermoeden dat de tegenstellingen niet zo groot waren als wij vaak dachten, soms kwam zelfs de gedachte terug dat het vak toch als één geheel gezien zou kunnen of mogen worden. Want wat doet Hooft met deze Hendrik De Grote, ‘bleek van oogen; maar diepdenckend’? Hij schetst, niet alleen in dit ene zinnetje maar met verschillende tegenstellingen, het portret van een man die er uitziet als een flegmaticus maar dat allerminst is. Sterker, ook zijn ‘effen’ gedrag heeft een dieper grond. Hooft schetst een fysiognomisch beeld, volkomen traditioneel, maar laat tegelijk zien dat het beeld bedriegt. Een aantrekkelijke uitgangspositie voor een biograaf, zou men denken, maar het portret bevindt zich aan het einde van de levensbeschrijving en dient vooral

[p. 160]

om de gecompliceerde levensloop begripsvol af te ronden. Waar het voor mij om gaat, is dat Hooft het systeem zo soepel hanteert en blijkbaar aanneemt dat zijn lezers weg weten met zijn observaties. Alles geschiedt heel terloops, en juist dat verraadt de diepe vertrouwdheid bij auteur en lezer.

Het lezen van dit portret troostte mij: de eenheid van het vak was groter dan de achttiende-eeuwers vermoedden, en althans hier hadden de renaissancisten gelijk met hun continuïteitsdenken, al was het jammer dat zij ons bij mijn weten toen niet op deze plaats wezen. Huygens' Zedeprinten hadden wel alle eer van een plaats in de traditie der typenbeschrijving gekregen, al werd Huygens' bekendheid met de traditie verklaard door de toevallige kennismaking met het genre, op reis in Engeland. Hoofts plaats is sterker, want nonchalanter, organischer.

In een poging enkele Fransen te tonen waartoe Hooft in staat was, vertaalde ik de twintig regels; toen alle fouten eruit waren, bleef een tekst over die ook door kenners van de Grand Siècle nog werd bestempeld als ‘diablement difficile’.

Voor mij overheerst altijd de strenge, bijna diagnostische blik, de strakke schoonheid van de zinnen (las Hooft ze zichzelf voor?) en bovenal de waarschuwing. Voor een achttiende-eeuwer moet er immers wat te leren zijn.

Bijlage

Fragment Hooft: ‘Beschrijving van Hendrik de Grote’; uit: C. Van de Ketterij, Grammaticale interpretatie van zeventiende-eeuwse teksten (Groningen 1976, tweede druk).

1.	Uyterlycker ghedaante, is hy gheweest van matighe lenghte, welgheschapen, vroegh grys, saluw van trony, bleeck van ogen; maar diepdenckend, ende zeer ernstigh van ghelaat, ende daar een' rustigheidt onder: in 't spreken kort ende kraftigh, ende wonderlyck wacker in 't wederspreken.
2.	In 't bestraffen gingen hem de woorden af met zulck een' scharpheidt, ende den misdoenden zo na, dat men meent eenighe daar over gestorven te zyn: als oock aan 't snyden van een ghesteurt opzicht.
3.	Zyne kledingh was doorgaands onkostelyck, zonderling, geduurende het inlandsch oorlogh: om de zuinigheidt te doen achten onder den adel, ende zich te lyden nevens de geenen die zich leden om zynen dienst.
4.	Gelycken regel hieldt hy in zyne tafel, meer met redeneering van begaafde vernuften, dan met overdaadt van leckernije gestoffeert. Zyn zin was renlyck ghedient te zyn, ende van welgegheslaghe spyze: op zyn Italiaansch.
5.	De overdaadt der praalstaatsien ende triomphen plaght hy af te slaan, op rede, datze den behoeftighen van achtbaar-

[p. 161]

	heidt nodigh waren; niet den geenen die door deughd hunner daden zich in aanzien gestelt hadden.
6.	Van ghezight was hy uytnemende wacker; maar van ghehoor gauw, boven alle geloof: zulx dat hy van verre vatte, 't geen een gemeen oor van op 't naaste by inluistering niet verstaan kon.
7.	't Geen op zyn' lof te zeggen valt, is, dat hy eens door dwang, andermaals willens der Gereformeerden belydenis verzaackt heeft: daar hy Gode alleene rekening van schuldigh was; ende geene menschen zich qualyck by bevonden hebben.