Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 152]

René van Stipriaan
Wat mankeert er toch aan de Gysbreght?

ALS JE TWIJFEL WILT ZAAIEN OVER JE SMAAK OF OVER JE GEESTELIJKE GEZONDHEID DAN IS HET UITEN VAN BEWONDEring voor Vondels Gysbreght een goede methode. Dat geldt zelfs voor de kringen van neerlandici. Over de Gysbreght spreek je bij voorkeur wat meewarig, met enig begrip voor traditie en vervlogen dichterlijke waarden, maar ook met de zekerheid dat het stuk cerebraal en statisch, en dus onspeelbaar is.

De zogeheten Gysbreght-traditie - de gewoonte om het stuk op nieuwjaarsdag te vertonen - is in 1969 na ruim drie eeuwen ten prooi gevallen aan de Aktie Tomaat, en zal wel nooit meer in ere worden hersteld. De vraag is of je dat, als liefhebber van het stuk, moet betreuren. De traditie heeft stuk niet alleen bekend maar vooral ook berucht gemaakt. Het oordeel van Conrad Busken Huet uit 1867 dat ‘Gysbreght van Aemstel een treurspel is bij welks opvoering niemand treurt en de gehele wereld naar huis verlangt’ is een bondige vertolking van de hevige gevoelens van verveling die het stuk eeuwenlang moet hebben opgeroepen. De Gysbreght verwierf een status die vergelijkbaar is met die van de oud-vaderlandse oliebol; niemand houdt er echt van, maar hij wordt toch weer elk jaar geserveerd.

De verhouding van de Nederlander tot zijn literaire klassieken lijkt geen ruimte te bieden aan spontaniteit, laat staan aan pure liefde. De belangrijke, gecanoniseerde werken van de Nederlandse literatuur dragen bijna alle het stigma van de verplichte literatuurlijst. Wie bijvoorbeeld hoort spreken over het Roelantslied, ruikt geen doorploegd slagveld, voelt niet het trillen van een hartverscheurend hoornblazen, maar denkt onwillekeurig terug aan een kalkbestoven en galmend klaslokaal. Uitzonderingen vormen het Wilhelmus dat we periodiek woordloos zien uitdoven op

[p. 153]

de gezichten van de spelers van het Nederlands elftal, en de Gysbreght dat als toonbeeld van het katterige nieuwjaarsgevoel inmiddels door Strauss' Radetzkymars is afgelost.

De verstoorde verhouding van de Nederlander tot zijn klassieken lijkt haar oorsprong te vinden in goede bedoelingen, die nauwelijks meer dan een hol begrip van de Nederlandse literaire cultuur bewerkstelligen. De Gysbreght van Aemstel is door de eeuwen heen geheel gaan samenvallen met zijn traditie, het besef van de tekst is gereduceerd tot de regels ‘waer werd oprechter trouw...’, ‘o Kersnacht, schooner dan de daegen...’ en ‘vaer wel, mijn Aemsterland: verwacht een' andren heer’. De intensieve bemoeienis van neerlandici met dit spel sinds de negentiende eeuw heeft daar niet veel in positieve zin aan kunnen veranderen. De klachten over hoogdravendheid, karakterologische inconsistenties en dramatische gebreken worden ook in hun kringen vaak gehoord.

Hoe schril steekt dat oordeel af bij de bewondering van Hugo de Groot, die Vondel in verband met de Gysbreght zonder enig voorbehoud vergeleek met de grote Griekse tragediedichters Sophocles en Euripides (zie de aanhaling uit een brief van De Groot in Het leven van Joost van den Vondel van Geeraardt Brandt). Nu moeten we met het aanhalen van dergelijke loftuitingen wel een beetje uitkijken. Vondel had immers de Gysbreght aan De Groot opgedragen, en wat meer is, het trekken van parallellen met roemrijke voorgangers was een geliefd onderdeel van menige literaire laudatio. Maar het hanteren van literaire conventies door De Groot hoeft nog niet in te houden dat hij het stuk niet oprecht bewonderde.

De redacteuren van deze bundel essays stelden de vraag naar het persoonlijke aspect in de omgang met oude teksten, en hier stelt de geschiedenis de vraag als het ware aan zichzelf. Wat is persoonlijk en wat is traditie, wat is spontaan en wat is formulair? Voor de renaissance en de barok lijkt het pleit definitief beslecht ten faveure van de traditie en het formalisme. Maar we moeten uitkijken dat dit verklaringsmodel ons niet in slaap sust. Want de formeel-traditionalistische benadering heeft het nadeel dat de vraag of Hugo de Groot oprechte bewondering voor het stuk had, en of hij waarlijk kwalitatieve parallellen tussen Vondel met de grote Griekse tragediedichters waarnam, vaak niet meer geëvalueerd wordt. Het aanwijzen van traditionalistische kenmerken kan een doel op zichzelf geworden, waarbij de intenties en ambities van de auteur onbesproken blijven. Aan dit gevaar is, naar mijn indruk, de historische neerlandistiek gedurende de laatste decennia niet geheel ontkomen.

Een ander zwaar accent in de hedendaagse vakbeoefening bestaat uit de neiging de zeventiende-eeuwers een sterk moralistische inslag toe te schrijven. Zeventiende-eeuwse auteurs geven inderdaad veel aanleiding te menen dat ze met hun werk een moreel nut beogen, want dat zeggen ze vaak ook met zoveel woorden,

[p. 154]

maar dat wil nog niet zeggen dat ze ook voortdurend moraliseren. Het moralisme dat onderzoekers de zeventiende-eeuwers toeschrijven, lijkt uit te nodigen tot de reconstructie van absolute en algemene lessen. Maar dit kan bijna niet anders dan tot eenzijdigheid en vervolgens tot verwarring leiden. Zo is men vaak al tevreden met de vaststelling dat een auteur aan het publiek het ideaal van ‘standvastigheid in tijden van tegenspoed’ voorhoudt, om dan in een moeite door te constateren dat veel gegevens uit de betreffende tekst niet goed onder die noemer passen. In de praktijk leidt een moralistische interpretatie veelal tot algemeenheden, die aan de rijkdom van een tekst geen recht doen. De ethische dimensie van veel Gouden-Eeuwse literatuur heeft betrekking op maatgevoel, paradoxen, dilemma's en subtiele beoordelingskwesties. Het moralisme dat door moderne onderzoekers wordt waargenomen, lijkt in veel gevallen meer verband te houden met het ethisch rigorisme van Da Costa en Groen van Prinsterer dan met de relativistische en casuïstische ethiek van de geletterde zeventiendeeeuwer. Het primaat van het moralisme, de veronderstelde ambitie om te beleren, dreigt deze dimensie echter geheel aan het oog te onttrekken.

De moralistische interpretatie van zeventiende-eeuwse teksten heeft geleid tot het hanteren van goed-kwaad dichotomieën als richtsnoer bij de beoordeling van personages. In de Gysbreght van Aemstel is het duidelijk dat Gysbreghts tegenstrevers, gekeken naar het spoor van ontreddering en vernietiging dat ze door de stad trekken, op weinig sympathie aanspraak kunnen maken. Maar moeten we daaruit concluderen dat Vondel Gysbreght als een held en als een moreel exempel wilde voorstellen? Dit is inderdaad de meest gangbare visie op deze toneelfiguur en over het algemeen is dit bovendien het uitgangspunt van een interpretatie die Gysbreght van Aemstel als een lokale grootheid voorstelt, die ondanks zijn tragische ondergang een voorbode is van de Amsterdamse bloei en machtsontplooiing in de zeventiende eeuw.

Deze veronderstelde heroïek en deugdzaamheid van Gysbreght heeft vele interpreten parten gespeeld. Welke betekenis moet er gehecht worden aan een held die onvermoeibaar strijdt, die vecht voor zijn stad en zijn geslacht, maar die desondanks roemloos ten onder gaat en die zijn stad, inmiddels veranderd in een rokende puinhoop, moet achterlaten om haar nooit meer terug te zien?

Ik wil hier wel bekennen dat ik tot voor kort niet erg hield van Gysbreght van Aemstel. Inderdaad, ik vond het stuk cerebraal en statisch, een spel waarin handeling en thematiek een geheel eigen route volgden, zonder ooit op een zinrijke manier in elkaar over te vloeien. Achteraf besef ik dat de vertwijfeling van de verschillende onderzoekers in mijn eigen gebrek aan appreciatie doorwerkte. Bovendien klonken de schaarse stemmen die de Gysbreght wél tot een groots meesterwerk verklaarden, zoals die van Gerard Knuvelder, weinig geloofwaardig.

[p. 155]

Het is de paradox van de onderzoeker dat hij eerst heel veel kennis moet verwerven alvorens hij datgene wat hem is geleerd terzijde kan schuiven. Na me enige jaren met zeventiende-eeuwse visies op hartstochten, wanen en allerlei vormen van dubbelzinnigheid te hebben beziggehouden, begon ik nog eens aan Gysbreght van Aemstel. Bijna alle school- en handboekenwijsheid over dit stuk viel in duigen. Gysbreght een held? Toch eerder een melancholicus die het zicht op zijn eigen situatie geheel is verloren. Gysbreght wijs? Niet zo wijs of hij begaat een aantal cruciale beoordelingsfouten. Gysbreght moedig? Moedig zeker, maar ook behoorlijk roekeloos en hóógmoedig. Vertolkt het stuk de glorie van Amsterdam? Het stipt de glorie aan, maar lijkt verder elke zelfgenoegzaamheid bij de zeventiende-eeuwse Amsterdammers de kop in te willen drukken.

Het spel loopt over van de begoochelende wendingen en analogieën die afbreken en in hun tegendeel verkeren. In dat spel van begoochelingen en verstoorde analogieën zitten niet alleen de personages gevangen, ook de toeschouwer wordt er in opgenomen. Dat diverse interpreten met hun duiding van de handeling niet tot een bevredigende slotsom konden komen, zou wel eens hierin een verklaring kunnen vinden.

Het strekt hier te ver mijn visie op de Gysbreght in haar finesses uiteen te zetten (zie daarvoor eventueel mijn artikel ‘Gysbreght van Aemstel als tragische held’ in De zeventiende eeuw 12 (1996) p.359-377). Mijn persoonlijke openbaring kwam erop neer dat ik eindelijk inzag dat de Gysbreght een door en door barok kunstwerk is. En het merkwaardige was dat ik dat vijftien jaar geleden waarschijnlijk ook al vond, met dit verschil dat ik toen nog de algemeen Nederlandse afkeer van barok deelde (als illustratie van die algemene afkeer spreken de betekenissen die in de Van Dale aan ‘barok’ worden gehecht boekdelen). Maar in de tussentijd was ik de barok gaan waarderen als een uitdagende, geestige, begoochelende en virtuoze literaire stroming, waarin de interpretatieve vermogens tot het uiterste worden beproefd.

Wie greep wil krijgen op het barokke kunstwerk dwaalt met zijn geest van het detail naar het grote geheel, en van het grotere verband terug naar het detail. En een twintigste-eeuwer zal in zijn interpretaties bovendien de historische context moeten betrekken, zo zeg ik mijn leermeester Eddy Grootes na. Dit proces kan alleen op gang worden gehouden door nieuwsgierigheid én bewondering. Het eerste willen de meeste neerlandici wel aanvaarden, het laatste zien we echter maar zelden aan de dag treden. Terwijl er geen betere aanjager van de nieuwsgierigheid is dan oprechte bewondering, probeert de literair-historicus er toch vrij van te blijven, bang als hij is voor esthetiserende oordelen en subjectiviteit.

Toch zou in het geval van Gysbreght van Aemstel het bewonderende oordeel van Hugo de Groot een goede raadgever geweest

[p. 156]

kunnen zijn. Want aan de Gysbreght mankeert niets. Het is een verbluffende en uitdagende literaire tekst die regel voor regel boeiende gezichtspunten kan oproepen. Maar is het niet juist die verfijnde barokke inslag die een goed begrip door het grote publiek misschien in de weg moest staan? Het valt niet uit te sluiten: kennis van de traditie en de historische context waarin dit drama is ontstaan, is in dit geval bijna onontbeerlijk. Maar wat het stuk vooral tegen heeft gehad, is de loden last van de traditie waarin Gysbreght eeuwenlang de rol van nationale held tegen wil en dank moest spelen.