Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 141]

Mieke B. Smits-Veldt
Zeventiende-eeuwse dichters: voor in of buiten de studeerkamer?

MIJN ALLEREERSTE GESPREK MET EDDY GROOTES, TOEN WE ALLEBEI NEGENTIEN JAAR WAREN, GING OVER GEDICHten en gevoel. Het was september 1955: een aantal novieten droeg op een bijeenkomst van de toneelvereniging van de Amsterdamse studentenvereniging usa een gedicht voor, ten overstaan van een kritisch gehoor van ouderejaars, op zoek naar nieuw toneeltalent. Eddy was eerstejaars, ik al derde. Zijn keuze, Leopolds Legende, moet mij geroerd maar ook wat onthutst hebben. Iemand die een gedicht uitkoos over een kwetsbare, eenzame Christus die het lijden van een stervende prostituée op zich neemt, en die dit met zoveel inleving voor kon dragen, moest toch zelf wel erg gegrepen zijn door de tragiek en het religieus besef dat eruit sprak - zo dacht ik toen. Na afloop complimenteerde ik hem dus niet zozeer met zijn retorisch talent - wat voor de hand gelegen had na een voordrachtsessie van potentiële acteurs -, maar ik schijn iets gezegd te hebben in de trant van ‘Dit gedicht spreekt je vast wel sterk persoonlijk aan’. Toen Eddy mij zo'n vijfentwintig jaar later aan die opmerking herinnerde, vertelde hij me ook wat hij toen dacht: ‘Wel nee, ik kon het gewoon mooi voordragen’.

In de jaren '80 begreep ik dat best. Tijdens een intense overgave aan een spannende vakbeoefening - en zeker in een tijd waarin we ons vol overtuiging concentreerden op poëzie met een aanwijsbare functie in de historische samenleving - was voor mij historisch lezen een tweede natuur geworden, en dan in mijn vakpraktijk vooral het lezen van zeventiende-eeuwse toneelteksten, gelegenheidspoëzie en andere gedichten waarin de dichter zich vanuit aanwijsbare literaire opvattingen met een uiteindelijk ‘docerend’ doel op een groot publiek richtte. We wisten immers: als literatuurhistorici waren we gericht op het beschrijven en verkla-

[p. 142]

ren van literaire ontwikkelingen in een veranderende maatschappij, en onze keuze voor afzonderlijk te bestuderen teksten stond in dienst daarvan. Het hield voor mij vooral een groot intellectueel plezier in, dat reconstrueren en begrijpen van wat een dichter van zo'n in principe vreemde tekst wilde zeggen, vanuit een al even vreemd literair, ideologisch en feitelijk referentiekader. Van intiem contact met zeventiende-eeuwse teksten was daarbij geen sprake, ook niet in het café, waar we toch vrijelijk oncontroleerbare uitspraken deden. Lyriek die over de eeuwen heen direct aan ons gevoel appelleerde, was nauwelijks onderwerp van aandacht, noch van gesprek. Belangstelling voor de biografie van een auteur lag dan ook slecht op onze markt: in onze teksten speelde die, dachten we, nauwelijks een rol en als iemand daar anders over dacht, haastten we ons te benadrukken dat die grotendeels op ahistorische interpretatie berustte.

Dat nam natuurlijk niet weg dat ik, gericht op een ontwikkeling van toneelopvattingen, en passant toch allerlei beeldende evocaties in zeventiende-eeuws toneel van dichters als Hooft en Vondel - toch die maar weer - ook vaak ‘mooi’ vond. ‘Delectare’ door verbeelding, ritme en zeggingskracht van die paar grote dichters te over, maar ook de beschrijving van de rijzende dag in de Geeraerdt van Velsen (‘De blancke uchtend met haer bloosend roode kaecken, // In 't heuchelycke kleedt van dundoeck en scharlaecken, // Rust toe ten Hemelvaert’ enz.), hoe beeldend en met krachtige adem verwoord, bleef voor mij toch vooral boeiend omdat hij behoorde tot een wereld met andere conventies, geheel gescheiden van de mijne. Dat gold zeker nog meer voor het door Vondel beoogde ‘movere’. Ik kon gefascineerd raken door de wijze waarop deze in Gebroeders de wanhoop van Rispe onder woorden bracht, die het publiek eertijds de adem moet hebben benomen van ‘schrik en medelijden’, maar zelf werd ik door de mij vreemde pathetiek niet emotioneel geroerd. Fascinatie, ja, ook door bijvoorbeeld de beschrijving van het tragische moment waarop Lucifer in Vondels gelijknamige stuk inziet dat hij als hoofd van de rebellie tegen God zijn eigen ondergang tegemoet gaat. Maar ook hier geen persoonlijke emotie op basis van herkenning: niet de woorden vormden hier een barrière, maar de grote afstand tussen Vondels religieuze wereldbeeld en het mijne.

Nu, in 1997, als ik de Lucifer of de Geeraerdt van Velsen, maar eigenlijk ook de meeste zeventiende-eeuwse teksten van de canon, met jongerejaars neerlandici behandel, is mijn besef van de afstand tussen onze cultuur en die van de zeventiende eeuw alleen maar groter geworden. Hen te laten proeven van het intellectuele plezier in het overbruggen van die afstand kost ook meer inspanning dan toen eerstejaars nog Leopold en Nijhoff uit hun hoofd kenden, gewend waren aan het lezen van poëzie uit het verleden, met niet direct toegankelijke literaire taal en vormgeving, en vooral

[p. 143]

geen probleem hadden met een wereldbeeld dat met klassieke en bijbelse kennis was doordrenkt. En dat het historisch besef van tegelijk verbondenheid en distantie tot het eigen verleden juist opwindend kan zijn: hoeveel behoefte heeft iemand daaraan die zijn eigen heden nog moet ontdekken? Vaker dan vroeger lees ik nu dan ook als tegenwicht met hen op zijn minst één van die paar prachtige liefdessonnetten van Hooft voor Christina van Erp, over gemis en verlangen, die wel direct om hun gekanaliseerde emotie bewonderd, herkend en meegevoeld kunnen worden. En natuurlijk, eveneens om de intense, geserreerde emotie die eruit spreekt: Huygens' Cupio dissolvi, op de dood van Sterre. Toch aarzel ik al bij dit laatste gedicht: bij mij wekt het ontroering, maar hoeveel afstand schep ik niet door mijn (noodzakelijke) uitleg van Huygens' gebruik van taal en beelden en vooral ook door het feit dat nauwelijks één achttienjarige zijn religieuze wereldbeeld meer kan herkennen? In dit geval is het misschien vooral het beroep op Huygens' biografie die de betrokkenheid tot stand brengt die toch wezenlijk is voor persoonlijk leesplezier?

De biografie is inmiddels in ere hersteld; zeventiende-auteurs zijn weer cultuurdragers geworden. Vragen naar de impulsen die hen tot schrijven brachten en naar de rol van poëzie in hun eigen leven lijken me meer te boeien dan vroeger. Maar daarnaast word ik, geloof ik, ook meer dan vroeger getroffen door wat nu juist niet wezenlijk anders was, waar je mensen van bijna vierhonderd jaar geleden ineens direct op de huid lijkt te zitten, en ze je als mens enorm bevallen. Dat gebeurt me eigenlijk vooral bij die paar auteurs waarvan we ook niet-literaire teksten kennen. In de brieven van Hooft hebben we natuurlijk unieke voorbeelden van egodocumenten waarin een fijnzinnig, hoffelijk en redelijk mens spreekt, die ik graag persoonlijk had gekend, een beeld dat altijd meespeelt als ik zijn poëzie lees. Dat we hem in één brief, met letterlijke sporen van bloed en tranen, als smekende dinger om de hand van zijn tweede vrouw aantreffen, maakt het directe contact zelfs bijna te intiem. Het zijn overbekende gevallen, net als Hoofts briefwisseling met Tesselschade Roemers, waarin we hen ook weer bijna lijfelijk ontmoeten in momenten van verdrietverwerking om de dood van hun geliefde en in hun vriendschap tot elkaar. Bij het lezen hiervan is er verbluffend direct contact, een verbondenheid met die mensen uit het verleden, die een extra dimensie krijgt omdat ook zoveel generaties voor mij deze heel persoonlijke brieven gekoesterd hebben. Echte opwinding maakte zich ook van mij meester toen in 1991 het aan Jacob van Campen toegeschreven dubbelportret van Constantijn Huygens en Susanna van Baerle werd ontdekt, dat eeuwen lang ergens in een Schots kasteel was weggestopt en nu in het Mauritshuis hangt. Toen wisten we eindelijk hoe Huygens' geliefde Sterre, aan wie hij zoveel gedichten wijdde, eruit zag. Je ziet een helder, beetje afstandelijk kijkend, zeer aanwezig mens, van wie wij, zoveel eeu-

[p. 144]

wen later, meer weten dan zij op dat moment kon vermoeden, tot haar lieve woorden voor haar zoontje Christiaan op haar sterfbed toe, die Huygens in het dagboek over de jeugd van zijn kinderen optekende.

Als antwoord op de vraag in hoeverre ik met enig gedicht uit mijn vakgebied werkelijk intiem contact heb gekregen, ook buiten mijn studeerkamer, hoef ik niet lang na te denken, want het zijn er maar een paar. Dat het gedicht dat ik hier kies, me roert, wordt zeker bepaald door de fraaie vorm en de beheerste emotie die eruit spreekt, maar ook voor een belangrijk deel door kennis van de bewogen biografische situatie en de vriendschap waarop het inspeelt. Toch dat niet alleen. De schrijfster troost haar vriend, die zijn geliefde vrouw verloren heeft, niet, maar geeft hem een raad, die een beroep doet op zijn creativiteit: hij weet dat een dichter in staat is om door concentratie op de herinnering aan zijn verloren geliefde zijn verdriet in poëzie te sublimeren. Zij heeft dat gedaan, laat hij dit nu ook in praktijk brengen. Zo'n raad getuigde toen van een moderne visie op de psyche van de mens, die ook nu direct aanspreekt: ‘Hij stell’ zijn leed te boek, zo hoeft hij 't niet t‘onthouwen’.

In 1985 citeerde Eddy Grootes nu juist dit sonnet om aan te tonen hoe ook een gedicht binnen de privé-sfeer een historische kenbron kan zijn, in casu over opvattingen betreffende het verwerken van verdriet. ‘Maar’, zo voegde hij er aan toe, ‘het stijgt daar bovenuit doordat het zelf op treffende wijze een esthetische vorm geeft aan een emotie die eraan ten grondslag ligt. [...] Die esthetische meerwaarde moet niet uit het oog worden verloren wanneer men de zeventiende-eeuwse letterkunde gebruikt als bron voor historische kennis.’ Hier sprak een literatuurhistoricus die tijdens de oprichtingsvergadering van de werkgroep De XVIIe eeuw voorzichtig de mogelijkheden van historische literatuur als bron voor andere historische disciplines verkende. Ik kan me voorstellen dat hij als privé-persoon door dít gedicht op enig moment ook persoonlijk is geraakt.

In míjn persoonlijke verhouding tot dit sonnet kan ik me tevens verbonden voelen met heel veel lezers in en buiten mijn vak. Het werd in september 1637 geschreven door Tesselschade Roemers, die zich tot Constantijn Huygens (Vastaard) richtte via hun gemeenschappelijke vriend Hooft, vier maanden na de dood van Susanna van Baerle en ruim drie jaar na de dood van haar eigen man Allard en hun oudste dochtertje:

Aan mijnheer Hooft, op het overlijden van mevrouw van Zuylichem.

Die als een baak in zee van droefheid wordt gehouwen [= beschouwd],
Geknot van stam en tak, en echter leven moet,

[p. 145]

 

Zendt u dit zwak behulp voor 't troosteloos gemoed,

 

Gedompeld in een meer van Baerelijke rouwe.

 

 

 

Zegt Vastaard dat hij mocht papieren raad vertrouwen,

 

Zo d'innerlijke smart zich schriftlijk uiten kon.

 

Hij staroog' in liefs glans als Adelaar in de zon,

 

En stell' zijn leed te boek, zo hoeft hij 't niet t' onthouwen.

 

Papier was 't wapentuig waarmee ik heb geweerd

 

Te willen sterven, eer't de hemel had begeerd.

 

Daar overwon ik mee, en deed mijn vijand wijken.

 

 

 

Zijn eigen lesse leer hem matigen zijn pijn,

 

Want kwelling op de maat en kan zo fel niet zijn.

 

Bezweer hem dat hij zing' op maatzang droefelijke.