Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 115]

Herman Pleij
Weerkaatste emoties?
Over het genieten van oudere teksten

NATUURLIJK KAN DE NEDERLANDSE LITERATUUR OOK ONTROEREN EN EMOTIONEREN. ANDERS ZOU ZIJ EENVOUDIG NIET bestaan. Overigens is dat minder evident dan het lijkt. Een dergelijk vermogen behoort namelijk niet tot de primaire eisen die men in alle tijden aan literatuur (of wat daarop lijkt) gesteld heeft.

Gedurende het ancien régime laat literatuur zich eerder vangen in termen van leren, stichten en vermaken die men graag alledrie tegelijk aanwezig ziet en ook nog eens onontwarbaar met elkaar vervlochten. Daarbij mag best een traan vallen, zolang maar duidelijk blijft dat emotionering een middel is dat gebruikt dient te worden om andere doelen te bereiken. Een auteur kan daarvoor heel professioneel kiezen, en zijn luisteraars en lezers worden verondersteld dat middel te herkennen. Maar de doelen blijven elders liggen, met een sterke voorkeur om in meer algemene zin te onderwijzen hoe men de weg openhoudt naar het hiernamaals, een weg die bijkans onbegaanbaar geworden is door de talrijke struikelblokken waarmee de duivel na de zondeval de aarde bezaaid heeft.

Het zou de tijdgenoot van toen nogal absurd voorkomen dat wij die ontroering in zijn teksten als ultieme exponent van een esthetische kwaliteit opeisen of zelfs willen afdwingen. En hij zou in de lach schieten bij al die onvermoeibare pogingen om de ervaren of geambieerde emoties in het eigen, moderne leven te verbinden met de veronderstelde emotionaliteit in een oudere tekst. Voor hem is emotie slechts een wapen, dat welomschreven onderdeel vormt van het retoricale arsenaal.

[p. 116]

Desondanks wil menigeen (meestal een neerlandicus) zulke ervaringen hebben, al behoorden ze noch tot de primaire intenties noch tot de feitelijke recepties van literatuur destijds. Wie geraakt meent te worden door Vondels Lucifer of de Esmoreit exploiteert teksten die voor iets anders ingericht zijn. Daar is uiteraard niets op tegen. Alleen spreekt het allerminst vanzelf dat men ontroerd wordt of wil worden door oudere literatuur. Het is meer een eigenaardigheid van onze tijd, een afgedwongen projectie dan wel een opgedrongen waarde aan die enorme berg epische, lyrische en dramatische teksten van vroeger die, aldus getrimd, van ons literatuur mogen gaan heten: wat het emotionele bombardement niet verdraagt, moet afvallen.

Zulke exploitaties ondergaat het verleden aan de lopende band. Die roepen steeds hun eigen problemen op. Deze komen bijvoorbeeld aan het licht wanneer zulke privé-exercities van door de vaderlandse letteren bevlogenen opgedrongen worden aan studenten, schoolkinderen en zelfs een argeloze krantenlezer hier en daar. Gepoogd wordt om met enkele handgrepen een tekst consumptierijp te maken voor moderne lezers, als ware deze nu in wezen niet anders dan het mooiste eigentijdse gedicht, het ontroerendste verhaal of de meest aangrijpende roman. Die handgrepen bestaan uit een enkele woordverklaring, de uitleg van afwijkende constructies en wat beperkt achtergrondcommentaar. Daarmee zou de tekst weer toegankelijk gemaakt zijn en bevrijd van de smetten van de tijd, die anders de tijdeloze waarden van de tekst aan het oog onttrekken. Na zo'n schoonmaakbeurt telt alleen nog kwaliteit en die dient zich in principe te meten met dienovereenkomstig bewerkte literatuur van alle tijden.

Moet men de onderzoekers, beheerders en propagandisten van het literaire erfgoed geloven - van docent voor een rumoerige klas tot onderzoeker voor inmiddels even rumoerige groepen studenten -, dan is er heel wat ontroerends in de volkstaal geschreven volgens de eeuwige wetten van de literatuur, zodat deze teksten ook voor ons op dat gewenste niveau toegankelijk zouden zijn. Desgevraagd of daartoe min of meer gedwongen, verklaren steeds meer neerlandici hoezeer hun object hen bij tijd en wijlen direct in hart of ziel weet te raken. Men vindt troost bij Hadewijch, ontroering bij Hooft, diepe melancholie bij Bijns, schaterende opwinding bij Bredero en wat al niet: wie diep genoeg graaft, vindt al zijn emoties terug.

Aandoenlijk is dan de onderwijzer van kind en volk die teleurgesteld moet vaststellen, dat de eigen geraaktheid slecht of zelfs helemaal niet overdraagbaar blijkt op tijdgenoten die niet hun brood verdienen aan de Nederlandse literatuur van het verleden. Terwijl hij het nog zo mooi kan uitleggen! Maar het verleden verdraagt geen straffeloze projecties van een modern emotioneel register, hoe subtiel en gevarieerd dat ook mag zijn. Niet alleen zijn de teksten van toen daarvoor niet bestemd, ook de consu-

[p. 117]

menten van toen beschikken over andere emotionele uitrustingen die niet zomaar teksten toestaan de snaren daarvan zonder omwegen te bespelen.

Aan die situatie maken woordverklaringen en achtergrondcommentaren zeker geen eind. Verongelijkt, zelfs beteuterd blijft de neerlandicus zitten met zijn even verbeelde als slecht overdraagbare emoties, vooral als het gaat om teksten die in het verleden een enthousiast publiek gevonden hebben dat zich kennelijk sterk aangesproken voelde. Slechts een doodenkele tekst uit het verleden verdraagt het offensief met de primaire emoties van nu. Eigenlijk zijn dat er nog minder dan men zou denken. Bovendien hebben ze als kenmerk dat ze allerminst ‘van alle tijden’ zijn, hoe graag men in de loop van de twintigste eeuw deze gedachte ook is gaan huldigen.

Emotionele waarderingen van Homerus, Shakespeare, Cervantes (en wie eigenlijk nog meer?) zijn zeker niet van alle eeuwen, zodat het aannemen van een emotionele verankering van deze auteurs voor een complete eeuwigheid op zijn minst wat naïef overkomt. Dante lijkt er al niet bij te horen, terwijl de bijbel eigenlijk hors catégorie is, in de eerste plaats volgens de actieve gebruikers zelf: waag het niet om deze zomaar literatuur te noemen. Dante behoort tot een soort die wel meer voorbeelden telt. Maar de vele uitingen van waardering worden echter zelden onder woorden gebracht in termen van een direct emotioneel contact.

Met Dante (Hooft, Huygens, de abele spelen, Veldeke, Maerlant voor mijn part, en niet te vergeten Rhijnvis Feith en Anna Bijns) maakt men emotioneel contact in het kader van onderzoeksvragen en persoonlijke filosofieën. Daarbij komt dat eerste opmerkelijk meer voor dan het laatste, zeker als het om de Nederlandse literatuur van voorheen gaat. Onderzoekers die geëmotioneerd en vol passie met hun auteur of tekst bezig zijn en daarvan bevlogen verslag doen, zijn er bij de vleet. En gelukkig maar. Zij dienen namelijk uit te leggen wat het bijzondere taalgebruik, dat later literatuur is gaan heten, allemaal heeft aangericht in de loop der eeuwen in het kader van de nederzettings- en beschavingsgeschiedenis, het staatsvormingsproces, de ontwikkeling van collectieve mentaliteiten en persoonlijke appreciaties. Literatuur speelde (en speelt) een weliswaar veranderlijke maar immer prominente rol bij de ideologisering van individu en massa. En een zichzelf respecterende samenleving die met het oog op de toekomst een zeker bewustzijn van zichzelf nastreeft, huurt deskundigen in om zulke functies te duiden en te onderwijzen aan alle onderdanen.

Maar daartoe hoeven die hogepriesters van het geschreven woord niet speciaal zelf van hun objecten ondersteboven te zijn. Liever niet zelfs, omdat deze neiging vanaf grofweg 1900 om de literatuur aller tijden te esthetiseren met terugwerkende kracht, tot de opvatting heeft geleid dat een leraar op school allereerst zijn leerlingen moet aanpraten dat literatuur mooi is en lezen dus heer-

[p. 118]

lijk. Vooral door de boodschap van de gedwongen mooivinderij is het literatuuronderwijs ten slotte in een crisis geraakt, die het de status heeft bezorgd van een soort vrijetijdsbesteding op school, niet ongelijk aan de gymnastiekles: je zult en moet eraan geloven, maar als dat niet wil lukken, is het ook niet erg - met een onvoldoende voor gymnastiek is nog nooit iemand blijven zitten.

Basiskennis van aard en werking van de nationale literatuur in internationale bedding dient deel uit te maken van de bagage waarmee een scholier het onderwijs verlaat. Genot en opwinding kunnen daarbij een rol spelen onder alle betrokkenen, zolang het streven daarnaar maar geen uitgangspunt of voorwaarde is. Genieten van oudere literatuur is een voorrecht - een luxe wellicht - die beide nooit voorgeschreven of aangeleerd kunnen worden. Mooi is hoogstens meegenomen.