Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 110]

Bert Paasman
Et omnia vanitas

HAD DE REDACTIE VAN DEZE EDDY-GROOTES-BUNDEL ONS GEVRAAGD OM ONZE VIJFENTWINTIG LIEVELINGSGEDICHTEN OP TE biechten en onze tien lievelingsromans of -verhalen en onze vijf favoriete toneelspelen, en om bij iedere titel een korte getuigenis af te leggen, wat een markante verschillen en overeenkomsten in de literaire persoonlijkheden zou deze top-40 te zien geven. Welteverstaan, als iedereen zo ongeveer hetzelfde gelezen had en zo ongeveer in dezelfde mate de waarheid sprak. Een ijdele wens.

Ik zou, nu dit niet het geval is, goede sier kunnen gaan maken met enkele Oost- of West-Indische teksten waarvan ik zeker weet dat bijna niemand van mijn collega's die gelezen heeft en aldus de suggestie wekken dat deze collega's pijnlijke lacunes in hun leeservaringen hebben en bovendien het emotionele leesgenot missen dat mijn leven juist zo verrijkt. Zoals men dat doet in de beste-boeken-van-het jaar in het Oudejaarsnummer van Vrij Nederland. Wat een ijdelheid.

De eerlijkheid gebiedt mij echter om de waarheid te vertellen: de literatuur die mij blijvend emotioneel leesgenot verschaft, wortelt in een vroegere levensfase, ver voor mijn specialisatie in Verlichtings- en Koloniale en Postkoloniale literatuur. Uit mijn protestants-christelijke jeugd. Nee, geen gereformeerde standaardvader die wij, kinderen, sprinkhanen lieten eten, of die ons op eerste paasdag wekte met ‘de Heer is waarlijk opgestaan’. Het lag gecompliceerder. In mijn jeugd leerde ik een breed spectrum van de christelijke regenboog kennen: bezocht behalve de hervormde kerk (orthodox en vrijzinnig), het Leger des Heils, de gereformeerde kerk, de remonstrantse en doopsgezinde kerkjes, en dat alles aangevuld met zondagsschool, kerkkoor, catechisatie en jongerenclubs. Het was het rijke protestantse leven van eenvoudige en

[p. 111]

oprechte provinciale gelovigen, waarin bijbel en scheurkalender, psalmen en gezangen, preken en getuigenissen, stichtelijke lectuur, bijbelplaatjes en orgelspel de brug naar de literaire en andere muzen vormden - en iemand voor het leven tekenden.

Het enige tegenwicht vormden de fantastische en absurde verhalen (geheel niet stichtelijk, noch stichtend) die mijn vader dagelijks voor het slapen gaan improviseerde, waarin ook allerlei personages en motieven uit de ‘echte’ literatuur figureerden (die hij vanwege de oude hoofdacte van de Middeleeuwen tot zijn examenjaar kende). Toen ik later bij hem op school zat, liet hij ons schooledities van de Reynaert, Vondel en Multatuli lezen en voordragen. Er werd veel voorgedragen.

Toen ik, dank zij de Voorzienigheid, aan de (toen nog) Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam Nederlands ging studeren en kritische literatuur en kritische dag- en weekbladen begon te lezen, kwam er binnen een jaar een einde aan het vertoon van vroomheid, niettegenstaande het feit dat ik aan de Overtoom bij een allerliefst kolonelsechtpaar van het Leger des Heils op kamers woonde. Ik moest hen langdurig over de mystiek in de Middeleeuwen vertellen: er liep ‘immers’ één rechte lijn van Hadewych en Ruusbroec, via de moderne devotie naar de Hervorming, de nadere Reformatie en het o zo sobere en werkzame leven van hun Leger des Heils. Bij hen was ik nog vroom, op college sloeg de grote twijfel toe.

Al weg vroomheid? Nee, weg bewuste vroomheid, want christen blijkt men vaak levenslang te zijn en, naar men zegt, zelfs voor de eeuwigheid. Dus volgde ik allerlei colleges filosofie, humanisme, socialisme, en las gretig studies, essays en memoires van twijfelaars, rationalisten, agnosten en soms (niet zonder huiver) van atheïsten. Logisch dat in mijn hoofdvak al spoedig Menno ter Braak een zogeheten ‘belangstellingskern’ werd - uiteraard met de onvermijdelijke Du Perron aan zijn Forum-zijde, maar die vond ik toen nog onleesbaar op zijn Parlando-poëzie na. Want ik hield van poëzie die toegankelijk was voor, volgens mijn docenten eigenlijk geschreven was voor, close-reading.

Poëzie geschreven voor de zwervende zenuw, met name lyriek, hoe getuigender hoe liever, verslond ik echter nog meer; van auteurs die twijfelden en hoopten, die zich dikwijls ‘door de nevelen des ongeloofs’ aan Gods alziend oog onttrokken dachten en zich even vaak weer onder Zijn heilsbanieren schaarden. Vooral de vanitasliteratuur deed het goed. Immers, wat is de nietige mens zonder God? Wat is de zin van ons kortstondig en ellendig bestaan zonder uitzicht op een zalige eeuwigheid? In het algemeen, een literatuur met een hoog nietigheids- en vergankelijkheidsgehalte waarmee de zeventiende en achttiende eeuw rijkelijk gezegend zijn:

O God, die de gedachten
Der mensen ziet en leest!

[p. 112]

 

Gij weet was sij betrachten

 

In 't midden van haar geest,

 

Waar zij haar toe begeven,

 

Hetzij tot goed of kwaad,

 

In dit ellendig leven,

 

Dat als een wind vergaat.

De complementaire poëzie over wanhopige liefdes en wrede scheidingen door de dood sloten op mijn voorkeur naadloos aan:

Of droom ick, en is 't nacht, of is mijn' Sterr verdweenen?
Ick waeck, en 't is hoogh dagh, en sie mijn' Sterre niet.
O Hemelen, die my haer aengesicht verbiedt,
Spreeckt menschen-tael, en seght, waer is mijn' Sterre henen.

Poëzie met veel O, Ach, Helaas en andere exclamatio's, poëzie met veel twijfel, wanhoop en ijdele dromen. Ik verzamelde een grote kaartenbak met vanitas-teksten en teksten over wreed gescheiden lievelingen. Om er een ultieme bloemlezing van samen te stellen, uiteraard onder de titel ‘Vanitas vanitatem’. Bijna al onze zeventiende- en achttiende-eeuwers zouden daarin vertegenwoordigd zijn. Zo voelde ik me aangetrokken tot Jan Luyken, Elisabeth Maria Post en Rhijnvis Feith. Het kleine vanitas-gedicht ‘Air’ uit de Duytse lier intrigeerde mij bovenmate, vooral door de slotverzen

d' Oogen waaken
Met de dood in duysterheen.

Ik kon die niet anders lezen dan dat de ogen bij het intreden van de dood zouden opengaan en alleen duisternis, nee, nog erger, alleen duisterheden zouden waarnemen. Zou een mens die alleen voor genot koos voor eeuwig de duisternis ingaan, zoals Meeuwesse beweerde? En per implicatie de ogen van de deugdzame mens in het hemels licht ontwaken? Maar Luyken maakt in ‘Air’ dit onderscheid niet, het lijkt dat hij over ieder mens spreekt:

d' Arme mensch vergaapt sijn tijt,
Aan het schoon der ydelheyd
Maar een schaduw die hem vlijt,
Droevig! wie kan 't weeren?

Merkwaardig zou in dit licht het sensuele gedicht over Argivina, ‘Schoonheyd is bekoorelijk’, zijn, door Meeuwesse gered als een uiting van de oude Adam in Luyken en door Arie Gelderblom, vele jaren later, als een uiting van een eerzame aanstaande bruidegom. En inderdaad huwde Luyken zich spoedig en inderdaad bekeerde hij zich naderhand. In Jezus en de ziel getuigde hij in bijna erotische termen van de godheid die van binnenuit bezit van hem nam:

[p. 113]

 

Maar toen gy u beliefden te openbaaren,

 

Toen zag ik niets van boven nedervaaren;

 

Maar in den grond van myn gemoed,

 

Daar wierd het liefelyk en zoet.

 

Daar kwaamt gy uit der diepten uitwaarts dringen.

 

En, als een bron, myn dorstig hert bespringen,

Maar ik bleef twijfelen, wilde Luyken met ‘d'Oogen waaken / Met de dood in duysterheen’ toch niet uitdrukken dat ieder leven ijdel en alles vanitas was?

Elisabeth Maria Post was de auteur van de hoop, ‘de ziel van 't leven’. Haar wanhoop om de winter des doods werd gevolgd door de hoop op de lente van het nieuwe leven. Haar Reinhart ging uit wanhoop naar West-Indië met het schip ‘De Hoop’. Zijn bloeiend bestaan aldaar wordt door de dood van zijn geliefde wreed afgebroken; wanhopig keert hij terug, en opnieuw, met het schip ‘De Hoop’.

Maar Rhijnvis Feith, die de zoete wellust van dood en smart verwoordde, ging mij eigenlijk een graf te ver:

Het menselijk geslacht valt dog als blaren af
Wij komen en vergaan, de wieg grenst aan het graf.

Zijn levenscredo in Het graf kon zelfs door Piet Buijnsters niet gered worden:

O heilloos jammerdal, o beuzelachtig leven,
Ware ons geen uitzicht op d'onsterflijkheid gegeven.

In die protestantse gemeente was ik in mijn jeugd niet geweest.

Uren, dagen, maanden, jaren gleden sindsdien als een schaduw heen. Liefde en dood intrigeren mij nog steeds in literatuur en realiteit, mensen en personages met angsten, twijfels, moed en hoop boeien mij. Over existentiële tobbers, mits subtieler gethematiseerd dan door Rhijnvis Feith, lees ik nog altijd graag. Zoals over de reizigers die in wanhoop en met hoop naar de uiteinden der aarde gingen, over de rand durfden kijken, de duisterheden in. Oog in oog met God en met zichzelf. Die er andere continenten, naturen en culturen waarnamen, andere mensen met onbekende, angstig makende uiterlijken, zeden en gewoonten. Die niet de voor de hand liggende conclusies trokken. Conclusies die ik nog op zondagsschool hoorde vertellen; over God als pottenbakker die eerst een aantal gekleurde misbaksels te voorschijn bracht voordat hij het enig juiste blanke aardewerk produceerde. Of over God die de dronken exhibitionist Noach inspireerde om het nageslacht van zijn zoon Cham, eigenlijk dat van zijn kleinzoon

[p. 114]

Kanaän, tot eeuwige knechtschap te verdoemen: de slavernij van de donkere volkeren.

Ik lees daarom graag schrijvers die aan deze duisterheden gingen twijfelen en ze probeerden te weerleggen - vooral de Verlichtingsauteurs, gekenmerkt door een vruchtbare synthese van rationalisme en empirisme. Ik bewonder daarom teksten en tekstfragmenten van Johannes Kals, Jakob Haafner, Dirk van Hogendorp, Sikko Roorda van Eysinga en Walter van Hoëvell - kortom het voorgeslacht van Eddy du Perron en Anton de Kom. En dus heb ik ze toch nog even genoemd, die enkele te weinig bekende Oost- en West-Indische auteurs. Hun emotionele leeswaarde berust echter eerder op de ethische dan op de esthetische getuigenis.

Esthetische ontroering vind ik nog steeds bij de niet-verlichte schrijvers, vooral uit de ‘eeuw van Eddy Grootes’: Bredero, Hooft, Huygens, Vondel, Camphuysen, Revius, Dullaert en Luyken; maar ook bij hun talrijke geestverwanten tussen 1150 en heden. Ongetwijfeld zal ook dit ijdelheid blijken, zoals alles, onverhoopt.

Droom is 't leven, anders niet;
't Glijt voorby gelijk een vliet,
Die langs steyle boorden schiet,
Zonder ooyt te keeren.
d' Arme mensch vergaapt sijn tijt,
Aan het schoon der ydelheyd,
Maar een schaduw die hem vlijt,
Droevig! wie kan 't weeren?
d' Oude grijse blijft een kint,
Altijd slaap'rig, altijd blind;
Dag en uure,
Waart, en duure,
Word verguygelt in de wind,
Daar me glijt het leven heen,
't Huys van vel, en vlees, en been,
Slaat aan 't kraaken,
d' Oogen waaken,
Met de dood in duysterheen.

Jan Luyken