Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 101]

Marijke Meijer Drees
Hollands meisje in Antwerpen: Trijntje Cornelis

IN OKTOBER 1997 ZAL HUYGENS' KLUCHT TRIJNTJE CORNELIS IN UTRECHT OPNIEUW IN PREMIÈRE GAAN IN DE UITVOERING VAN HET TONEEL Speelt onder de regie van Hans Croiset. In dat kader maak ik met studenten een tekstboekje voor de bezoekers van deze voorstelling. Uiteraard steunen we hierbij dankbaar op Hermkens' vierdelige, monumentale editie (Utrecht 1987 en 1992). Het werken aan onze veel bescheidener en voor een breder publiek van niet-kenners bestemde tekstuitgave is voor de professionele liefhebber die ik ben uitermate plezierig en inspirererend, en het geeft allerlei nieuwe stof tot discussie. Bijvoorbeeld over beeldvorming in Trijntje Cornelis. Maar zoals altijd is het dan zaak eerst te lezen waar het stuk eigenlijk over gaat.

‘De Vrede was in 't Land, den uytslagh van Westphalen’: kort na de Vrede van Münster vaart een Hollandse schipper vanuit zijn woonplaatsje Zaandam zuidwaarts naar de grote stad Antwerpen om er zijn handelswaren uit te venten. Deze Klaas is pas getrouwd en zijn jonge, levenslustige echtgenote Trijn wil met hem mee om zich als toeriste eens goed te gaan vermaken in de Brabantse havenstad. Lokt hem de winst, haar trekt het plezier; een dagje uit gunt Klaas haar wel, temeer omdat hij het riskant vindt haar thuis alleen te laten. Ook zijn ‘weeld'rig[e]’ Trijn gaat dus mee het schip in, op weg naar Antwerpen. Na daar in alle vroegte aangemeerd te hebben, tuigen man Klaas en zijn knecht onmiddellijk hard aan het werk en maakt Trijn zich op voor een spannend dagje sightseeing. Ze dost zich op haar allermooist en rijkst uit, neemt flink geld mee en zo opgetuigd laat Klaas haar vertrekken. Maar niet nadat hij haar gewaarschuwd heeft voor iets vreemds en gevaarlijks: het gebeurt hier wel dat er iemand

[p. 102]

met een bel langs de straat gaat, dat er, terwijl het nota bene klaarlichte dag is, brandende kaarsen meegedragen worden en dat de mensen die dat zien ervoor knielen - doe jij daar maar niet aan mee, Trijn, want anders wacht ons in Zaandam een berisping van de dominee. Aldus afgeschrikt voor het haar onbekende fenomeen van de rooms-katholieke processie, gaat Trijn op weg. Al bij de eerste de beste straathoek hoort ze inderdaad een bel en meteen vlucht ze een steeg in. Als er dan een mestkar passeert, schiet ze in de lach. De schroom voor het onbekende is hiermee geweken en onbekommerd stapt ze verder, richting centrum. Daar trekt alles waarin het Brabantse Antwerpen verschilt van het Hollandse Zaandam haar aandacht: de grootse architectuur, de aanzienlijke dames in hun koetsen, de pracht en praal in de kerken. Dominee thuis zal er dan wel bezwaar tegen maken, toch wil ze nu zelf ook wel eens het fijne weten van zo'n roomse preek en dus gaat ze luisteren. Maar niet voor lang. De priester blijkt weliswaar veel lucht te verplaatsen, maar is volslagen onverstaanbaar. Teleurgesteld verlaat ze de kerk. Die paap zal de boel wel staan te bedriegen, mort ze bij zichzelf, precies zoals de dominee zo dikwijls gezegd heeft, ‘onze’ dominee, die ten minste wél goed kan preken voor vrouwen met verstand. Buiten gekomen ziet ze een hoge toren die ze wil beklimmen om van het uitzicht te kunnen genieten. Maar het besef van mogelijk gevaar weerhoudt haar. Ik ben maar een jonge vrouw alleen, overweegt ze bij zichzelf, dit volkje hier is ‘licht’ (lichtzinnig) aangelegd, de torenwachter zou me wel eens te grazen kunnen nemen...ik ben dus zo wijs om maar liever gewoon op straat te blijven lopen. Zo gezegd, zo gedaan. Haar liefste wens, een nonnenklooster bezoeken, vervult ze vervolgens wel. Ze krijgt er bier en wordt uitvoerig geïnformeerd over de kloosterlijke zeden en gewoonten. Wanneer ze al het fraais dat bij de status van het noviciaat behoort te zien krijgt, denkt Trijn aan zieltjeswinnerij en wordt ze afwerend. Alles mooi en wel, zegt ze tegen de nonnen, maar ik ben getrouwd en heb daar geen spijt van; en dat jullie hier geen mannen hebben, is niet zoals het hoort. Hierop verlaat ze het klooster om te gaan kijken naar een fort waar voorheen de Spanjaarden gelegerd waren. Ze neemt er de kortste weg naartoe, die door de rosse buurt voert. Een van de hoeren, de bijdehandste, krijgt Trijn in het vizier en klampt haar aan: ‘Moôr Sjaesis’, horen we deze Brabantse Marie in onvervalst aandoend Antwerps uitroepen.

Hiermee begint Huygens' klucht Trijntje Cornelis eigenlijk pas echt. De schrijver van het ‘Voor-bericht’ zal de vrouwen nu verder aan het woord laten en zich terugtrekken. Naar hén moeten we nu luisteren, hijzelf heeft wel iets anders te doen. Inmiddels zijn we erop voorbereid dat het wel verkeerd zal aflopen met deze Trijn.

Die kant gaat het stuk inderdaad uit. Listig weet Marie te suggereren dat zij ‘nichtje’ Trijn van vroeger kent, uit een ver ver-

[p. 103]

leden toen zij het Hollandse waterland bezocht en ook Zaandam aandeed alwaar ze alleraardigst door Trijns familie werd ontvangen. Zo weet Marie haar in te palmen en haar haar huisje binnen te lokken. Hollandse Trijn krijgt er nu geen bier maar haar onbekende Spaanse wijn te drinken, en omdat zij een uitgesproken zwak blijkt te hebben voor alcoholica is de aantrekkingskracht ervan groot en de uitwerking funest. Alle remmen gaan los. Eenmaal stomdronken, wordt ze beroofd van haar mooie kleren en geld, en verkracht door een van Marie's geile minnaars, die luistert naar de Spaans aandoende naam Francesco. Nadat ze in versleten mannenkleren gehesen is, sleept Francesco haar tegen de ochtend naar een mestvaalt. Daar ontwaakt ze dan, volslagen gedesoriënteerd. Waar ben ik, wie ben ik, vraagt ze zich af, om zich heen kijkend en haar vreemde uitdossing monsterend. Ik ben mezelf niet meer, ik ben een man geworden, is haar eerste reactie. Zou het dan waar zijn dat wat ik ooit bij een discussie tijdens drinkgelag thuis gewenst heb, namelijk dat ik er acht pinten bier voor over zou hebben om een man te zijn...zou die wens dan nu uitgekomen zijn? Maar nee, een baard voelt ze toch niet en ook het meest essentiële geslachtskenmerk ontbreekt. Er is dus geen toverij in het spel, Trijn is Trijn gebleven. Beroofd is ze helaas wel. Wat er met mij is gebeurd, zegt ze even later tegen de nachtwaker die haar aantreft en in alle vroegte terugbrengt naar het schip, is een les: laat een mooie, goed geklede vrouw niet alleen door ‘vreemde straete gaen’, maar houdt haar in het oog. Ik immers ben ‘schandelick bedrogen’ door het ‘boos geslacht van Vrouw-volck’ dat ‘hier’ woont.

Terug bij het schip wordt zij met veel moeite herkend door schippersknecht Kees, nadat zij hem wakker heeft gemaakt met geroep. Hij haalt haar ‘werckedaegsche goet’ tevoorschijn en kalmeert haar: man Klaas, bedwelmd als hij 's nachts is geraakt door stevig te drinken en te roken, ligt nog vast te slapen. Trijn stelt Kees als beloning voor zijn hulpvaardigheid drank in het vooruitzicht en vertrekt dan naar het echtelijke bed in de kajuit. Ken jij dan ‘sulcke kunsjes’ om die man van je tevreden te stellen, vraagt Kees zich hoofdschuddend af nadat ze verdwenen is. Enfin, zo zullen ze wel weer ‘vrinde’ worden, want Klaas is ‘goet’ en Trijn ‘loos’...ach, wat maakt het trouwens uit, mijn zaken zijn het niet. En met die rustgevende gedachte gaat ook Kees nog een poosje ‘legge’.

Einde Trijntje Cornelis? Oorspronkelijk is dit wel Huygens' bedoeling geweest, want met deze scène besluit het derde bedrijf van de overgeleverde versie in handschrift. Het stuk eindigt zo niet anders dan menig andere kluchtige tekst waarin een sullige man door zijn net iets slimmere vrouw bedrogen wordt. Maar draait het in deze klucht wel om deze zo traditionele gendertegenstelling? Vermoedelijk niet, want in Trijntje Cornelis vraagt een minstens zo klassiek thema toch veel meer aandacht: het type van de tamelijk naïeve jonge vrouw wordt misleid en bedrogen door dat van de doortrapte hoer.

[p. 104]

Het meeste werk heeft Huygens evenwel gemaakt van een entourage waarin een andere oppositie besloten ligt: Hollandse Trijn, afkomstig uit een onaanzienlijk Noord-Hollands dorp, waar het leven veilig is en de dominee waakt, belandt in het Zuid-Nederlandse, rooms-katholieke Antwerpen, dat verlokkelijk oogt maar haar onbekende gevaren herbergt, bij uitstek belichaamd door uitgekookte sujetten als Brabantse Marie en haar ‘pol’ Franceso. Hollands of noordelijk, met connotaties als dorps, gereformeerd, naïef, eerlijk en - niet te vergeten - drankzuchtig staat dus tegenover Brabants of zuidelijk, met als bijbetekenissen onder meer: grootsteeds, rooms, sluw, leugenachtig en drankbestendiger (want de verraderlijke - Spaanse! - wijn oefent op Brabanders als Marie en haar vriend minder aantrekkingskracht uit dan op Hollandse Trijn). Er wordt met andere woorden gezinspeeld op en gespeeld met de aloude reputaties van de noordelijke, boerse of botte Hollanders en de zuidelijke Brabanders op wie, getuige de dialogen tussen Marie en Francesco waarin deze term veelvuldig opduikt, nota bene het stempel ‘courtoisie’ gedrukt is, wat zoveel betekende als verfijnde beschaving. Op dit spel met vooroordelen en clichés hadden literatoren overigens al decennia eerder in vergelijkbaar relativerende zin gevarieerd, bijvoorbeeld Roemer Visscher in zijn Sinnepoppen en in Bredero in zijn Spaanschen Brabander. Maar dat was vóór 1648. Huygens gaf er in de context van de pas gesloten Vrede van Münster een nieuwe wending aan. Want waren die boerse Hollanders nu eenmaal makkelijk dronken te voeren en te bedriegen, ze stonden van oudsher óók bekend als geduchte vechtjassen. Ook dit aspect van hun noordelijke reputatie krijgt in Trijntje Cornelis het nodige reliëf. Niet voor niets worden Marie en, vooral, haar als bespottelijk laf getypeerde vriend Francesco nogal zenuwachtig als zij van Trijn horen dat zij met ene Klaas getrouwd is. Wat te doen als deze ongetwijfeld krachtdadige Hollandse schipper zijn vrouw gaat zoeken en haar bij hen zal aantreffen? Brabantse Francesco, een ‘kraysman’ (krijgsman) zogenaamd, vreest bij voorbaat al voor zijn hachje: dat ‘Wôterlands [Waterlands] gespuys’ trekt messen van wel ‘twee spanne lange’ en ze ‘snayen’ (snijen) je schandelijk in stukken. Nu gold die noordelijke vechtersmentaliteit in de regel voor mannen, maar hoewel vrouwen het ‘zwakke’ geslacht heetten te zijn, was in extreme situaties gebleken dat ook zij zich ‘mannelijk’ dapper konden weren. Dergelijke vrouwen werd achteraf zelfs een ware heldinnenstatus toegeschreven, zoals in verhalen uit de Tachtigjarige oorlog over moedige stadsverdedigsters als de Haarlemse Kenau.

En zo blijkt ook Zaandamse Trijn, in nuchtere toestand althans, net zo goed haar mannetje te staan. Dát laat Huygens namelijk zien in de twee bedrijven van zijn klucht die hij in een later stadium heeft toegevoegd. Klaas is nog maar net de stad in om er zijn waren te slijten of daar ziet Kees, bij het schip gebleven om de handel waar te nemen, de winkelende Marie en Fran-

[p. 105]

cesco aankomen, die hij herkent uit Trijns beschrijving. Hij waarschuwt haar en onmiddellijk ontwaakt haar strijdlust: ‘Kees, ik voel m'n handen, m'n nagels, m'n tanden en m'n bloed zo jeuken,’ roept ze uit. Verborgen in de kajuit wil ze eigenlijk meteen in de aanval, maar ze moet afwachten totdat de schippersknecht haar belagers aan boord heeft gelokt. Dan zijn de rollen helemaal omgedraaid: geassisteerd door Kees rost ze hen stevig af en na volkomen uitgeplunderd te zijn, worden de gebutste bedriegers smadelijk weggejaagd. Op dat moment komt Klaas terug, rammelend met vers verdiende munten en tevreden over de lucratieve tocht die hij ‘voor 't eerste nae de Peys’ heeft ondernomen. Het schip kan weer vertrekken. Voor zover Trijn haar man iets wil laten weten ‘van de saeck’, zal ze hem dat onderweg wel uitvoerig vertellen, lezen we vervolgens in het ‘Na-bericht’. Wat dat precies zal zijn, horen we echter niet meer: het schip is al te ver weg. Hoe dan ook, het tot dusverre beluisterde was ter ontspanning bedoeld, en of het met onze Trijn ‘ten halven pluys, of heel is’, doet er eigenlijk niet veel meer toe. Ze is en blijft immers Trijntje Cornelis. En als het ten slotte toch eens allemaal uit zou komen, wat dan nog?

En, wat sou Trijn en Claes met kijven leggen malen?
De Vrede was in 't landt, den uytslagh van Westphalen.

Die vrede mocht er dan wel zijn, de bekende clichés van weleer over Hollanders en Brabanders deden het kennelijk nog steeds goed.