Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 93]

Bram Maljaars
Open brief aan Vondel.
Vanwege zijn ‘Decretum Horribile’ (1631)

Waddinxveen, 12 september 1997

Beste Joost,

LAAT IK MAAR DIRECT MET DE DEUR IN HUIS VALLEN: ALS IK JOUW DECRETUM HORRIBILE LEES, GAAN AL MIJN STEKELS OVEREIND STAAN, vanwege het beeld dat je van Calvijn en van zijn predestinatieleer schildert. Daar deugt namelijk niets van, het is van a tot z een karikatuur, en ik neem het je dan ook kwalijk dat je dit hekeldicht ooit gepubliceerd hebt. In deze brief wil ik je duidelijk maken dat je er in dit geval goed naast zat.

Reeds eerder had je je uiterst negatief over Calvijn uitgelaten, maar in DH heb je werkelijk alles uit de kast van je retorische gaven gehaald om maar dit ene doel te bereiken: dat de lezer walgt van Calvijn en diens opvattingen. Nietwaar, zelf heet hij onder andere een gedrocht, een lastermuil en een kinderduivel; zijn Institutie noem je een schendig boek en de uitspraak waar je je titel aan ontleent, is in jouw ogen een gruwelijke vloek. En alsof het niet op kan, krijgt de door jou verfoeide calvinistische leer de kwalificatie van ‘verdoemelijke moordpredestinatie’ mee.

Intussen maak je wel duidelijk op grond waarvan je je bij Calvijn in het rijk van Lucifer waant. De eerste regels van DH zetten wat dat betreft direct de toon: ‘God rukt d'onnozelheid van moeders borsten af, en smakt ze in 't eeuwig vier.’ Je blijkt de mening toegedaan dat Calvijns doctrine impliceert dat vele jong-

[p. 94]

gestorven kindertjes door Gods onwrikbaar raadsbesluit in de hel terechtkomen. Zelfs suggereer je dat in geval van een tweeling zeker een van beiden verdoemd wordt en dat de verdoemde niets aan de doop in de ‘kostelijke plassen’ van het bloed van Christus heeft.

Welnu, beste Joost, dit is van alle kanten onwaar. En dat had je kunnen weten! Maar voordat ik je daarover verder onderhou, zal ik je eerst duidelijk maken waarom ik nauwelijks mijn woede kan bedwingen, als ik dit allemaal van je lees. Je moet weten dat ik hier existentieel bij betrokken ben, vanwege het feit dat ik het tweemaal meegemaakt heb dat een kind overleed nog voor het een jaar oud was. Nu geloof ik, op grond van de Bijbel, in de realiteit van hemel en hel, alsmede in de predestinatie, en als volgeling van Calvijn ben ik dan ook nagegaan wat het calvinisme leert over de eeuwige bestemming van kindjes die in hun ‘jonkheid’ sterven. En dan kom ik tot een conclusie die diametraal staat tegenover de door jou in DH geuite beschuldigingen.

Het begint al met de Dordtse Leerregels. Daarin belijden de Dordtse ‘Santen’ onder andere het volgende: ‘Naedemael wy van den wille Gods uyt zyn woort moeten oordeelen, 't welck getuycht dat de kinderen der gheloovigen heylich zijn, niet van natueren, maer uyt cracht van 't genadenverbont, in 't welcke sy met hare Ouderen begrepen zijn, soo en moeten de Godsalighe Ouders niet twijffelen aen de Verkiesinghe ende salicheyt harer kinderen, welcke Godt in hare kints-heyt uyt dit leven wech neemt’ (i, 17). Duidelijke taal, dunkt mij, maar wel volledig in strijd met jouw voorstelling van zaken. Dat wordt zo mogelijk nog duidelijker, als je ziet dat Dordt in zijn Besluit de aantijging van de hand wijst dat de Gereformeerde Kerken zouden leren dat ‘vele onnoosele kinderkens der geloovighe van de borsten der moederen worden afgheruckt ende tyrannighlick in het Helsche vier gheworpen’, zodat ‘haer noch het bloet Christi baten en can, noch den doop, noch het ghebedt der Kercken bij haren doop’. Met kennelijke verontwaardiging wordt zelfs beleden dat men zulke ideeën ‘van gantscher herten met verfoeyinghe’ verwerpt.

Tegenover deze belijdende uitspraken is het toch eigenlijk onvoorstelbaar dat jij dh geschreven hebt. Je kon dit toch allemaal weten! Ik kan hier nauwelijks aan je goede trouw geloven. Of is je dh al veel eerder geschreven? Je zou, gezien de formuleringen, bijna gaan denken dat de Leerregels op dit punt een reactie op jouw gedicht zijn. Dordt spreekt hier trouwens volledig in navolging van Calvijn, en diens geschriften kon je geraadpleegd hebben, want zowel zijn Institutie als zijn bijbelcommentaren waren al in het Nederlands vertaald, sommige zelfs in jouw Amsterdam.

Volgens Calvijn zijn de kindjes van de gelovigen door God, vanaf de conceptie (!), aangenomen, in het bloed van Christus gewassen, en wedergeboren tot de hoop der zaligheid. Ze behoren dus tot het lichaam van Christus, hun zonden zijn hun vergeven en dat betekent dat ze, zo wordt in de polemiek met de dopersen

[p. 95]

gesteld, deel hebben aan de betekende zaak van de doop. Daarom moet hun de doop niet onthouden worden, die het teken en zegel daarvan is dat hun natuurlijke vervloeking door de weldaad van het verbond uitgewist wordt. Je kunt dit lezen in Inst. iv, 16, 5 en 22 en in vele commentaren, waarvan ik nu alleen maar noem die op Matth. 19:14, 1 Kor. 7:14 en Hebr. 6:2. Een en ander betekent dat ze, als ze vroeg sterven, de zaligheid beërven, zelfs al zouden ze nog niet gedoopt zijn. Voor de kleine kinderen ligt alles opgesloten in Gods belofte, zoals die in Gen. 17:7 verwoord wordt.

Niet alleen Calvijn heeft zo gesproken, ik zou je met talloze citaten kunnen aantonen dat je bij theologen als Ursinus, Olevianus, Guido de Brès precies dezelfde voorstelling van zaken aantreft. Ten bewijze daarvan hoef je overigens de Catechismus, antw. 74, of de Geloofsbelijdenis, art. 34, maar op te slaan om te lezen hoe de Gereformeerde Kerken in hun officiële belijdenis de kinderdoop funderen.

Ooit heb je, doelend op de contraremonstranten, gezegd: ‘Als ik dat volk mag aantasten, dan wordt mijn geest gaande.’ Kun je je voorstellen dat míjn geest gaande wordt, als ik jouw DH lees? Neem nou het ‘verschrikkelijke besluit’. Als je even de moeite genomen had Institutie iii, 23, 7 te raadplegen, dan zou je geweten hebben dat Calvijn die bewoordingen daar niet bezigt ten aanzien van Gods besluit over de voorverordinering, maar van dat over de zondeval van de mens in het algemeen. En dat is toch iets wat jij niet zou willen ontkennen, neem ik aan. Het is mij althans opgevallen dat je in je Lucifer op dit punt spreekt van een noodlot en een onherroepelijk besluit (vs. 232). Waarom dan toch zo op Calvijn afgegeven?

Het is mij inmiddels wel duidelijk geworden waar je dit Calvijnbeeld vandaan hebt. Je hebt het klakkeloos van de remonstranten overgenomen. Als ik hun pamflettenpropaganda lees, kom ik soms letterlijk dezelfde woorden tegen als bij jou. Maar dan constateer ik ook dat ze zegge en schrijve één citaatje ergens bij Calvijn gevonden hebben waarop ze hun afkeer van hem en zijn volgelingen baseren. In een geschrift tegen Castellio zegt de reformator dat hij op moet houden met zijn lasteringen tegen God, die...en dan volgen vrijwel letterlijk de bewoordingen die jij ook in r. 1-2 van DH bezigt. Het valt me daarbij op dat ze met een zekere wellust het Latijnse woord praecipitare, dat je gewoon met ‘werpen’ weer moet geven, etymologiseren om er in de vertaling van te kunnen maken: van bovenaf neersmijten, wegslingeren...smakken. Flauw toch eigenlijk, om zo je gelijk te willen krijgen.

Want, uit het bovenstaande moet je duidelijk geworden zijn dat Calvijn hier uitsluitend kan doelen op de kinderen van de ongelovigen, zeg maar, de heidenen. Nee, beste Joost, volgens Calvijn en volgens de officiële belijdenis van mijn kerk, de Nederlandse Hervormde, zijn mijn beide vroeggestorven kindjes in de hemel. En ik ben ervan overtuigd dat Calvijn en een rechtgeaarde

[p. 96]

contraremonstrant ook jouw Constantijntje uitverkoren en zalig zouden hebben verklaard. Mochten ze er waarschijnlijk moeite mee gehad hebben jou als een ware gelovige te zien, juist vanwege je afkeer van de predestinatieleer, ze waren ook nog eens van mening dat het er voor de zaligheid van het jonggestorven kind niet toe deed of de ouders echte gelovigen waren of alleen maar naamchristenen. Jammer, dat me de ruimte ontbreekt om dat aan te tonen.

Misschien zal het je verbazen dat ik je nu een tweetal zaken ga noemen die me een klein beetje met je dh verzoenen. In Van Deursens Bavianen en slijkgeuzen kwam ik namelijk het volgende tegen: Petrus Paludanus, predikant te Aalsmeer, werd door gemeenteleden voor de classis gedaagd (1603), omdat hij ‘gevraecht sijnde off oock twee jonge kinderen van geloovige ouderen geboren en beyde gedoopt sijnde ende beyde in haer joncheyt sterven, off d'een soude moeten gehouden voor verworpen ende d'ander voor salich te wesen, soude geantwoord hebben: ja, allegerende het exempel van Jacob en Esau.’ Blijkbaar waren er in jouw tijd individuele predikanten en gemeenteleden die er een ijzeren logica en een aristotelisch Godsbeeld op na hielden. Het kan zijn dat je met zulk soort opvattingen in aanraking gekomen bent en dat je je daar vreselijk aan gestoten hebt. Blijft staan dat je dan de meester beoordeeld hebt naar enkele van zijn leerlingen, en dat is wel enigszins begrijpelijk, maar toch onbillijk. De Leerregels hebben daar trouwens - in de naam des Heren - tegen gewaarschuwd. Overigens, in het geval van genoemde predikant gaf de classis de klagers gelijk en deelde zij hun mee dat gedoopte kinderen van gelovige ouders bij vroege dood ‘achtereenvolgens het verbont Godts ende sijn H. woordt salich sijn’.

Het tweede is dat je in 1644 in de verzameleditie van je gedichten DH niet opgenomen hebt en dat je in je nawoord erkent ‘groene en onrijpe vaerzen’ geschreven te hebben, die je nu niet meer wilt publiceren. Zelfs betuig je daar dat je alles verwerpt wat door jou ooit ‘ontijdig voortgebrocht en op papier gekrabbeld...den dagh onwaardigh en de nacht der vergetenisse toegedoemt zij’. Ik ga er dus maar van uit dat deze uitspraak ook voor dh geldt. En dat pleit voor je, vind ik. Jammer dan, dat je biograaf, Geeraert Brandt, naderhand een stel ‘schimpdichten’ van je opgedolven en alsnog gepubliceerd heeft. Toch heeft híj me ook aan een gedachte geholpen - ik besluit er deze brief mee - die mijn verontwaardiging over je Calvijnbeeld aanzienlijk relativeert, zodat die mijn bewondering voor je kunstenaarschap niet blokkeert. Het is zijn volgende uitspraak: ‘Ick geloof dat hij een beeter Poeet dan Theologant is.’