Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 75]

J.J. Kloek
Een verhouding op afstand

TOEN IN 1967 HET VAK ALGEMENE LITERATUURWETENSCHAP IN HET ACADEMISCH STATUUT WERD OPGENOMEN ALS AFSTU-deerrichting, betekende dat voor het in Utrecht al bestaande Instituut voor Vergelijkende en Theoretische Literatuurwetenschap, waar een verzameling vrijgestelde wetenschappers zich in alle rust wijdden aan hun onderzoek, dat er een onderwijsprogramma diende te worden ontwikkeld en vooral dat er studenten moesten worden geworven. De eerste student werd binnengehaald door hem een premie voor te houden: ik mocht op een royale aanstelling als student-assistent meewerken aan een van de Instituutsprojecten, een inventarisatie van de reacties op buitenlandse literatuur in Nederlandse tijdschriften van de achttiende eeuw. Mijn mentor werd jongste medewerker Wim van den Berg. Ik had nog nooit een achttiende-eeuws tijdschrift gezien. Mijn kennis van de periode was beperkt tot een handjevol auteurs op de kandidaatslijst Nederlands. Veel affiniteit wekten die niet, hoogstens een zekere sympathie, voortkomend uit recalcitrantie. De eenstemmigheid waarmee mijn studiegenoten de achttiende-eeuwers als de vervelendste schrijvers van de lijst beschouwden, zag ik graag als karakteristiek voor hun conformisme en gebrek aan nieuwsgierigheid.

Via de Vaderlandsche Letteroefeningen, de Nederlandse Bibliotheek, de Algemeene Konst- en Letterbode stapte ik de achttiende eeuw binnen, en het was een onvergetelijke ervaring. De periode die de reputatie had er een van dood tij te zijn, bleek in werkelijkheid te zinderen van leven, en in plaats van de veelgesmade zelfgenoegzaamheid vond ik vooral verontrusting: verontrusting over de economische achteruitgang, over het morele verval en over de

[p. 76]

bedreiging van de Nederlandse cultuur door buitenlandse invloeden. De achttiende-eeuwse lezers, zo leerde ik gaandeweg, vroegen van literatuur niet alleen dat zij esthetisch genot verschafte maar vooral ook dat zij het ethisch besef ondersteunde en het nationale gevoel versterkte. Het literaire leven maakte volop deel uit van het maatschappelijke leven. In de colleges had ik nog nooit één woord gehoord over buitenliteraire contexten.

In datzelfde jaar 1967 hield aan de universiteit van Konstanz, kort tevoren gesticht als proeftuin van wetenschappelijke vernieuwing, de aantredende hoogleraar Hans Robert Jauss een oratie die als een storm over de besloten hof van de literatuurstudie zou razen: Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft. Zoals bekend gaat Jauss met name tekeer tegen de hermeneutische benadering die het literaire werk ontdoet van zijn communicatieve functie en van zijn historische inbedding. Een tekst, zo stelt hij, krijgt pas betekenis door de act van het lezen. Die betekenistoekenning is historisch bepaald. In dat verband lanceerde hij twee begrippen die niet meer zijn weg te denken uit het vakjargon: ‘receptie’ en ‘verwachtingshorizon’.

In het Instituut vatten we Jauss' pleidooi op als een theoretische legitimatie van het tijdschriftenonderzoek, dat immers concrete receptieprocessen in kaart bracht en het materiaal leverde voor een reconstructie van de achterliggende verwachtingshorizon. Daarmee begrepen we Jauss verkeerd en we waren bepaald niet de enigen. Het zou overdreven zijn om de internationale perspectiefverschuiving in de letterkundestudie vanaf de jaren '70 uitsluitend op het conto van Jauss te schrijven, maar een ontkenning van zijn betekenis zou de geschiedenis ronduit vervalsen. Zoals de Gardisten in China met Mao's ‘Rode Boekje’, zwaaiden de literatuurwetenschappers in hun publicaties met het groene Suhrkamp-deeltje Jauss 1970. De lezer, de lectuurconsumptie en de verwachtingshorizon kwamen in het centrum van de belangstelling te staan, wat niet alleen leidde tot aandacht voor receptieprocessen maar ook tot cultuurhistorische contextualisering en tot belangstelling voor genres en werken die buiten de traditionele canon vielen. De studie van de literatuurgeschiedenis werd de studie van ‘het literaire leven’. Een inspirerend verslag van zo'n heroriëntatie leverde Eddy Grootes in 1982 met zijn artikel ‘De bestudering van populaire werken uit de zeventiende eeuw’. Het Nederlandse monument van de nieuwe benadering is natuurlijk Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993).

Er zou een interessante studie te schrijven zijn over de receptie van Jauss als Fehlrezeption. In wezen was een reconstructie van ‘het literaire leven’ wel het laatste wat hem voor ogen stond. Zijn eigenlijke probleem was: hoe redden we de literaire canon, die onder de handen van de hermeneutici dreigt te verworden tot een verzameling zielloze monumenten waar uitsluitend ‘kenners’ toegang toe hebben. Het antwoord vond hij in een mix van historisering en ac-

[p. 77]

tualisering. Zijn historisering houdt in dat de oorspronkelijke vernieuwende betekenis van een werk - de mate waarin het de verwachtingshorizon doorbrak - in het licht wordt gesteld. Maar daarmee houdt de geschiedenis van het werk niet op. Madame Bovary was niet alleen een literaire belevenis voor de lezer van 1857 maar het is dat ook nog voor de lezer van 1997. Het werk heeft betekenis gehouden - of beter: krijgt steeds opnieuw betekenis - tegen de achtergrond van een reeks opeenvolgende verwachtingshorizonnen. Het is deze doorlopende dialoog tussen tekst en lezer waar het Jauss om gaat. Als een werk tijdsbestendig is, is dat niet te danken aan metafysische ‘eeuwige waarden’ maar aan het feit dat opeenvolgende generaties er juist steeds nieuwe waarden in ontdekken.

Jauss' dynamiserende benadering van het probleem van de duurzame artistieke waardering en zijn daaruit voortvloeiende voorstel voor een literatuurhistoriografie waarin deze dynamiek in het middelpunt wordt gesteld, is een bewonderenswaardige poging om uit de impasse te raken waartoe het postulaat van de tijdloze ‘adequate interpretatie’ dreigde te leiden. Maar daar staat tegenover dat de literatuurgeschiedenis bij hem wordt gereduceerd tot die teksten die hebben bewezen een duurzaam receptiepotentieel te bezitten. Dat geldt slechts voor een handvol werken uit de wereldliteratuur: Don Quichotte, Hamlet, Tristram Shandy, Les liaisons dangereuses, Faust, de lyriek van Hölderlin, Les fleurs du mal. Het zijn de werken waarin ook de hedendaagse lezer zonder specifieke cultuurhistorische belangstelling zich nog kan verliezen, de werken die ondanks hun respectabele ouderdom steeds weer als fris worden ervaren. De blokkade die de tijd legt, lijkt opgeheven.

Naar de intentie genomen heeft Jauss' provocatie dus een averechts effect gehad. De tournure naar de lezer leidde niet tot een revitalisering van de canon maar juist tot een nieuwe belangstelling voor het vele dat nooit de canon heeft gehaald. Daarmee is het canoniseringsprobleem niet opgelost maar terzijde geschoven. De initiatiefnemers tot deze bundel hebben het weer opgenomen met hun vraag of de oudere Nederlandse literatuur werken bevat die op eigen kracht de historische afstand naar de lezer van nu kunnen overbruggen. Het gangbare beeld is dat onze letterkunde van voor pakweg 1860 slechts te benaderen is langs de omweg van de cultuurhistorische toelichting, waardoor het contact wat afstandelijk blijft. Is dit beeld juist of - zo vragen zij, in een formulering die gevoeligheid verraadt voor de erotisch geladen termen waarin de adepten van ‘Cultural Studies’ de esthetische ervaring bij voorkeur verwoorden - zijn er werken of auteurs waarmee u ‘werkelijk intiem contact’ heeft?

Laat ik mijn antwoord op deze pertinente vraag niet verhullen in nuances. Ik betwijfel of er in een Jaussiaans pantheon überhaupt Nederlanders zouden doordringen maar ik weet zeker dat ik er voor de periode die mij het meest vertrouwd en het meest dierbaar is, de achttiende eeuw, zelf niet één zou nomineren. Het interessante

[p. 78]

van de Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw ligt voor mij niet in haar literaire kwaliteit maar in de betekenis die ze had in een complex van maatschappelijke, ethische en esthetische discussies. De pogingen die af en toe worden gewaagd om een auteur of werk boven zijn tijd uit te tillen, vind ik, eerlijk gezegd, even sympathiek als futiel. Als ik vanuit mijn eindtwintigste-eeuwse verwachtingshorizon met een achttiende-eeuwse tekst in gesprek probeer te raken, hoor ik uitsluitend zijn gedateerdheid. Maar als ik hem probeer te verstaan vanuit de achttiende-eeuwse verwachtingshorizon ervaar ik nog steeds de resonantie van het adembenemende avontuur dat mijn eerste universitaire aanstelling me opleverde. En met alle respect voor Jauss: een programma dat de mogelijkheid van deze beleving afsnijdt, is uiteindelijk toch schraal.

Voor mij zijn de achttiende-eeuwse Nederlanders geen intimi. Echt vertrouwelijk worden we nooit. Ik beschouw ze meer als goede bekenden. En dan nóg...Soms denk ik hun codes - om het semiotisch te zeggen - redelijk te beheersen maar die zelfvoldaanheid wordt steevast afgestraft. Dat houdt het trouwens wel spannend. Omdat mij een illustratie is gevraagd en ik geen tekst kan leveren die steeds opnieuw mijn ‘verlangen’ wekt (ook al een term uit de uitnodiging), is het misschien aardig zo'n moment van vervreemding te memoreren. Het gaat om een tekst in een context. De context is - toevallig maar toepasselijk - een verhandeling van Rhijnvis Feith over ‘het belang’, waarmee iets als het esthetische zelfverlies wordt bedoeld. Feith is, zoals bekend, een kampioen van de dichterlijke spontaneïteit en een verklaard tegenstander van cerebraal poëtisch maakwerk, van ‘geest’. Waar hij bijzonder gevoelig voor is, zo zet hij uiteen, zijn ongekunstelde schilderingen van ‘de natuur’. En dan komt hij met een gedichtje als voorbeeld:

Welke partij kan mijn ziel trekken onder het lezen van de volgende schoone regels:

Een eenig Thrasiesch Kind, dat onbezonnen speelde
Op al te teder ijs, bestierf zijne eerste weelde.
Het zonk en werd vervoerd door Hebrus snellen vliet,
Terwijl de scherpe schors het hoofdje boven liet.
De Moeder, ongerust, hoe donkerer hoe droever,
Vindt eindlijk 't opperdeel gedreeven aan den oever;
Zij zuchtte, nam het op, herkende haaren vond,
En kuschte kinderloos haar Zoontjes kouden mond.
Zij kon geen hikkend woord tot hartverligting spreken,
Maar ging een stapel houts ter laatster eer ontsteken,
En loosde bij de vlam dees weeklagt der natuur:
Moest ik dan Moeder zijn voor water, ijs, en vuur! -

Ik heb Feiths code nog lang niet gekraakt.

[p. 79]

Aantekening

De oratie van Jauss is vooral verbreid in de versie in Hans Robert Jauss, Literaturgeschichte als Provokation (Frankfurt am Main 1970), p. 144-207.

Het genoemde artikel van Eddy Grootes, ‘De bestudering van populaire werken uit de zeventiende eeuw’ verscheen in Spektator 12 (1982-83), p. 3-24, en is ook opgenomen in M. Spies en J. Jansen (red.), Visie in veelvoud. Opstellen van prof. dr. E.K. Grootes over zeventiende-eeuwse letterkunde (Amsterdam 1996), p. 177-203.

Het citaat van Feith is afkomstig uit Rhijnvis Feith, Brieven over verscheiden onderwerpen dl. 6 (Amsterdam 1793), p. 225. De herkomst van het gedichtje wordt niet vermeld maar ik kwam het tegen in Proeve van poëzye van het genootschap ‘Vlijt volmaakt’ (Leiden 1781), p. 178. Daar wordt het een ‘Vertaeling van een Latijnsch puntdicht van Julius Caesar’ genoemd. De vertaler is J. P[ortal] A[malry].