Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 60]

Chris Heesakkers
In de tuin van de buren

‘IN DEDICATING THIS BOOK TO YOU I FEEL AS THOUGH I WERE OFFERING YOU A BUNCH OF FLOWERS PICKED IN YOUR OWN GARDEN’, schreef Johan Huizinga in de dedicatie van zijn boek over Erasmus aan het fameuze echtpaar Percy Stafford en Helen Mary Allen. Huizinga's schroom werd veroorzaakt door het besef dat zijn boek zwaar leunde op de voorbeeldige uitgave van het Opus Epistolarum van de Nederlandse humanist, waarvan de Allens hun levenswerk hadden gemaakt. Wie zich sedert het verschijnen van dit toen nog verre van voltooide, waarlijk magnum opus met de Rotterdamse humanist wilde inlaten, kwam er, zo rechtvaardigde Huizinga zich, eenvoudig niet omheen zich op het terrein der Allens te begeven.

Als ik hier met schroom iets neerschrijf, dan is dat niet omdat ik het gebodene zou hebben geplukt in de tuin der letteren waarin de adressaat van dit boek werkzaam is. Mijn taak immers ligt bij wijze van spreken in de belendende tuin. Met de herkomst van het gebodene zou het daarom wel goed zitten. Gezien echter de nog weinig ontgonnen staat van deze belendende tuin - als ik het gebied van de Neolatijnse literatuur van Nederlandse bodem in dit verband zo mag noemen - zou de samenstelling van een bloemboeket tot problemen leiden. Van systematische aanplanting lijkt in mijn tuin immers nog nauwelijks sprake en wat er tot nu toe groeit, lijkt vooral spontaan en willekeurig te zijn opgekomen. De keerzijde van het gebrek aan cultivatie van de Neolatijnse tuin is een grotere kans op verrassende en meer zeldzame plantjes. Daarom acht ik het niet voorbarig om belangstellende buren ook in dit stadium al voor een vluchtige bezichtiging uit te nodigen.

Dat Eddy Grootes tot de belangstellende buren behoort, heb ik al vele jaren lang mogen ervaren. Zonder hem zou ik geen

[p. 61]

Huygens-vertaling hebben vervaardigd en zou ik niet de gelegenheid gekregen hebben om voor mijn tuin de aandacht te vragen in het originele naslagwerk over de geschiedenis van de Nederlandse literatuur dat in 1993 het licht zag. Zonder zijn gastvrije uitnodigingen zou ik de groei en rijping van enkele zeer voortreffelijke producten, die ook voor mijn vakgebied van groot gewicht zijn, niet of nauwelijks hebben opgemerkt. Zijn collegialiteit sterkte mij in het besef, dat onze wederzijdse activiteiten zich niet afspelen in een hortus conclusus en dat de werklieden in de Neolatijnse tuin er verstandig aan doen buren en passanten een blik te gunnen op datgene waarmee zij zich bezig houden. Vandaar mijn dankbare uitnodiging tot een kijkje in deze nog nauwelijks ontgonnen tuin en tot de bezichtiging van een onopvallend gewas daarin.

Het afgelopen jaar hield ik mij op verzoek bezig met de Delftse arts die ooit Willem van Oranje tot zijn patiënten mocht rekenen, en de droeve taak had diens dood na de aanslag van Balthazar Geraerts vast te stellen en het lijk voor de begrafenis te balsemen. Toen deze arts, Pieter van Foreest, na 38 dienstjaren als stadsarts bij het stadsbestuur van Delft zijn ontslag indiende en zijn verzoek tot zijn onthutsing onmiddellijk en onder karige dankbetuiging gehonoreerd zag, beklaagde hij zich daarover bij zijn vriend, de Leidse professor medicinae Johannes Heurnius. De twee waren het erover eens dat Foreest de eer aan zich zelf moest houden en kwamen overeen dat Heurnius aan Foreest een brief zou schrijven, waarin gesuggereerd werd dat de vierenzeventigjarige stadsarts in het voetspoor van zijn antieke confrère Galenus besloten had zijn Delftse praktijk op te geven teneinde zich in zijn geboorteplaats Alkmaar geheel aan de wezenlijke dingen des levens te kunnen wijden, dat wil zeggen aan de filosofie. Heurnius koos als onderwerp van zijn brief, die de omvang van een traktaat kreeg, de filosofische kernvraag naar het wezen van het menselijk geluk. Het Latijnse werkje, dat in de eerstvolgende publicatie van Foreest werd opgenomen, glinstert, temidden van de louter medische onderwerpen waarvan de 41 boeken van Foreest bol staan, als een juweeltje van humanistisch denken.

Heurnius trok slechts een maand voor het werkje uit en het is dan ook niet alles goud wat erin blinkt. Veel ruimte krijgen de waarden waarmee de antieken het geluk gelijkgesteld hadden, zoals genot, roem, vrije tijd, rijkdom, geleerdheid, virtus, de schoonheid der letteren, dat alles gelardeerd met talloze citaten van Plato, Aristoteles, de Stoïci en andere schrijvers, citaten waarvan Heurnius er een aantal voor het oprapen vond in de courante florilegia. Aardiger wordt het, wanneer de auteur er zijn eigen beleveniswereld bijhaalt. Hij noemt hier de astronomie, waarbij de lezer, en zeker de adressaat Foreest, onmiddellijk denkt aan Heurnius' Nederlandstalig traktaat over de komeet van 1577. Dan komt de gezondheid aan bod en het belang van de sport, om ten slotte het onmiskenbare ondermaans geluk dat daarin bestaat dat men over de

[p. 62]

tijd beschikt om zich aan de letteren en de filosofie te wijden: ‘litteratum philosophicumque ocium faelicem facere vitam’ (§ 54 van de recente editie van de hand van mijn echtgenote en mij, in: H.A. Bosman-Jelgersma, Petrus Forestus Medicus, s.l.s.a. [1996], p. 216).

Heurnius voegt hier echter een verrassende voorwaarde aan toe, door te constateren, dat het filosoferen van Plato, Theophrastus en andere grote denkers - Epicurus wordt opvallend genoeg niet genoemd - zich afspeelde in hun tuinen. Andere bewijzen voor het filosofisch gehalte van het tuinieren ziet hij in de voorbeelden van Perzische koningen, Griekse staatslieden en Romeinse veldheren en keizers, die na gedane arbeid hun toevlucht zochten op hun akker of in hun tuin. En was Adams geluk niet gebonden aan zijn verblijf in de paradijstuin? Ten slotte komt de nuchtere medicus met een lyrisch passage, waarmee hij mij als een Heesakkers, boerenzoon en vogelliefhebber, volledig inpalmt (§ 59, p. 219):

Wat geeft meer voldoening, wat is er mooier dan in de geënte twijgen, in het uitgestrooide zaad, in de uitgezette stekjes te zien hoe God de groeikracht en levenskracht schenkt (men vergunne het mij de natuur aan te duiden als de kracht van de hoogste God). Welk genoegen is groter, welke schoonheid indrukwekkender? Als u uw ogen opslaat naar de takken der bomen, dan lijkt het alsof zij met hun breed en beweeglijk lover de Zon niet tegenhouden, maar er veeleer een spel mee drijven. Hier omknelt een woekerende klimop bomen, en voorziet ze van een feestelijke kruin: daar wedijvert een rijke bloemenweelde met de kleuren van edelgesteenten, doordat zij net als smaragd, hyacint en amethist het kleed van de aarde doorkleuren. Kijkt u naar de grond? Overal is heerlijk groen dat de aarde met een plezierige charme omkleedt. Verschillende gewassen zelfs strelen door hun geuren onze neusgaten. Midden in de velden fonkelen heldere wateren, waarin je als in een smetteloze spiegel de bossen weerkaatst ziet als tuinen. Hier bekruipt je de zoete slaap in de schaduwen der bomen; daar is het aangenaam de brandende Hondsster te verschalken en de vermoeide ledematen in een slaapje verpozing te geven, terwijl de westenwind een fris briesje doet waaien door de dartele en fluisterende blaadjes. Spoedig gewekt door de heldere zang van de nachtegalen zie je, als je naar de vruchten kijkt, sommige rijpen, andere afvallen, andere weer uitschieten en zich van bloem tot vrucht ontwikkelen. Je zou zeggen dat daar gewedijverd wordt in het streven om je genot te verschaffen. Daar kun je takken zien, die beladen zijn met vruchten, en zich als het ware voorover buigen om zich aan jou, die ze verzorgd heeft en zich onder hen te ruste heeft gelegd, aan te bieden. Daar kun je de nachtegaal duizend verschillende wijsjes horen zingen,

[p. 63]

nu eens langgerekt, dan weer gevarieerd door stembuiging, nu eens onderbroken met korte tonen, dan weer met een aaneenschakeling van trillers; onverwacht klinkt het dof, dan weer opnieuw helder, dan weer kwinkeleert hij in zichzelf, met volle, lage, hoge, modulerende, langgerekte zang, nu eens hoog, dan weer gewoon, dan weer laag. ‘Hier is ongestoorde rust, en een leugenloos bestaan, rijk aan allerlei schatten’ (Vergilius, Georgica 2,467-8).

Een aanstekelijk enthousiasme voor de horticultuur lijkt een typisch trekje van het humanisme aan de Leidse academie in de eerste decennia van haar bestaan. Niet voor niets had men drie jaar voordat Heurnius zijn brief componeerde, de botanicus Carolus Clusius, de importeur van de tulp, naar Leiden gehaald. Voordien al had Clusius bij herhaling bloembollen, zaadjes en stekjes gestuurd naar Heurnius' patroon, collega en patiënt Justus Lipsius. Lipsius zelf was meteen na aankomst in Leiden (1578) door Jan van Hout gepaaid met een tuin. Het tuinieren bood hem veel verpozing tijdens de langdurige periodes waarin zijn slechte gezondheid hem parten speelde. In zijn correspondentie wemelt het van tuinaangelegenheden. Zijn meest gelezen werk, De constantia (1584), bevat een excurs dat lijkt op dat in Heurnius' brief. Waarschijnlijk heeft Heurnius zich dan ook door Lipsius' traktaat laten inspireren. De werken hebben enkele argumenten en citaten gemeen. Lipsius heeft in zijn soms wat moeizame tekst een duidelijk rustpunt ingebouwd in de vorm van een Hortorum Laudatio. De plaatsing van dit excurs aan het begin van Boek ii maakt haar als het ware tot het scharnier van het hele werk. Lipsius heeft dit procédé kunnen afkijken van Leonardo Bruni, die het tweede boek van zijn Dialogi liet beginnen met een zondagochtendwandeling van de Florentijnse deelnemers aan het gesprek naar wat tegenwoordig het Piazzale Michelangelo heet. Bruni op zijn beurt had de kunst afgekeken van Plato's Phaedrus. En daarmee zijn wij weer terug bij Heurnius, wiens rij van tuinfilosofen met Plato opende.

Tot Eddy Grootes en mijn andere buren zou ik willen zeggen wat het tweekoppig Janusbeeld boven de ingang van Lipsius' tuin de bezoekers voorhield: ‘HORTO et HERO fruendi tibi ius esto’: maak vooral op elk gewenst moment vrijelijk gebruik van de gastvrijheid van je buurman en de toegankelijkheid van zijn tuin.