Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 57]

Ton Harmsen Waarom Hooft?

‘KONING ALEXANDER NIET KONNENDE MISSEN TE MERKEN WAT DEEZE HOMERUS IN HADDE, ZOUDE LIEVER ZYN NACHTRUSTE, als hem van onder zyn oorkussen ontbeert hebben.’ Sommige zinnetjes blijven maar intrigeren, alleen al om de formulering. Homerus onder het hoofdkussen van Alexander de Grote. Deze beeldspraak is misschien tegen de rand van lelijk, maar wat kan tegen de rand van lelijk dan toch mooi zijn! Het is een citaat uit het rijke proza van Hooft, uit de Rede van de waardigheit der poëzy. Het roept om lezing en herlezing van de Ilias en de Odyssee, met in het achterhoofd de vraag: wat hebben deze werken betekend voor Alexander de Grote? En hebben zij die betekenis nog, kan men vandaag de dag nog zoveel bereiken door ijverig poëzie te lezen? Heeft ook Hoofts Baeto een dergelijk nut? En zijn Warenar?

Ook als dat niet zo is, blijft de vraag wat Alexander de Grote voor bijzonders in het werk van de blinde eposdichter heeft gelezen. Hij kan niet geloofd hebben dat het allemaal waar gebeurd is. Daarvoor zijn er teveel bovennatuurlijke elementen in deze verhalen; en als men in de vierde eeuw inderdaad waarde had gehecht aan de Trojaanse geschiedenis, dan zou die stad wel beter geconserveerd zijn, en had Schliemann niet zo diep en moeizaam hoeven graven. Dus dat is het niet geweest, maar hij moet er iets in gezien hebben over de psychologie van het leiderschap in de oorlog, over goede eigenschappen als moed, vastberadenheid, vindingrijkheid, geduld, trouw en doorzettingsvermogen, waarmee Agamemnon zijn overwinning en Odysseus zijn behouden thuiskomst bewerkstelligt.

Er is ook wel eens heel anders naar de literatuur gekeken. Een van de mooiste pagina's uit de wereldliteratuur vind ik - bij herlezing valt het niet eens tegen - de passage over Montaigne

[p. 58]

uit het vijfentwintigste hoofdstuk van de Voyage au bout de la nuit van Céline (ik gebruik hier de vertaling van Mani Kummer). Céline citeert een troostbrief van Montaigne aan zijn vrouw: een van hun zoons was overleden. Ook hier balanceert een auteur op de rand, nu die van de gevoelloosheid, door een zeer ernstig stuk proza te ironiseren en te vulgariseren. Dat gaat zo:

Ach! Zei die Montaigne zo ongeveer tegen zijn vrouw. Trek 't je nou maar niet te veel aan, lieve vrouw! Je moet je er wel bij neerleggen!...Je komt er heus wel overheen!...Je komt altijd over alles heen in 't leven...Overigens, zei hij haar nog, heb ik net gisteren tussen allerlei oude paperassen van een vriend van me een brief gevonden die Plutarchus onder precies dezelfde omstandigheden ook aan zijn vrouw schreef...En ik vond dat zijn brief zo prima in elkaar zat, lieve vrouw, dat ik 'm je stuur!...'t is een mooie brief! Ik wil dat je 'm zo gauw mogelijk leest, dat zal je over je verdriet heen helpen, geloof mij maar!

Zo gaat het nog even verder, en dan het commentaar van Céline: ‘Nou, dacht ik bij mezelf, dat is wat je noemt af. Zijn vrouw moet wel trots geweest zijn op zo'n liefhebbende man die zich niet te sappel maakte, zoals haar Michel. Maar ja, dat was hun zaak.’ Louis Ferdinand kan er niet bij, dat is wel duidelijk. ‘Misschien vergis je je ook wel altijd als je andermans gevoelens beoordeelt.’ Juist! Daar zijn de historisch letterkundigen voor! Maar dan blijft het knagen: misschien vergis je je ook wel altijd als je andermans gevoelens beoordeelt.

Ook hier: regels die blijven intrigeren. Die naar Montaigne leiden, naar zijn zevende brief, ‘A Madamoiselle De-Montaigne, ma Femme’, de enige van zijn bewaarde brieven die aan zijn vrouw gericht is. Het blijkt een minder schrijnende brief te zijn dan Céline suggereert. Montaigne schrijft niet onmiddellijk naar aanleiding van de dood van hun dochtertje (geen zoon, wat Céline ervan maakt), maar naar aanleiding van de dood van zijn goede vriend Etienne de la Boétie, die van de consolatio van Plutarchus een vertaling had gemaakt. De brief heeft gediend als opdrachtsbrief, als dedicatio, toen Montaigne kort na het overlijden van De la Boétie diens nagelaten werken liet uitgeven. Hij draagt de vertaling van Plutarchus' troostbrief op aan zijn vrouw, en hij verzoekt haar daarbij te denken aan hun eigen kleine dochtertje dat eerder was overleden - hij schuift de troost dus niet op Plutarchus af, zoals Céline suggereert, maar hij is ook niet bang zijn eigen familieleed en dat van Plutarchus met elkaar te verbinden. Plutarchus wél, die schrijft zijn Consolatio ad uxorem voordat hij zijn vrouw gesproken had, na de dood van hún dochtertje. Maar wat een gevoelige brief is dat: vol respect voor de filosofie van de oudheid, voor het verdriet van zijn vrouw.

Montaigne grijpt de kans aan om, als hij het nagelaten werk van zijn vriend uitgeeft, met zijn Plutarchusvertaling zijn vrouw

[p. 59]

nogmaals te troosten. En dat is van Montaigne's standpunt gezien niet raar. Hij kent zijn klassieken en hij is opgevoed in een cultuur waarin de letteren gezag hebben, ook over persoonlijke zaken, ook over leven en dood. Niet alleen Plutarchus, maar ook Seneca en Cicero hebben getroost in vergelijkbare gevallen, en in Montaigne's tijd bestond het denkbeeld dat dergelijke consolatio's toegepast konden worden op iedere weldenkende en welwillende lezer. De stoïcijnse argumenten van de klassieke auteurs spraken hem aan, hoezeer zij elkaar ook tegenspraken: voor de een is de dood een verlossing van een aards tranendal naar eeuwig geluk, voor de ander een bevrijding van een rumoerige wereld naar het niets.

Ons is de consolatio nu goed bekend uit het proefschrift van Sonja Witstein, en daardoor zijn wij, beter dan Céline, in staat de letterkunde van vier eeuwen geleden naar waarde te schatten. Wat niet wil zeggen dat Céline een slechte interpretator is, maar dat wij instrumenten moeten opbouwen omdat we alleen daarmee het oude patrimonium van onze cultuur levend en toegankelijk kunnen houden.

Dat is dus onze verantwoordelijkheid, en - het mag wel worden gezegd - daar komen we een heel eind mee. Maar we krijgen het niet cadeau, en ieder college voor een groep eerstejaars leert weer wat een geduld het vergt om uit te leggen wat er staat, wat het betekent, wat er schuil gaat achter de vaak weerbarstige vorm van poëzie uit de zeventiende eeuw. Als Hoofts jeugdvriendin Brechtje Spiegels is overleden schrijft hij een ingewikkeld gedicht, eigenlijk een grafschrift. Voor zover rijm en metrum het toelaten in modern Nederlands geparafraseerd, luidt het:

In maagdelijke leden, klein-aardig-blank-besneden, herbergend haar onthiel een zuiverlijke ziel, totdat zij hemelwaart kiezende een snelle vaart, door walgwerelds afkeer van het lichaam liet dit graf heer, slaaf van verdriet ons eeuw, 't verlaten aardrijk weeuw van deugden d'ongemeinst, oprechtheid ongeveinsd, verheugelijke vroedheid, kennisdragende goedheid.

Veertien versregels die één zin vormen, met wendingen die alleen kunnen worden begrepen als je iets weet van de literaire theorie, de ethiek en de gedachtenwereld van vier eeuwen geleden.

Daaraan zien we hoe belangrijk het is leermeesters te hebben die dat uiteen kunnen zetten. Alexander de Grote heeft niet op eigen kracht het belang van Homerus ondekt: zijn leermeester was niemand minder dan Aristoteles, en het genie van Alexander is niet los te denken van zijn opvoeder. De latere paus Adrianus vi wees keizer Karel v de weg in Cicero en Erasmus. Maar ook wie niet de hele wereld wil veroveren moet een leidsman hebben in de wonderschone wereld van de letterkunde. Wij prijzen ons gelukkig met Eddy Grootes, die ons de weg heeft gewezen in Vondel, Hooft en Bredero, Cats en Huygens.