Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 46]

Lia van Gemert Een medicijn voor al uw kwalen

MIJN KENNISMAKING MET DE ZEVENTIENDE-EEUWSE MEDISCHE LITERATUUR DATEERT VAN 1981. WERKEND AAN EEN EDI-tie van Joachim Oudaans Haagsche Broeder-Moord, las ik de memoires van William Temple, van 1668 tot 1671 Engels gezant te Den Haag. Volgens hem leed de Republiek aan ‘Hollanditis’, een ernstige kwaal. ‘Deze ziekte is, net als sommige ziekten bij de mens, hoewel ze zich pas openbaarde in de tijd van Oldenbarnevelt en weer leek te eindigen met zijn dood, toch steeds verscholen gebleven in de aderen van de Staat en weer naar voren gekomen bij elke plotselinge verandering die maakt dat hetzij het ene, hetzij het andere lichaamsvocht de overhand krijgt. Deze ziekteverwekkers, die de naam dragen van prinsgezinde en arminiaanse [staatsgezinde] partij, zijn altijd de zwakke stee in deze staat geweest en als ooit hun tijd komt, zullen ze de oorzaak van zijn val blijken te zijn’ (Temple 1978, 79).

Temple gebruikt de populaire literaire metafoor van de staat als lichaam. Zeker in de turbulente beginperiode van de Nederlandse Republiek werd de vraag of zij wel gezond was vaak gesteld, en, net als in bovenstaand voorbeeld, beantwoord tegen de achtergrond van de vier-humeurenleer, de sinds de oudheid gangbare medische visie op lichaam en geest in de westerse cultuur. In deze leer staat het evenwicht tussen de vier verschillende lichaamsvochten ofwel humeuren centraal; wanneer een van de vochten teveel de overhand krijgt boven de andere, raakt de balans verstoord en is ziekte het gevolg. Een uitgebreide zeventiende-eeuwse optekening van deze filosofie leverde de Dordtse arts Johan van Beverwijck; hij schreef tussen 1636 en 1645 een medische encyclopedie, meestal genoemd naar het eerste van de drie delen: Schat der gesontheyt. Dit lijvige werk werd ons door de leider van het Oudaan-project, Jan Steenbeek, warm aanbevolen: ‘Dat zou nu eens heruitgegeven moeten worden!’

[p. 47]

Achteraf bezien ben ik door de tragedie met het Van Beverwijckvirus besmet geraakt. De kwaal bleef echter in de aderen verscholen tot Eddy Grootes de vakgenoten uitnodigde mee te werken aan de Griffioen-reeks, een forum voor onder andere die werken die weliswaar zeer populair waren, maar toch niet in de ‘hoge’ canon opgenomen werden. Aan die voorwaarden voldoet Van Beverwijck geheel: hij staat niet als ‘literaire klassieker’ te boek, terwijl zijn werk wel menigmaal herdrukt is en door contemporaine schrijvers ook vaak aangehaald wordt. Het feit dat in de Schat der gesontheyt wetenschappelijke theorieën in het Nederlands toegankelijk gemaakt werden en nog wel in een heldere betoogtrant, heeft ongetwijfeld bijgedragen aan deze succesvolle receptie. Dat er meer gunstige factoren geweest zijn, hoop ik hieronder duidelijk te maken.

Maar eerst moet een andere kwestie behandeld worden: mag Van Beverwijcks werk wel literatuur heten? Hoezeer deze vraag samenhangt met normerende opvattingen over ‘hoog’ en ‘laag’ niveau binnen letterkunde en cultuur, hebben met name Eddy Grootes en Herman Pleij de neerlandistiek inmiddels meer dan duidelijk gemaakt. Ook de gevolgen van de nogal eenzijdige bestudering van de geheiligde canon zijn door hen scherp in beeld gebracht (zie bijvoorbeeld Grootes 1982-1983). Dat de oude vooroordelen tegen de ‘populaire literatuur’ niettemin taai zijn, blijkt wel uit het feit dat menig vakgenoot verbaasd vroeg naar de wisseling van niveau in mijn bezigheden: van die deftige, hoogstens wat saaie, reien in de dissertatie naar de prozaïsche belevenissen van een stadsarts, die dan misschien wel humoristisch kon schrijven, maar verder toch geen ethisch belang inboezemde. Haast werd ik bezien als de patiënt die eerst het ene lichaamsvocht en daarna het andere teveel waarde gaf - van tragedie naar sappig proza, laten we zeggen van het melancholische naar het sanguïnische temperament - en dat moest bekopen met psychische ontsporing...

Wat echter aftakeling leek, bleek een heilzame kuur. Gaandeweg raakte ik ervan overtuigd dat er niet zozeer iets mis is met het werk van de Dordtse stadsarts, maar wel met de manier waarop culturele verschijnselen beoordeeld worden. De vraag wat men literatuur noemt, is relatief en persoonlijk, terwijl zij in het proces van canonvorming tot een absolute en schijnbaar objectieve is gemaakt. Zelfs de vele debatten rondom letterkundige geschiedenis en canonvorming veranderen daar vrij weinig aan, vrees ik. Waarom Van Beverwijck inmiddels tot mijn literaire favorieten behoort, zal ik proberen te verduidelijken aan de hand van een fragment uit het tweede deel van zijn encyclopedie: Schat der ongesontheyt.

Het gedeelte in kwestie, het 32ste hoofdstuk van de ‘sieckten des hoofts’, behandelt het menselijk reukvermogen. Een van de kwa-

[p. 48]

len, het verlies van de reuk, wordt geïllustreerd door een opvallende afbeelding:

De begeleidende tekst luidt:

Dat den Reuck wech genomen wert ontstaet somtijdts uyt een wanschapenheydt van den neus. Hier van hebben wy een seer vremt exempel in een Dochter [vrouw] noch levende, die al over twintigh jaren de neus en mont in een zijn beginnen te wassen [groeien], gelijck hier van beyde zijden is afgebeelt. Dit mismaeckt, en schrickelijck gebreck, neemt van tijdt tot tijdt toe, soo dat de ellendige noch ruycken, noch, dat vry moeyelijcker is, eten en kan: maer is genootsaeckt eenige vochtigheyt met een pijpjen te suygen. In 't beginsel wilde seker Heel-meester [chirurgijn], hier de handt, en 't mes aen slaen, dan bevont het kraeckbeenigh. Soo dat het sonder twijfel een uyt-was is van het Kraeck-been van den neus. Maer het Ruycken wert meesten tijdt verhindert door ongematigheyt [verstoring van het evenwicht], voornamelijck koude (...) der voorste Herssenen (...). (ii, 103).

De doorgaans toch al directe stijl van Van Beverwijck wordt hier kracht bijgezet door de ijselijke gravure, welhaast een model voor Picasso en de zijnen. Met dit verschil dat het hier afgebeelde werkelijkheid is, die de toeschouwer doet gruwen van de grillen van de natuur. Uiteraard zal de perceptionele volgorde hier plaatwoord geweest zijn: de prent vangt de blik, de tekst licht toe. Er ontrolt zich een precies signalement van een vrouw wier gezicht en neus al meer dan twintig jaar met elkaar vergroeien, waardoor ze zowel haar reuk- als haar bijtvermogen mist; ze kan nog slechts vloeibaar voedsel opzuigen. De uitstulping is niet vlezig maar ‘kraakbenig’ en kan dus niet weggesneden worden.

De schrik zit er goed in, maar de aantrekkingskracht van dit fragment gaat verder dan griezelen alleen. Ook onverwachte wendingen hebben hun effect: ten eerste het humoristische zeugma ‘de handt en 't

[p. 49]

mes slaen’, dat de chirurg meer als een ordinaire slager dan een plastische fijnsnijder neerzet - in minachting van vakbroeders deden de zeventiende-eeuwers niet onder voor hun latere collega's. Even verderop wordt de conclusie dat deze afwijking bij de neus-kwalen hoort, direct gevolgd door een nieuw aspect van de reuk: ‘meestal echter wordt het ruiken verhinderd door...’. Dergelijke plotselinge overgangen - vaak enkel met het woord ‘maer’, zonder een overgangszin of een nieuwe alinea - hebben enerzijds te maken met papierbesparende drukgewoonten, maar illustreren tevens treffend hoe de zeventiende-eeuwer met de werkelijkheid omging, ook als zij gruwelijk was: de verschijnselen worden zonder al te veel omhaal naast elkaar geplaatst, als exempelen van de veelvormige waarheid.

Dit fragment is kenmerkend voor Van Beverwijcks geschriften: in korte tijd passeren allerlei verschijnselen de revue, verklaard binnen de vigerende gezondheidsleer en toegelicht door talloos veel anekdoten uit even zovele bronnen. De beschrijving is altijd precies, in een stijl die heen en weer springt tussen ernst en droge humor, de eerste vaak met trots op de krachtige Republiek, de laatste meer dan eens met rauwe grappen. In beknoptheid valt deze encyclopedie te vergelijken met Hoofts Histoorien, in banaliteit met Bredero. De veelvormigheid ontspoort echter niet: het werk heeft een evenwicht in zichzelf en juist in die caleidoscopische balans - met name in het tweede deel, Schat der ongesontheyt - ligt voor mij de aantrekkingskracht.

Als de kloof naar het verleden te overbruggen valt, dan hier. Met betrekkelijk weinig moeite kan men zich voorstellen hoe de zeventiende-eeuwse burger in dit boek bladerde, keek en zowel las als leerde - of leerde als las, al naar gelang de aanleiding. Of het nu om tijdverdrijf of om huismiddeltjes gaat, zo gauw men begint te lezen, verbinden utile en dulce zich. Deze later zo vaak - ongetwijfeld mede door het drammerige karakter van het canon-onderwijs - verguisde combinatie laat zich in een spontanere, minder bevooroordeelde context krachtig gelden, zo bleek uit de reacties op het Griffioen-deel De schat der gezondheid. Enkele vakgenoten bekenden te zijn gaan twijfelen aan hun culturele normen, terwijl studenten in heftige discussies literaire principes (her)ontdekten. Het boek is tevens mijn enige publicatie die buiten vakkringen met enthousiasme gelezen is. De uitgangspunten van Eddy Grootes hebben hun vruchten dus afgeworpen.

Ik sluit me dan ook graag aan bij zijn pleidooi voor de populaire literatuur. Lees Van Beverwijck: hij voert u naar de wereld van de zeventiende-eeuwse burger en zal u bevrijden van uw twintigste-eeuwse vooroordelen. Laat u helen!

Gebruikte literatuur

Beverwijck, J. van, Alle de wercken (Amsterdam 1672).

Beverwijck, J. van, De schat der gezondheid. Ed. Lia van Gemert (Amsterdam 1992). Griffioen-reeks.

[p. 50]

Gemert, L. van, ‘Johan van Beverwijck als “instituut”’. In: De zeventiende eeuw 8 (1992), 99-106.

Gemert, L. van, ‘“U Kunst gelt over-al”: een Dordtse arts tussen West en Oost’. In: Literatuur 10 (1993), 16-22.

Grootes, E.K., ‘De bestudering van populaire literatuur uit de zeventiende eeuw’. In: Spektator 12 (1982-1983), 3-24. Ook in: M. Spies en J. Jansen, (red.), Visie in veelvoud (...) (Amsterdam 1996), 177-203.

Oudaan, J., Haagsche Broeder-Moord of Dolle Blydschap. Treurspel. Ed. Werkgroep Utrechtse neerlandici (Utrecht 1982). Ruygh-Bewerp xii.

Temple, W., Observations upon the United Provinces. Ambassadeur in de lage landen. Ed. D.J. Roorda (Bussum 1978).