Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 42]

Arie Jan Gelderblom
Thiroplusios didacticus

DE EERSTE KENNISMAKING MOET HEBBEN PLAATSGEVONDEN IN DE PRILLE JAREN ZESTIG. HET WAS ZEKER VÓÓR DE NIEUW-Guineacrisis en vijftienjarige jongens gingen nog in korte broek naar het voortgezet onderwijs. In onze buurt in Oosterbeek-Laag had een nieuw gezin het oude huis Rozenhage betrokken, en hoewel de vier zonen bij geen van de buurtvriendjes op school zaten, deden ze weldra mee met de vrijetijdsbesteding rond de Benedendorps- en de Kneppelhoutweg: zwerven door het bos, hutten bouwen, sleutelen aan bromfietsen, en schaatsen op de vijvers van de Hemelsche Berg in de eindeloze winter van 1962-1963.

Over onze ouders spraken we niet veel. De autochtonen wisten van elkaar wel wat hun vaders deden: hout verhandelen, Rasfrites op de markt brengen en gesprongen gas- en waterleidingen herstellen. De nieuwe buurman was leraar op het Stedelijk Gymnasium in Arnhem en op een dag zei een van zijn zonen, wellicht om de vriendjes met iets onbekends te imponeren: ‘Mijn vader weet alles van Coornhert.’ Ik vond dat niet zo verbazend, want op mijn eigen Christelijk Lyceum hadden we die schrijver net behandeld in Knuvelders Schets. Met gymnasiale eigenwijsheid kon ik mijn nieuwste kennis in praktijk brengen. ‘Thiroplusios Laoskardi’, antwoordde ik, want mijn lerares Nederlands had juist uitgelegd dat dat de vergrieksing was van Dier-rijk (Dirk) Volk-herts.

In de daarop volgende jaren kwam ik nogal eens naar Rozenhage voor de bromfietsen of een spelletje mahjong, maar ook om met ‘meneer Bonger’ over Du Perron en Ter Braak te praten of boeken van Gomperts en Tsjechow te lenen. Zou ik Nederlands gaan studeren? Dat besprak ik daar, net zoals ik het aan mijn eigen leraar Jan Steenbeek voorlegde, die - o toeval - in de eerste

[p. 43]

oorlogsjaren nog Bongers leerling was geweest. Ondanks al het gedelibereer, koos ik een studie weg- en waterbouw in Delft, een beslissing die drie weken standhield. In het begin van oktober 1964 studeerde ik Nederlands in Utrecht.

De gesprekken met Bonger verschoven naar de weekends en namen nu een wending naar de geschiedenis en de oudere letterkunde: Coornhert, Spiegel en het probleem van de religieuze tolerantie. Tegen mijn gereformeerde achtergrond werd de kennismaking met Coornherts Wellevenskunste, voor de lijst gelezen en door Bongers uitleg verdiept, een openbaring. Coornhert had het in de zestiende eeuw al bewezen: het was mogelijk om christen te zijn en toch geen calvinist; om een praktisch georiënteerde gedragstheorie te hanteren, zonder de last van erfzonde of predestinatie. Meer dan met Calvijn of de Heidelbergsche catechismus wist ik me met Coornhert goed gewapend in de discussies van de late jaren zestig: tegen nauwe kerkverbanden en christelijke partijpolitiek, voor een praktische oecumene in confessionele ongebondenheid; tegen morele zedenmeesterij, voor individuele beslissingen over goed en kwaad. Mijn afstudeerscriptie, gemaakt in 1972, ging over Coornherts definitie van het begrip zonde: enerzijds een wilsbeslissing, anderzijds een privatio boni, een vacuüm waarin het goede niet bestaat. Ik had wekenlang in de leeszaal van de UB de drie delen Wercken doorgenomen en Coornherts optimisme, dat ik overal opsnoof, sprak me wel aan. De mens kan zich vervolmaken, is in wezen goed; het kwaad is een verjaagbare hersenschim. Dat paste voortreffelijk bij die vrolijke tijd na 1968.

Na een paar jaren op de nieuwe lerarenopleiding sol te hebben gewerkt, kwam ik eind 1976 als docent terug op de Utrechtse universiteit, als directe collega van Wim Vermeer, Jan Steenbeek en Riet Schenkeveld. We maakten, samen met studenten, een instituutsuitgave van de Boeventucht, zodat iedereen kon lezen dat Coornherts progressieve reputatie als strafrechthervormer niet op mythes berustte. Marijke Meijer Drees had een fors aandeel in de editiewerkzaamheden en hielp later mee om er bij Coutinho een echt boek van te maken dat, tot vreugde van de uitgever, op verplichte literatuurlijsten kwam te staan. ‘Meneer Bonger’ was voor mij inmiddels al lang ‘Henk’ geworden. Vervroegd uit zijn leraarsbaan getreden, werkte hij met een regeringsopdracht aan Coornherts biografie. Zijn Leven en werk van D.V. Coornhert verscheen in 1978. In zijn opdracht in mijn exemplaar, geschreven op 15 juni van dat jaar, noemt hij Coornhert ‘ons beider vriend’. Dat was geen loze formulering, maar de karakteristiek van een gemeenschappelijke ervaring.

Die zou zich nog verdiepen. Ons werk aan de bloemlezing Weet of rust voor de Griffioen-reeks heeft de drievoudige vriendschap versterkt. Henk Bonger en ik hadden ooit het plan gehad om een selectie uit Coornherts teksten te publiceren in de Klassieken uit de Nederlandse letterkunde, maar die reeks verloor in het

[p. 44]

begin van de jaren tachtig zijn levensvatbaarheid. Toen kwam de Griffioen, en op een vraag van Riet Schenkeveld aan mij: ‘Mag ik Eddy Grootes vertellen dat Bonger en jij op afzienbare termijn een bloemlezing uit Coornhert kunnen inleveren?’ heb ik grif ja gezegd. Het werd een prettige periode van kiezen en hertalen, gebogen over Coornherts Wercken. Het betrekkelijk ruime debiet van Weet of rust, gepubliceerd in de eerste aflevering Griffioenen van 1985 en herdrukt in 1993, heeft ons als samenstellers voor onze inspanningen beloond, maar als ik eerlijk ben, is dat niet de eigenlijke bron van mijn tevredenheid over dat boekje. Ik heb het nooit eerder zo geformuleerd, maar het komt dicht in de buurt van trots op de prestaties van een goede vriend: dat heeft Coornhert na vier eeuwen toch maar gepresteerd, dat hij nog steeds lezers vindt en dat hij hun gelovige zekerheden in twijfel trekt.

Opvallend, en ook dat besef ik pas nu ik dit schrijf, is dat Bonger en ik het altijd hebben over ‘Coornhert’, en niet over ‘Dirck’. Er is een nabijheid als van persoon tot persoon, maar tevens een afstand die zich aan achternamen houdt. Wellicht vinden we Coornhert toch te formidabel om zomaar bij hem aan de keukentafel te schuiven, ook al zien we zijn zestiende-eeuwse mede-disputeerders dat rustig doen:

Ghereformeerde: My was gheseyt dat du gaerne vroech op, oock dat du ghespraacksaam biste. Dat bevinde ick noch soo. Anders hadde ick soo vroegh nyet derren bestaan aan te kloppen, ghemerckt het noch eerst vier uren zijn. Oock en soude ick, die dy onbekent ben, dy soo vrymoedigh nyet aanghesproken hebben. Coornhert: Spreeckt nu oock vrymoedigh van t'gene u sal believen. Zijn't saken die ick versta, ick sal antwoorden, of anders, sal ick swijghen (Wercken iii, 1630, 250a).

Coornhert is niet iemand bij wie ik om vier uur in de morgen zou durven aankloppen voor een theologisch debatje, maar levend en actueel is hij voor mij wel degelijk. Kort geleden drong dat plotseling scherp tot me door. Ik las het dissertatieplan van Marianne Roobol (Huizinganieuws 5, november 1996), die Coornhert in zijn zestiende-eeuwse ideeëncontext wil terugplaatsen om aldus het Coornhert-beeld te bevrijden van ideologische aangroeisels die er zich in de loop van vier eeuwen op hebben vastgezet. Dat is verantwoord als wetenschappelijke exercitie en daar ben ik uiteraard niet tegen. Ook de beelden van Vondel, Bredero of Willem van Oranje zijn in de loop van de tijd voortdurend verschoven als zetstukken op een historisch toneel, en zulke procesmatige wisselingen moeten onderzocht worden. Toch schrok ik toen Marianne Roobol onze held ‘een wandelend anachronisme’ noemde en toen ze zei niet uit te zijn op demonstratie van zijn actualiteit, maar hem te willen ‘historiseren’. Ik steigerde eventjes, want mijn Coornhert is van nu. Voor mij is hij geen verstarde historische

[p. 45]

functie. Mijn intuïtieve reactie kan alleen maar betekenen dat ik Dirck Volckertszoon diep in mijn hart koester als een eigentijdse, kritische, levende gespreksgenoot.

Over de religie ga ik overigens niet meer bij hem te rade. Mijn ontkerstening had zich geleidelijk aan, maar definitief voltrokken en ik denk anno 1997 niet meer na over gemeente, kerk of oecumene. Paradoxaal genoeg ben ik sinds mijn afscheid van domineesland wel weer een beetje calvinistisch geworden, want ik geloof niet meer dat de mens van nature goed zou zijn, of een aangeboren hang naar zedelijke vervolmaking zou bezitten. Het omgekeerde lijkt me realistischer; ik vind het kwaad en de domheid soms beangstigend tastbaar. Maar als Coornhert dat zou horen, kreeg ik de wind van voren en dat onderwerp houd ik dus maar buiten onze ontmoetingen. Gelukkig blijft er daarnaast nog veel lees- en denkstof over in zijn teksten.

Waar ik hem ronduit om bewonder, is zijn schrijfstijl. Wie de Wercken chronologisch volgt, ziet hoe Coornhert vrij laat zijn proza is gaan bijslijpen, met behulp van Latijnse voorbeelden die hij vertaalde. En met wat voor een resultaat! Zijn Nederlands leent zich voor alle registers in verschillende genres; hij kan er elk publiek mee bespelen, van hoog tot laag; hij kan puntig en paradoxaal zijn, op het kwetsende af, maar hij is ook de serveerder van een gedragen logica die de ernstigsten weet te overtuigen. Eerlijk gezegd probeer ik hem wel eens te imiteren, en ik heb er plezier in als zijn stijlmiddelen aanslaan: de drieslag, de metrisch geformuleerde parallel, soms verrijkt met binnenrijm, of de afwisseling van een paar lange, vloeiende perioden met een korte ellips.

Het is taal die ergens toe leidt. Het kan bijna niet anders of je wordt door Coornherts pakkend geformuleerde en vakkundig opgezette argumentatie meegesleept naar zijn conclusie. Wil je die niet beamen, dat komt dat niet door zijn betoogtrant, maar doordat je zijn uitgangspunten niet deelt (bijvoorbeeld zijn visie op de ‘natuurlijk’ goede mens). De redeneringen die op zijn axioma's volgen, zijn consequent; zijn illustraties fris en uit het leven gegrepen, en hij houdt als argumentatief regisseur voortdurend het bevattingsvermogen van zijn lezers en luisteraars in de gaten. Zijn teksten zijn, heel pragmatisch, afgestemd op hun doel en hun publiek. Coornhert, kortom, weet wat didactiek is. Hij is dan wel geen schoolmeester van beroep, ruimer beschouwd is hij een voortreffelijk docent. Wellicht komt het doordat we in deze vriend een superieure collega herkennen, dat Henk Bonger en ik nog steeds zo graag bij hem schoolgaan.