Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 31]

Henk Duits
Is Jeptha een fundamentalist?

VAN ALLE TWEEËNDERTIG OORSPRONKELIJKE EN VERTAALDE TONEELSPELEN VAN VONDEL IS ER GEEN ENKEL DAT MIJ VAN begin tot eind zo weet te boeien als literair kunstwerk als zijn Jeptha of Offerbelofte. Niet alleen bewonder ik de vormgeving met haar geconcentreerde tragische handeling, maar ook word ik altijd weer gegrepen door de lotgevallen van de personages Jeptha, Filopaie en Ifis. Van deze drie treft het lot van Jeptha mij het diepst, omdat hij een ‘schuldig’ mens is, die volledig verantwoordelijk is voor zijn handelen.

Jeptha betreedt pas in de tweede scène van het tweede bedrijf het toneel. Ogenschijnlijk zelfverzekerd begint hij te vertellen dat hij erin is geslaagd een ontmoeting met zijn vrouw Filopaie te ontwijken. Onmiddellijk daarop blijkt die zelfverzekerdheid slechts een façade te zijn waarachter wanhoop en vertwijfeling schuil gaan. We vernemen de voorgeschiedenis: tijdens de oorlog tegen de Ammonieten heeft Jeptha aan God beloofd om, als hij de overwinning zou behalen, het eerste levende wezen dat hem uit zijn huis tegemoet zou komen, te offeren. Toen hij na de zege naar huis terugkeerde, kwam, tot zijn verbijstering, zijn dochter Ifis hem tegemoet. Ondanks zijn verslagenheid stond het voor Jeptha onmiddellijk vast dat hij zijn belofte moest houden, ook nu het zijn enig kind betrof. En nu, twee maanden later en een veldtocht verder, is het zover en zal Ifis worden geofferd. Jeptha verkeert in grote innerlijk nood en meent zich geplaatst voor een onmogelijk dilemma: of zijn belofte aan God breken of zijn dochter offeren. De vraag of God wel mensenoffers wil, komt niet bij hem op. Vanuit zijn ‘wettisch’ geloof zal hij zich consequent aan zijn belofte houden.

[p. 32]

Zijn gemoedsgesteldheid wordt nog duidelijker in de volgende scène, waarin hij Ifis ontmoet. Deze, teruggekeerd van een verblijf in de bergen waar zij zich met haar lot heeft verzoend, begroet haar vader hartelijk en met begrip voor diens gemoedstoestand. Jeptha reageert vertwijfeld:

Och dochter, och, uwe aengenaeme woorden
Zijn pijlen, die mijn hart noch eens vermoorden.
Nu leve ick eerst, te recht beklaegens waert,
Of sterve, en voel al levende het zwaert,
Het zwaert des doots, door mijnen boezem dringen.
(vss. 603-608)

Hier staat een tragisch mens voor ons, die innerlijk wordt verscheurd, maar niet op zijn schreden kan terugkeren. Dat wordt volstrekt duidelijk in het derde bedrijf waarin drie deskundigen, de hofmeester, de hofpriester en de wetgeleerde, hem er met alle mogelijke argumenten van proberen te overtuigen dat hij niet aan zijn belofte in deze vorm is gebonden, omdat de God van Israël geen mensenoffers wil. Jeptha wil zich echter niet laten overtuigen en houdt halstarrig vol dat zijn belofte hem heilig en dwingend is: ‘Mijn heilige eedt is my een wet geworden’ (vs. 1095). Pas als het onherroepelijke is gebeurd en hij Ifis persoonlijk heeft geofferd, komt hij tot bezinning: ‘Nu gaen te spa, te spa mijne oogen open’ (vs. 1707). Nu beseft hij de peilloze diepte van zijn schuld en kermt tegen de hofpriester:

Och vader, och, ick heb my zelf verraeden,
En voel met recht de nasmert van mijn daeden.
'k Heb dwaes belooft, stont stip op dit besluit,
En voerde mijn belofte Godtloos uit.
Ick ken mijn schult, en worpme voor uw voeten,
Bereit, kan 't zijn, dit zwaer vergrijp te boeten.
(vss. 1731-1737)

Hier confronteert Vondel ons met de ‘schuldige’ mens in aristotelische zin. Deze vervalt niet tot ongeluk als gevolg van de werking van het noodlot of het ingrijpen van de goden, maar als gevolg van zijn eigen handelen. Jeptha demonstreert een religieus fanatisme, dat niet voor rede vatbaar is. Hij gaat met godsdienstige oogkleppen op door het leven.

Met Jeptha's vrouw Filopaie hebben we al kennis gemaakt in het eerste bedrijf, waar zij in gesprek is met de hofmeester. Zij laat zich kennen als een nogal extraverte vrouw, die zich grotelijks verheugt op de thuiskomst van haar zegevierende echtgenoot en van haar dochter, die twee maanden met haar vriendinnen in de bergen is geweest. In het gesprek worden herinneringen opgehaald aan Jeptha's vorige terugkeer, nu twee maanden geleden.

[p. 33]

Hierbij blijkt dat Filopaie bij die gelegenheid iets vreemds en onverklaarbaars heeft ervaren in de begroeting tussen vader en dochter:

Mijn dochter juicht hem vrolijck in 't gemoet,
Groet vader voor de hofpoort met tamboeren,
En reien: maer dit scheen zijn hart t'ontroeren:
Doch d'oirzaeck kon ick noit uit hem verstaen.
Daer schuilt iet, my te duister om te raên. (vss. 72-77)

Filopaie weet dus echt nergens van, in tegenstelling tot de hofmeester die op de hoogte is van wat er gaat gebeuren als Jeptha zal zijn teruggekeerd. Wat aarzelend probeert hij de blijdschap van Filopaie te temperen en haar af te leiden. Dan arriveert de slotvoogd die verslag doet van Jeptha's jongste overwinning op het rebellerende Efraïm. In opdracht van Jeptha dringt hij er bij Filopaie op aan de triomferende veldheer tegemoet te rijden. Onder dat voorwendsel moet zij van het hof worden verwijderd, zodat zij straks geen storende emotionele factor kan zijn als Ifis wordt geofferd. Filopaie wil eigenlijk helemaal niet weg omdat haar dochter Ifis nu ook elk ogenblik thuis kan komen. Zij fantaseert over de vele trouwlustige jonge mannen die om Ifis' hand staan te dringen, want de dochter van de veldheer is een begeerde bruid. Maar de beide heren weten haar er toch van te overtuigen dat ze Jeptha tegemoet moet gaan. Ze vertrekt zonder een flauw vermoeden van de komende gebeurtenissen. Een mooi staaltje van dramatische ironie dat de lezer niet onberoerd laat.

Pas in het vijfde bedrijf keert Filopaie terug, op het laatste moment teruggeroepen door de hofmeester die Ifis nog de kans had willen geven afscheid van haar moeder te nemen. Zij vermoedt nu echt onraad en stormt in alle staten het toneel op, roepend om haar dochter. Maar het is te laat. Uiterst gepassioneerd en in het besef dat er iets onherroepelijks is gebeurd, slaat zij volkomen door. Na een emotionele uitbarsting vol woede, haat, sarcasme en wanhoop zijgt ze bewusteloos ineen. Als ze na enige tijd bijkomt, is ze enigszins tot rust gekomen: Ifis is haar in een droom verschenen en Filopaie is nu bereid haar dood te accepteren. Ze wil de ‘dootbus’ met de as van haar dochter zien, waarna ze uitbreekt in een aangrijpende jammerklacht waarvan de laatste regels luiden:

Mijn hoop en toeverlaat is doot.
O weerelt, vol veranderingen!
Wat is het aerdtsch betrouwen broos!
Nu treur ick droef, en kinderloos. (vss. 1947-1951)

In geen enkel ander stuk van Vondel treffen we personages aan als Jeptha en Filopaie die, ook voor een lezer op de drempel van

[p. 34]

de eenentwintigste eeuw, zo overtuigend zijn. Zij behoren tot de mooiste en ontroerendste toneelfiguren die Vondel heeft gecreëerd, uitgewogen en psychologisch genuanceerd: Jeptha in zijn halstarrigheid en religieus fanatisme, die te laat inziet dat hij tegen alle goddelijke en menselijke wetten heeft gehandeld; Filopaie eerst in haar uitgelaten vrolijkheid en later in haar razende woede en haat, maar ook in haar verdriet en berusting. Men heeft haar in het verleden soms wat al te pathetisch gevonden en daardoor weinig geloofwaardig. Maar de hedendaagse lezer/toeschouwer is zo vertrouwd met exuberante uitingen van haat en wanhoop en met jammerklachten van vrouwen uit het Midden-Oosten of voormalig Joegoslavië, dat Filopaie's optreden volstrekt authentiek overkomt. Telkens wanneer ik het stuk lees, heb ik dezelfde ervaring: vanaf de eerste woorden van Jeptha leef ik met hem mee, getroffen door zijn tragiek en ‘schuld’, mij ergerend aan zijn geloofsfanatisme dat niet vatbaar is voor welk redelijk argument dan ook. Met Filopaie ben ik altijd weer begaan en de slotscène ontroert mij steeds opnieuw.

Vanuit mijn literair-historische bagage weet ik wat Vondel beoogd heeft met het stuk en dat hij Jeptha presenteert als een modeltragedie in aristotelische zin. Maar ook de minder geschoolde, literair geïnteresseerde lezer zal het een boeiend stuk vinden en constateren dat het hecht is geconstrueerd en onafwendbaar naar de catastrofe voert. Vondels doelstelling om ‘schrik en mededogen’ bij het publiek op te wekken, werkt nog steeds. Jeptha's handelen schrikt ons af omdat het laat zien waartoe godsdienstig fanatisme kan leiden, en Filopaie's belevenissen wekken ons mededogen op, om van het lot van Ifis maar niet eens te spreken.

Er is nog een ander boeiend aspect aan Jeptha, want het stuk blijkt aan het eind van de twintigste eeuw een verrassend actuele thematiek te hebben. Daarmee is het een van de weinige stukken van Vondel die inhoudelijke discussie uitlokken. Studenten bijvoorbeeld zien in Jeptha een vrouwvijandige fundamentalist. Zij winden zich er over op dat Filopaie geen enkele inspraak heeft bij zo'n belangrijke beslissing over het lot van haar kind, maar dat het een zaak is die alleen door mannen wordt beslist. Vanuit die invalshoeken herkennen zij eigentijdse problematiek waarmee zij, vooral via de media, regelmatig worden geconfronteerd. De stap naar godsdienstig fundamentalisme van welke richting dan ook, maar ook bijvoorbeeld die naar de recente reeks moorden op kinderen, is dan niet groot meer. Daarmee krijgt Jeptha een mate van actualiteit en realiteit die het waarschijnlijk nooit zal hebben gehad.

De invalshoek van het fanatisme en vrouwvijandig fundamentalisme maakt het stuk ook bij uitstek geschikt voor een moderne toneeluitvoering. Daarvoor moet dan wel, in een goede samenwerking tussen dramaturg en regisseur, het aanwezige stof van Jeptha worden afgeblazen, de tekst naar onze tijd toe vertaald en alles wat maar enigszins wijdlopig of gedateerd is, weggelaten.

[p. 35]

Maar dan kan men zeker tot een aantrekkelijke voorstelling komen, die ook een hedendaags publiek zal weten te boeien. Het stuk heeft daarvoor kwaliteit genoeg.

Met het bovenstaande heb ik tot op zekere hoogte de vraag beantwoord of een literatuurhistoricus meer dan alleen maar vakmatig kan worden geboeid door een tekst uit het verleden. Mijn ervaring is dat ook teksten uit de oudere letterkunde nog steeds in staat zijn de lezer een esthetische ervaring te geven. Voorwaarde daarvoor is kwaliteit. Als men als onderzoeker lange tijd teksten van tweede- of derderangs niveau heeft bestudeerd, werkt het bevrijdend om werk van dichters als Hooft, Huygens of Vondel onder ogen te krijgen. Dan blijkt dat teksten van hoog literair niveau toch meer zijn dan alleen maar historische bronnen die interessant zijn, omdat zij toegang verlenen tot de cultuur van het verleden. Daarvan getuigt ook wijlen Fokke Veenstra - een rasechte literatuurhistoricus - als hij, in een recensie van Van Trichts driedelige editie van Hoofts Briefwisseling, over een van de laatste brieven van Hooft opmerkt: ‘Deze brief is voor mij de meest aangrijpende uit de verzameling, hij heeft de kracht mij steeds opnieuw te ontroeren’ (SpL 24 (1982) 178).

De citaten uit Jeptha zijn ontleend aan de editie van het stuk in De werken van Vondel. Volledige en geïllustreerde tekstuitgave [enz.] door J.F.M. Sterck e.a. (Amsterdam, 1927-1940); 10 dln. + reg. Dl. 8, p. 769-851.