Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 27]

P.J. Buijnsters
De zeef van de achttiende eeuw

IN HET HUIS WAARIN IK ALS ENIG KIND OPGROEIDE, WERD VEEL GELEZEN. MIJN STILLE VADER, DIE ZELDEN BUITEN DE GRENZEN VAN het Bredase kwam, las het liefst boeken over exotische streken als Kampvuren langs de evenaar door dr. Paul Julien. Van hem kreeg ik bij verjaardagen of Sinterklaas de klassieke verhalenbundels: Baron van Münchhausen, Uilenspiegel en de Camera Obscura. Hij bestelde ze altijd per postorder, want een boekwinkel is hij, geloof ik, nooit durven binnenstappen. Veel geld was voor zulke aankopen overigens niet beschikbaar, nadat mijn vader - orgelbouwer in de draaiorgelfabriek van Karl Frey - eind jaren dertig werkloos was geworden. Toch heb ik mij altijd omringd geweten met boeken: van Louwerse's Vaderlandsche Geschiedenis tot Joris van den Bergs Geheimzinnige krachten in de sport.

Op het o.l.v.-Lyceum in Breda kwam ik voor het eerst met ‘echte’ literatuur in aanraking. Als leraar Nederlands trof ik daar Karel Meeuwesse: een grillig man met sadistische trekjes maar een uitstekend docent. Hij wekte ondanks alles in mij de liefde voor de twintigste-eeuwse Nederlandse poëzie: Gezelle, Leopold, Nijhoff, Marsman, Engelman en andere dichters.

Bij antiquariaat Couvreur kocht ik in deze middelbare schoolperiode voor één gulden mijn eerste ‘oude’ boek: een Statenbijbel. Die krachtige taal maakte mij voorgoed immuun voor alle modernere Goed-Nieuwsadaptaties.

Na allerlei omwegen - van grenswisselkantoor tot gemeentesecretarie - belandde ik in 1955 als student Nederlands op de universiteit van Nijmegen. Daar werd prof. Willem Asselbergs mijn leermeester. Zijn gloriejaren als journalist-literator Anton van Duinkerken lagen toen al achter hem. Het was een schijnbaar

[p. 28]

uitgedoofde vulkaan die in begenadigde momenten plotseling kon opvlammen. Asselbergs kende de hele wereldliteratuur uit zijn hoofd, maar de colleges over zijn geliefde Vondel waren uitgesproken saai, zoals steeds wanneer hij zich tot professorale geleerdheid verplicht voelde. Ik heb er een levenslange hekel aan Vondels Jerusalem verwoest aan overgehouden. Hoe fascinerend waren daarmee vergeleken zijn beschouwingen over Maurice Gilliams, een dichter die mij sindsdien boven alle Nederlandse schrijvers uit deze eeuw lief is gebleven. Maar ik begreep ook meteen: zo iemand bestudeer je niet, die léés je.

Asselbergs was een goed leermeester in zoverre hij zijn studenten alle ruimte liet. Voor mij werd dat de achttiende eeuw van Rhijnvis Feith. Ik heb altijd de behoefte gehad om nieuwe, althans vergeten schrijvers en teksten te ontdekken, waarbij de persoon van de auteur in zijn of haar historische context mij minstens zoveel interesseerde als de esthetische kwaliteiten van diens werk. Zoiets veronderstelt natuurlijk dat intieme documenten (brieven, dagboeken) beschikbaar zijn. Vandaar dat levende schrijvers niet of nauwelijks in aanmerking kwamen. Van Asselbergs leerde je eigenlijk geen onderzoeksmethode. Het was meer een kwestie van historische affiniteit en inlevingsvermogen: het besef ook dat elke periode en elke schrijver uit het verleden wachten op wederopstanding. Dat moment van ontdekking, van herkenning soms, gaf mij een duizelingwekkend gevoel van vreugde. Feiths Julia en Het Graf kregen voor mij een diepte die ik in de kleinerende vakliteratuur over de pruikentijd nooit was tegengekomen. Lezen werd voortaan onderzoeken.

Maar Julia is nog geen Werther. In 1958 ging ik voor een jaar naar Tübingen, om daar bij Kurt Wais en Walther Jens Vergelijkende Literatuurwetenschap te studeren. Wij lazen elke week een hoofdwerk uit de Franse en Duitse romantiek en dat was tegelijk een les in proportionaliteit. Plotseling miste ik in onze literatuur het demonische en morbide. Hoe bedachtzaam staken onze achttiende-eeuwse schrijvers af tegen Swift, Diderot en Voltaire! Totdat ik besefte dat die weer iets ontbeerden wat in onze literatuur volop aanwezig is en er misschien de grootste bekoring van uitmaakt: intimiteit, aandacht voor het kleine, stille vroomheid, burgerlijke soliditeit. Het is een groot woord: ‘identiteit’, maar voor mij bestaat er niets eigeners dan Nederlandse literatuur en kunst.

Terug in Nijmegen, na een enkele jaren durend leraarschap, heb ik mij tot 1972 als ‘assistent’ van de inmiddels - naast Asselbergs - hoogleraar geworden Meeuwesse hoofdzakelijk met twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur en literaire theorie moeten bezighouden. Aan dat laatste heb ik nooit iets gehad dat bijdroeg tot een beter begrip of gevoel voor welk literair werk dan ook. Alleen de ‘textimmanente Interpretation’ van Wolfgang Kayser en Emil Staiger verhoogden de sensibiliteit, maar hun fijn-

[p. 29]

zinnige exercities lieten zich slecht toepassen op ‘Jantje zag eens pruimen hangen’. Daarvoor was ander gereedschap nodig.

Wie wil vissen moet niet in een sloot gaan liggen. Als universitair docent in de neerlandistiek loop je echter gevaar om door het veelvuldig lezen van allerlei scripties (en dissertaties!) in kromtaal en ergerlijk jargon ongevoelig te worden voor literaire kwaliteit. Tegen dit afstompingsproces trachtte ik mij te behoeden door de regelmatige lectuur van waarachtig geïnspireerde schrijvers als Emily Dickinson en Friedrich Nietzsche. De perversie van het vakmatig lezen gaat zover dat je op een gegeven moment een lucide Nieuwe Taalgids-artikel over, zeg Poot, prefereert boven het werk van Poot zelf.

De kennismaking met een schrijver en zijn werk verloopt bij mij, als het goed is, altijd in drie etappen. Het begint meestal met een, soms toevallige en fragmentarische lectuur van het werk. Als dat aanspreekt, wil ik werkelijk alles over die figuur weten. Daarna keer ik weer terug naar de primaire tekst. Zo zijn er perioden waarin ik me helemaal in Ernst Jünger of in Stefan George stort.

Lezen (anders dan studeren) in een publieke bibliotheek vind ik een crime. Ik kan me ook niet voorstellen hoe iemand anders louter voor zijn plezier Cats, Hooft, Huygens, Luiken of Wolff en Deken in een openbare leeszaal kan zitten lezen. Voor werkelijk contact met een literair werk moet ik dat boek op elk moment van de dag thuis in handen kunnen hebben. Vandaar dat ik de overigens begrijpelijke huiver van onze bibliotheken om werken van vóór 1850 niet meer uit te lenen funest acht voor de boekenliefde.

Hiermee kom ik bij een ontwikkeling die vele neerlandici in recente jaren hebben doorgemaakt. Ik doel op de waardering van het boek als materieel object. Er bestaat een fundamenteel verschil tussen het lezen van teksten en het lezen van boeken. Een tekst houdt altijd iets abstracts. Het maakt voor de interpretatie van Sara Burgerhart niets uit of die tekst gezet is in romein of in gotische letter. Een boek daarentegen is altijd iets individueels, zeker als het gaat om een achttiende-eeuws werk dat er van exemplaar tot exemplaar anders uitziet. Voor een intiem contact moet de lezer daarom niet alleen onderzoeker worden, maar ook verzamelaar. Ik besef dat dit voor sommigen klinkt als elitaire ketterij, terwijl het voor mediëvisten ook een moeilijk te realiseren voorwaarde is. Maar een boekhistorische scholing levert mijns inziens voor de beleving van oude literatuur meer op dan de literaire theorie.

Wat blijft er nu voor de lezende, onderzoekende, verzamelende dix-huitièmiste die ik intussen geworden ben van heel die oudere Nederlandse literatuur over, dat hij nog steeds met onverminderd enthousiasme kan lezen? Gemakshalve beperk ik mij tot hier tot de achttiende-eeuwse Nederlandse literatuur, maar zelfs daar is het moeilijk kiezen. Absolute hoogtepunten zijn voor mij: de emblematabundel Jezus en de ziel (1678) van Jan Luiken;

[p. 30]

Leerzaame zinnebeelden (1714) plus Vervolg (1758) door Adriaan Spinneker (mede om de sublieme illustraties); Van Effens hoogst mysterieuze Brief van een bejaard man (door mij in 1993 voor de Griffioen-reeks uit het Frans vertaald, maar door het grote publiek nauwelijks opgemerkt); Reize dor het Aapenland (1788) van Gerrit Pape alias J.A. Schasz; sommige hartsbrieven van Rijklof Michaël van Goens; álle brieven van Betje Wolff en Aagje Deken met hun onvoltooide Geschrift eener bejaarde vrouw (waar schandelijk genoeg geen moderne uitgave van bestaat); de eerste kindergedichten van Hieronymus van Alphen (1778).

Tien jaar geleden zou deze keurgalerij (ik ben dol op het maken van lijstjes voor mezelf en mijn vrienden) er stellig anders uit hebben gezien. Van Effen was echt een ontdekking; ook zijn Hollandsche Spectator is veel beter dan zijn reputatie en overtreft de meeste Franse en Duitse spectators. Belle van Zuylen lijkt mij - haar brieven even niet meegerekend - wat overschat. Mij hindert de wolk van adoratie die om deze dame hangt. Als louter Frans schrijvende is zij hier overigens hors concours. Ook van Goens lijkt enigszins overschat. Van zijn honderden aanzetjes tot iets groots is maar een klein gedeelte leesbaar. Maar elke regel die hij schreef draagt onmiskenbaar zijn stempel: bedwelmend proza, zo goed dat je het gemakkelijk op zijn woord gaat geloven. Geen schrijver voor een haastige, godloze tijd en al helemaal niet geschikt voor zoekers naar een scriptie-onderwerp.

Ik weet zeker dat sommigen hier node de naam van Campo Weyerman zullen missen. Als niemand heeft deze achttiendeeeuwse Nederlandse schrijver in onze dagen een revival doorgemaakt. Moderne uitgaven van zijn werk ontbreken thans wellicht alleen nog in de stadsbibliotheek van Lourdes. Mijn houding tegenover Weyerman is wat ambivalent. Als representant van de achttiende-eeuwse avonturier vind ik hem interessant. Duizendmaal liever Weyerman dan Van Merken. Maar zijn schriftuur is naar mijn smaak ook erg vermoeiend-artificieel door de opeenstapeling van metaforen en vergelijkingen. Daarmee verspeelde hij helaas de kans om een Nederlandse Swift te worden.