Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 15]

H. Chr. van Bemmel
‘De redelycke ziel komt uit zyn troni zwieren.’
De beschrijving van het eerste mensenpaar in Vondels ‘Lucifer’

Inleiding

DE ZINSNEDE ‘DE REDELYCKE ZIEL KOMT UIT ZYN TRONI ZWIEREN’ IS AFKOMSTIG UIT VONDELS TREURSPEL LUCIFER. IN EEN stuk dat handelt over zuiver geestelijke wezens, namelijk engelen, moet een passage die handelt over mensen van vlees en bloed wel leiden tot een uitwerking van een tegenstelling tussen beide soorten wezens. Dat zal hierna duidelijk worden.

Vooraf nog een opmerking over de onrust die deze passage teweeg heeft gebracht. Niet alleen werden deze verzen in enkele schooluitgaven weggelaten vanwege de vrije wijze waarop Vondel over de liefdesvereniging van Adam en Eva schrijft, ook Vondel-kenners als Molkenboer hadden er de grootste moeite mee. Dat betrof dan niet zozeer de openhartigheid van Vondel als wel het feit dat Apollion, een zuiver geestelijk wezen, in vervoering raakt als hij de aardse Eva van vlees en bloed aanschouwt. Dat is onverenigbaar met elkaar en Vondel maakt hier volgens hem een fout, zij het dan dat hij er toch een bijbelse draai aan weet te geven. Niet gehinderd door dat soort bedenkingen staan wij hier anno 1997 geheel onbevangen tegenover. Wij interesseren ons voor de wijze waarop Vondel het eerste mensenpaar beschrijft en of dat nou vanuit het gezichtspunt van een engel gebeurt, zal ons een zorg zijn!

De betreffende passage komt uit het eerste bedrijf als Apollion aan Belzebub (beiden weerspannige engelen) verslag uitbrengt van

[p. 16]

wat hij gezien heeft in het paradijs. Hierin blijkt hij een jaloerse toeschouwer: zoveel schoonheid en genot kennen de engelen niet. De mens is bevoordeeld door God. Het gevolg daarvan is dat hij een nauwkeurig en naar zijn mening waarheidsgetrouw beeld schept van het eerste mensenpaar in het paradijs. Natuurlijk idealiseert hij, omdat hij zich misdeeld acht. Laat dat zo zijn: voor ons wordt een ideaalbeeld geschilderd van een mensenpaar zoals dat zou moeten zijn en dat wij gelukkig ook nog wel eens tegenkomen. Laten wij met Vondel meegenieten in drie passages uit dat eerste bedrijf.

1ste passage: De twee-eenheid van ziel en lichaam

Vergeleken met de engelen is de mens in het voordeel omdat hij lichaam en ziel tegelijk is. Die twee-eenheid komt tot uitdrukking in bijna elke regel:

Wie kon zo geestig strengelen
Het lichaem, en de ziel, en scheppen dubbele engelen

Treffend zijn hier de rijmwoorden ‘strengelen’ en ‘engelen’. De verleiding is groot ‘dubbele engelen’ te interpreteren als ‘zowel lichaam als ziel hebbend’. Dat zou heel goed passen in de context, maar in de regel die daarop volgt staat ‘Uit klaiaerde, en uit been’ en dat slaat dan weer op Adam en Eva. In dat geval zouden we ‘dubbele engelen’ uit moeten leggen als ‘geschapen in twee naturen: man en vrouw’. In de commentaren op deze zinsnede worden beide interpretaties verdedigd en voor beide is iets te zeggen. Is het erg gedurfd te stellen dat Vondel aan beide mogelijkheden heeft gedacht en de passage multi-interpretabel heeft gemaakt? Wie zal het zeggen? Voor de mens zijn er in beide gevallen voordelen aan verbonden: het is prettig lichaam en ziel te hebben én het is aangenaam dat de mensheid bestaat uit mannen en vrouwen.

Van het lichaam is het gezicht het belangrijkste. De tweeeenheid van lichaam en ziel komt daarin dan ook op de meest eminente wijze tot uitdrukking. Via het gezicht krijgt men toegang tot het innerlijk, tot de ziel van de mens. De teksten spreken voor zich:

...het lichaem, schoon van leest,
Getuight des Scheppers kunst, die blinckt in 't aenschijn meest,
Den spiegel van 't gemoedt. wat lidt my kon verbazen;
Ick zagh het beelt der ziele in 't aengezicht geblazen.
Bezit het lyf iet schoons, dat vint men hier by een.

Het meest beeldend geeft Vondel dat weer in de zinsnede die in de titel van deze bijdrage werd aangehaald:

De redelycke ziel komt uit zyn troni zwieren

[p. 17]

Zoals hij elders in Lucifer vogels door het luchtruim laat zwieren, zo laat Vondel de ziel als het ware uit het gezicht vliegen. Het is dan ook een zin die je je herinnert als je iemand met een sprekend gezicht tegenkomt. Je ervaart dan hoe waar die woorden zijn.

2e passage: De liefdesvereniging van Adam en Eva

In deze passage over de echtvereniging van het eerste mensenpaar gaat het aanvankelijk over Eva. Apollion is bij het aanschouwen van Eva zo onder de indruk dat hij met ‘vleugelen’ zijn gevoelens moet ‘teugelen’, (weer zo'n opvallend rijm). Hij raakt in vervoering door wat hij ziet. Maar dan gaat het niet meer alleen om Eva, maar om het paar dat voor elkaar in liefde ontsteekt. Vondel ziet het vóór zich gebeuren. Een huidig scenarioschrijver zou het niet beter doen: eerst leidt Adam Eva door het groen (naakt natuurlijk, zij bevinden zich immers in het paradijs), dan houdt hij af en toe stil, ziet haar profiel en ontbrandt in hartstocht:

Zoo dra zy my gemoete, als Adam met der hant
Haer leide door het groen, by wylen hielt hy stant,
Beschoudeze van overzy, en onder dat beloncken:
Begon een heiligh vier zijn zuivre borst t'ontvoncken
Dan wordt er over en weer gekust en vindt de liefdesvereniging plaats:
Dan kuste hy zijn bruit, en zy den bruidegom:
Dan ging de bruiloft in, met eenen wellekom

In wat volgt, laat Vondel de verbeelding de vrije loop, en die is niet mis te verstaan. Dit zalig genot moeten de engelen missen:

En brant van liefde, niet te melden, maer te gissen;
Een hooger zaligheit, die d'Engelen noch missen.

Let wel, er staat ‘noch missen’. Wellicht breken er betere tijden aan! Nu dat nog even uitblijft, klaagt Apollion over hun toestand in de hemel:

Hoe arm is eenigheit! wy kennen geen gespan
Van tweederhande kunne, een jongkvrouw, en een' man.
Helaes! wy zijn misdeelt: wy weeten van geen trouwen,
Van gade of gading, in een' hemel, zonder vrouwen.

En welk aards wezen voelt niet met Apollion mee? Zó lijkt het niet leuk in de hemel!

3e passage: De schoonheid van Eva

Ook nadat hij heeft beschreven hoe het eerste paar de liefde bedreef, kan Vondel het niet laten de vrouw nog eens apart te beschrijven. Opvallend is dat de man naar zijn mening weliswaar

[p. 18]

de kroon spant in de schepping, maar dat zijn persoonlijke voorkeur naar de vrouw uitgaat. Waarom zou hij haar anders in alles als beter beschouwen? Hij ziet haar vanuit het gezichtspunt van de man: ‘Maer al wat Eva heeft vernoeght haer bruigoms eisch’. In haar huid, haar vlees, haar kleur en in de klank van haar stem, in dat alles is zij aanlokkelijker dan de man:

Der leden tederheit, een zachter vel en vleisch,
Een vriendelijcker verf, aenminnigheit der oogen,
Een minnelijcke mont, een uitspraek, wiens vermoogen
Bestaet in eedler klanck; twee bronnen van yvoor

Met die ‘twee bronnen van yvoor’ worden de borsten van de vrouw bedoeld. Ook daarin onderscheidt zij zich op gunstige wijze van de man. Hij duidt haar zo op een verheven wijze aan, daarbij verwijzend naar het Hooglied waarin vooral het uiterlijk van de vrouw uitvoerig wordt bezongen.

Om de tegenstelling tussen vrouwen en engelen ten top te voeren, laat Apollion zien hoe de engelen schril afsteken bij de eerste vrouw: ‘Het zijn wanschapenheên by 't morgenlicht der maeghden’ (dat wil zeggen bij Eva vergeleken: de eerste maagd).

En dan het verschrikkelijke heimwee dat Apollion bij het afscheid pijnigt. Belzebub ziet dat Apollion in liefde ontstoken is voor het ‘vrouwelijcke dier’. Het is net of Vondel zich vergist door de vrouw tot ‘dier’ te bestempelen: het moet de brandende hartstocht benadrukken. Het rijmen van ‘dier’ op ‘vier’ is dan ook niet toevallig. Apollion beschrijft de strijd die hij heeft gevoerd om zich los te rukken van al dat schoons:

Belz. Het schijnt ghy blaeckt van minne om 't vrouwelycke dier
Apol. Ick heb mijn slagveêr in dat aengenaeme vier Gezengt. Het vielme zwaer van onder op te stijgen, Te roeien, om den top van Engleburgh te krijgen. Ick scheide, doch met pijn, en zagh wel driewerf om.

Het is hard terug te moeten keren in de hemel. Zelfs de Serafijnen kunnen niet tegen de mens op.

Vondel beschrijft in dit verband Eva nog even zoals hij haar kent van schilders uit zijn tijd die Eva met blanke huid en lange blonde haren afbeelden: een genot om naar te kijken:

Nu blinckt geen Serafijn, in 't hemelsch heiligdom,
Als deze, in 't hangend hair, een goude nis van straelen
Die schoon gewatert van den hoofde nederdaelen,
En vloejen om den rugh, zoo komtze, als uit een licht,
Te voorschijn, en verheught den dagh met haer gezicht.

[p. 19]

Nabeschouwing

Natuurlijk is dit alles geïdealiseerd. Voor de afgunstige engelen moest een beeld geschapen worden van volmaaktheid en geluk. Wat leent zich daarvoor beter dan de beschrijving van het eerste paar in het ‘aartsparadijs’? Hún geluk is compleet. Zij leven vrij en onbevangen voor elkaar. Voor Vondel was dit de gelegenheid een onverhuld en perfect beeld van een mensenpaar te schilderen. We moeten ons realiseren dat zo'n gelegenheid zich niet zo gauw voordoet. In een willekeurig ander treurspel van hem komen geen volmaakte echtparen voor. De echtelieden hebben daar eigen karakters met hun fouten en feilen. Adam en Eva hebben die niet. Hun staat is nog onbedorven. Daarom schrijft Vondel over hen zonder enige terughoudendheid. Mét Vondel verheugen wij ons in de pracht en het geluk van dit eerste mensenpaar, waarbij wij met hem, of wij willen of niet, de voorkeur moeten delen voor het vrouwelijke deel daarvan, dát wel!