Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 10]

Marijke Barend Van Haeften
Literatuur voor de lijst en lezen voor de lol.
Of: waarom ik van sommige historische teksten houd

OP DE MIDDELBARE SCHOOL MOETEN LEERLINGEN OPGELEID WORDEN TOT LITERAIR COMPETENTE LEZERS. AAN HET EIND VAN de rit dienen ze het vermogen te bezitten om met literaire teksten uit heden en verleden om te gaan. Dat betekent dat ze die teksten kunnen interpreteren, analyseren en beoordelen, en een verslag kunnen uitbrengen van de eigen ervaringen met diezelfde teksten. Daarnaast hopen de meeste docenten dat hun literatuuronderwijs een bijdrage levert aan de culturele en persoonlijke vorming van hun leerlingen en streven ze naar de instandhouding en bevordering van het leesplezier van hun pupillen. Daarbij kunnen, stelt Cor Geljon in zijn handboek voor de literatuurdidactiek Literatuur en leerling, vijf functies van literatuuronderwijs worden onderscheiden, te weten cultuuroverdracht, esthetische vorming, individuele ontplooiing, maatschappelijke bewustmaking en leesplezier. Dat laatste, het leesplezier, wordt vaak gezien als een metadoel dat weer onderscheiden kan worden in vier verschillende soorten: evasie of compensatie, affirmatie, innovatie en de behoefte aan structuur. Het is echter niet alleen de inhoud die leesplezier verschaft. Ik citeer:

Ook het leesproces zelf kan lezen tot een genoegen maken. Volgens Steinmetz is leesplezier in hoge mate afhankelijk van de capaciteit van de lezer teksten te recipiëren en te verwerken. Het geeft een prettig gevoel als je in staat bent betekenis toe te kennen aan een tekst. Een hogere vorm van leesplezier

[p. 11]

kan optreden als de beproefde leestechniek tekortschiet en de lezer zich een wijze van verwerking eigen moet maken.

Nadenkend over de vraag van de redactie van deze feestbundel of je wel echt kunt houden van een oude tekst, schoten bovenstaande doelen van (historisch) literatuuronderwijs en vormen van leesplezier mij te binnen. Nee, ik neem geen oude teksten ter hand als ik in mijn schaarse vrije tijd lekker wil lezen. Ik selecteer op thema en auteur of ik kies een boek over een onderwerp waar ik niets van weet of waar ik een goede recensie over heb gelezen. Reflecterend op de vraag waarom ik met bepaalde boeken zo'n intieme relatie krijg, bedacht ik dat de hierboven geciteerde toelichting op het leesproces bij mij inderdaad een rol van betekenis speelt. Vooral ook als ik oudere teksten ter hand neem. Het moeite doen voor een tekst, het gevoel krijgen de tekst steeds beter in de vingers te krijgen en de bedoeling te kunnen doorgronden, maken dat ik met tekst en auteur een relatie krijg.

Bij oudere boeken speelt voor mij de relatie tot de auteur overigens een grotere en andere rol dan bij moderne teksten. Het is er immers door de moderne literatuurwetenschap maar al te zeer ingestampt dat ik de persoon van de auteur vooral niet moet verwarren met de personages in zijn of haar werken. Dat mag bij historische teksten natuurlijk ook niet; maar als ik lang naar een autograaf of zelfs maar een handtekening van een schrijver gezocht heb, ga ik toch een beetje van zo iemand houden als ik eindelijk iets concreets heb gevonden. Zo herinner ik me bijvoorbeeld mijn opwinding toen ik in de Dom in Haarlem op de grafsteen stond waaronder Wouter Schouten begraven ligt. Haarlem is voor mij de stad van genoemde chirurgijn, Egmond aan Zee de woonplaats van Nicolaas de Graaff, en in Dordrecht hebben de zusjes De Beveren hun jeugd doorgebracht. Om nog maar te zwijgen van Zeeuws-Vlaanderen en Vlissingen, de geboortegrond en woonplaats van Johanna, Maria en Pieter Lammens. Ik kan spontaan door opwinding bevangen raken als ik, al dan niet toevallig, in dit soort plaatsen verzeild raak.

Ik weet heel goed dat ik vooral van deze mensen houd omdat ze de auteur zijn van zeldzame, vooral in voc-perspectief interessante teksten. Ik heb bij het onderzoeken van hun geschriften veel moeite moeten doen om iets van ze te weten te komen, de band met deze auteurs en hun teksten is langzaam gegroeid.

Momenteel is er iets moois aan het ontstaan tussen Aernout van Overbeke (1632-1674) en mij. Van Overbeke is de auteur van een groot aantal, bij eerste lezing platte moppen en anekdotes. Zijn verzameld werk, vol burleske gedichten en langere teksten, werd voor het eerst postuum in 1678 uitgegeven. De uitgave had kennelijk succes: in 1719 verscheen de elfde en laatste druk. Daarna was het afgelopen met de waardering voor Van Overbeke. Zijn ironische en burleske manier van schrijven werd niet ge-

[p. 12]

waardeerd toen in de negentiende eeuw de literaire canon werd vastgesteld. Daar is de laatste jaren verandering in gekomen. In 1991 verscheen de uitgave van de Anecdota sive historiae jocosae door Rudolf Dekker en Herman Rodenburg en in 1994 gaf een werkgroep van Utrechtse Neerlandici de Geestige en vermaeckelijcke reysbeschryving naar Oost-Indien uit. Het betreft een heruitgave van een burleske reisbeschrijving die Van Overbeke begin 1669 in de vorm van een brief vanuit Batavia aan familieleden en vrienden in het vaderland schreef. En zelf werk ik met een doctoraalwerkgroep aan de uitgave van een pendant van deze reisbrief, een brief die van Overbeke eind 1669 aan vier vriendinnen schreef en die tijdens zijn leven nooit in druk is verschenen.

Op het eerste gezicht, maar vooral ook bij nadere bestudering blijken beide reisteksten bol te staan van seksueel getinte dubbelzinnigheden. Ook scatologische opmerkingen over bijvoorbeeld Van Overbekes problemen met de stoelgang en zijn angstaanjagende constipaties komen in beide teksten voor. De dubbele bodems die de auteur rijkelijk in zijn brieven aanbracht, zijn voor een moderne lezer lang niet altijd duidelijk. Je moet al moeite genoeg doen om de eerste laag van de tekst te kunnen begrijpen, laat staan dat je de diepere betekenislagen meteen kunt ontrafelen. De ironische afschildering van de vele ongemakken op reis die als positieve zaken worden voorgesteld, de onconventionele metaforen en de veelvuldige verwijzingen naar de voorbije, aangename tijdpassering met vrienden en vriendinnen in het Haagse, de lezer moet er moeite voor doen om ze precies te kunnen plaatsen.

De inventieve manier waarop Van Overbeke de vele ontberingen aan boord als het ontbreken van passende vrienden, van goede maaltijden en vooral ook van seksuele en andere vermaken schetst, vergt niet alleen bij eerste lezing een opperste geconcentreerdheid; de auteur heeft er een diepere bedoeling mee gehad. De tijd dat seksuele en scatologische toespelingen, en aandacht vragen voor vormen van tijdverdrijf als musiceren, grappen vertellen, veel eten en drinken werden ondergebracht bij de lectuur voor de lagere klassen, is gelukkig definitief voorbij. Dekker en Rodenburg hebben trouwens in diverse publicaties laten zien dat het gezelschap waarin Van Overbeke zich bewoog en dat in sommige van zijn autobiografisch getinte anekdotes figureerde zeker niet in de onderste regionen van de samenleving was gesitueerd. Dat kan ook worden gezegd van het publiek waarvoor zijn beide reisbrieven bestemd waren.

Van Overbeke, advocaat voor het Hof van Holland in Den Haag, was afkomstig uit een geslacht van Vlaamse kooplieden. Zijn ouders hadden zich in 1621 in Leiden gevestigd, waar vader Matthijs van Overbeke aansluiting zocht en kreeg bij de wetenschappelijke en culturele elite van zijn tijd. Hij bezat een kostbare schilderijenverzameling, een prachtige bibliotheek en verzamelde Romeinse munten. Wekelijks kwam een gezelschap bij hem aan

[p. 13]

huis om allerlei onderwerpen te bediscussiëren. Hoeveel de jonge Aernout hiervan bewust heeft meegemaakt, weten we niet precies, al in 1638 overleed zijn vader ‘morbo melancholico’, volgens de uitleg in het familieboekje.

Van Overbeke stond op goede voet met mensen uit de kennissenkring van zijn ouders. Constantijn Huygens en hijzelf zonden elkaar hun publicaties toe; hij ging om met Aernout Hooft, Constantijn jr. en Christiaan Huygens en Caspar Barlaeus jr., zonen van de vrienden van zijn vader. Op andere momenten vertoefde hij in kringen van advocaten en ambtenaren, soms in het nog hogere milieu van het Haagse hof. Met Caspar Barlaeus jr. zal hij ongetwijfeld hebben gesproken over de ziekte waaraan hun beider vaders hebben geleden, de melancholie. Beiden zullen op de hoogte zijn geweest van de heersende medische opvattingen hoe melancholie te bestrijden. Volgens de Galenische geneeskunde en de leer der humeuren of vier lichaamsvochten sloop melancholie in als de zwarte gal de overhand kreeg. In de melancholiebestrijding kreeg vermaak een grote plaats toegewezen. Gezelschappelijk verkeer met goede vrienden en een goedgeschreven woord kenden een heilzame werking. Tafelende gezelschappen konden met muziek, komisch toneel, geestige raadsels en kluchten de stemming verhogen en helend inwerken op melancholieke personen. Komische, soms uiterst scabreuze literatuur kende binnen humanistische gezelschappen een eigen, helende (vermaaks)waarde.

Daarbij was het lang niet altijd de bedoeling dat dergelijke teksten werden gedrukt. Wanneer iemand eenzaam was en dus door melancholie zou kunnen worden getroffen, kon het produceren van een komische tekst eveneens een helende werking hebben. Een dergelijk heilzaam genoegen vergunde Aernout van Overbeke zich toen hij ver weg van vrienden en bekenden in Batavia het komisch burleske verslag van zijn barre reis vol ontberingen beschreef. Het mes kon zo dus aan twee kanten snijden. Dat zijn vrienden zijn brief in druk lieten verschijnen en die zodoende onder de aandacht van een groter publiek brachten was niet zijn bedoeling. De vier vriendinnen aan wie hij de latere brief schreef, hebben dat waarschijnlijk begrepen. De heilzame melancholiebestrijdende werking zal niemand van zijn lezers in die tijd zijn ontgaan.

Wanneer ik de reisbrieven van Van Overbeke bezie in het licht van deze humeurentheorie, die door René van Stipriaan zo overtuigend is uiteengezet in zijn studie Leugens en vermaak, dan zie ik steeds beter hoe vernuftig de auteur zijn teksten heeft gesmeed. Ik begin ze steeds mooier te vinden en ben blij dat ik er zo veel moeite voor heb gedaan. Van Overbeke is bij gebrek aan begrip ten onrechte zolang afgedaan als een tweederangs auteur. Ik ga ook steeds meer van zijn gedichten houden.

[p. 14]

Voor informatie over de genoemde ‘Oost-Indische’ auteurs, zie:

M. Barend-van Haeften, Oost-Indië gespiegeld. Nicolaas de Graaff, een schrijvend chirurgijn in dienst van de voc (Zutphen 1992); idem, ‘Wouter Schouten: Haarlemmer, reiziger, schrijver en chirurgijn’, in: E.K Grootes (red.), Haarlems Helicon. Literatuur en toneel te Haarlem vóór 1800 (Hilversum 1993, p. 149-162); en idem, Op reis met de voc. De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel (Zutphen 1996). Het verzameld werk van Aernout van Overbeke, inclusief de Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving naar Oost-Indien, verscheen als De geestige werken (Jan Claesz. ten Hoorn: Amsterdam 1678). De anecdota verschenen in A. van Overbeke, Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en anekdotes. Ed. R. Dekker en H. Roodenburg m.m.v. H.J. van Rees (Publicaties van het P.J. Meertens-Instituut 16: Amsterdam 1991). Een recente editie van de reisbrief aan zijn vrienden verscheen als A. van Overbeke, Geestige en vermaeckelijcke reysbeschryving naer Oost-Indien, uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici (Utrecht 1994). De brief aan de vier vriendinnen wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, signatuur 131F22.

Zie voor uitleg over de Galenische opvattingen over geneeskunde en humor: R. van Stipriaan, Leugens en vermaak (Amsterdam 1996).

Wie is van sijn leven so veer geweest, wij vaeren midden door de zee, en vangen niet eene vis, in wiens herssenen kost het komen, dat ick voor bot of schollen, en dat canallje van scheefmuijlen en platbecken (hondertmael van mij tot de tafel van meijssens en knegts gecondemneert) nog mijn muts gaerne soude afgenomen hebben, en soo daer eens abberdaen met geele wortelen was te toveren ick wildese wel nuttigen, schoon ick geduerende de maaltijt soude verwesen zijn met mijn hinderste op een hekel te sitten, ja al at ickse 's vrijdags, ick weet qualijk oft ickse des anderen daegs niet op het nieuw door mijn darmen soude laeten kruijpen: help prol, appel-sop, potje-beuling (te weten met goede boter) help braed-en-sied-haering, met uwe soute familjes. O geertruijdenbergh wesop, breda en alle andere antidotale steden tegens een uijtgedroogde lever; o Kaetsbaenen, trucktafels, maillies en bollen, tours a la mode, Scheveringse weg, Voorburgse room, Rijswijckse Kievits-eijeren! o Comedien, vettekint, armadilles, Mr. Jacob de Springer, wafelkramen, lotereijen, Romeijnse spellen, ja selver Speck en Boonen! maer of ik klaeg of niet, de Compagnie wil haer dienst volbragt hebben of geen geld geven, soo dat ick nog vier volslaegen jaren sal moeten op Batavia blijven, daer geen remedie voor is, als die suijvre patientie. Kom laet ons dan sonder murmureeren voortvaeren.