Mooi meegenomen?

Over de genietbaarheid van oudere teksten uit de Nederlandse letterkunde

[p. 8]

Willem van den Berg en Herman Pleij
Woord vooraf

DEZE BUNDEL BEVAT EEN AANTAL BIJDRAGEN OVER DE VRAAG OF JE VAN DE OUDERE NEDERLANDSE LETTERKUNDE KUNT houden. Ze zijn alle geschreven door professionele onderzoekers van ons literaire erfgoed. Aanleiding vormt het afscheid op 12 september 1997 van Eddy Grootes, hoogleraar in de Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam.

Juist aan hem is deze bundel met ‘bekentenissen’ van collega's opgedragen, omdat hij in allerlei functies en hoedanigheden een vooraanstaande rol gespeeld heeft bij de verbreding van de belangstelling voor de literatuur uit het verleden. En dat deed hij niet alleen door zelf te bemiddelen tussen een oudere tekst en het moderne publiek, maar ook door initiatieven te nemen en vooral te begeleiden die de toegankelijkheid konden bevorderen. Zo is hij van meet af aan als redacteur betrokken geweest en gebleven bij het tijdschrift Literatuur en de serie Griffioen. Maar er is (veel) meer geweest op dat terrein.

Literatuurhistorici zijn ook gewone lezers. Maar is er ooit iets in hun object dat hun zonder omwegen direct aanspreekt? Is het voor hen (maar ook voor anderen) mogelijk om persoonlijk geraakt te worden door een tekst van vroeger, zeg maar van vóór Multatuli? Natuurlijk maakt intensief onderzoek rond een tekst uit het verleden deze interessant en intrigerend, en heeft het zijn aantrekkelijkheden om deze te interpreteren en (cultuur)historisch te plaatsen. Maar wie grijpt naar Maerlant, de Elckerlijc, Bijns, Bredero, Hooft, Feith of Potgieter om een uurtje te kunnen genieten of ontroerd te raken? En hoe spannend is een voorstelling van Vondels Joseph in Dothan eigenlijk? Zou je daar ook puur voor je genoegen naartoe gaan? Of is het eerder uit de benieuwdheid hoe

[p. 9]

inventief regisseur en spelers met zo'n weerbarstige tekst omspringen? Maar wat is dan eigenlijk het verschil?

Antwoorden op zulke vragen lijken afhankelijk te zijn van heel wat niet-geëxpliciteerde standpunten ten aanzien van de omgang met oudere teksten. Zo is vaak geopperd, ook bij moderne literatuur, dat het bestuderen van een literaire tekst spontane appreciaties daarvan in de weg staat. Maar het omgekeerde zou evenzeer kunnen gelden: juist door een dergelijke bestudering of de kennisname van de resultaten daarvan kan een meer persoonlijke verstandhouding ontstaan. Elke intimiteit met een literaire tekst komt immers tot stand op grond van voorkennis en verwachtingspatronen. Gaat het om een oudere tekst, dan veronderstelt deze habitus meer bagage en brandstof. Maar daarna is die intimiteit van principieel dezelfde aard: je moet er alleen wat meer werk voor doen. En is dat laatste dan weer de voornaamste reden dat spontane behoeften doorgaans achterwege blijven?

Menigeen lijkt ook aan te nemen, dat de oudere Nederlandse letterkunde gewoon minder aantrekkingskracht heeft vanwege haar meer tijdgebonden karakter dan (on)vergelijkbare teksten in het buitenland. Hoe dan ook, velen achten de Roman de la rose, Chaucer, Shakespeare, Diderot, Goethe, Jane Austen en Balzac aanzienlijk leesbaarder dan wat onze letterkunde in dezelfde perioden te bieden heeft. Of ontbreekt het ons vooral aan excellente vertalingen van de eigen meesterwerken uit het verleden?

Op al deze vragen zijn uiteenlopende antwoorden te geven en dat gebeurt ook in deze bundel. Ze lopen uiteen van enthousiaste aanhankelijkheidsbetuigingen tot aan knorrige distantiëringen van zulke aansporingen tot intimiteit. Maar het aardige blijft, dat iedereen zich op haar of zijn manier toch blootgeeft. Sommigen doen dat vrij impliciet door in bewonderende termen rond een auteur of tekst heen te cirkelen. Anderen daarentegen zijn uitgesproken expliciet en kruiden hun standpunten met openhartige biografische details.

Literatuurhistorici - Eddy Grootes is er zelf een onuitgesproken voorbeeld van - nemen gewoonlijk veel distantie in acht en laten zelden het achterste van hun tong zien. In deze bundel worden zij zichtbaar als gewone lezers, met het hart op de tong, en dat is voor de verandering aangenaam onthullend.