De betoverde wereld

XXVII. Hoofdstuk.
De Regtsplegingen gehouden op 't begin der Reformatie in de Nederlanden over Toverye, zyn na regt en reden niet geweest.

§. 1. HOewel de Nederlanden tsedert het af stellen des Pausdoms, niet en zijn gesuiverd van de dolingen desselfs belangende de Toverye; nochtans verneemtmen tsedert dat verbranden van genaamde Toveressen so niet meer. Self ook dat deel dat paapsch is, schijnt het afgeleerd te hebben tsedert die verfoeyelike menschen-moord gepleegd aan de belyders van de waarheid diemen doe Vandoisen noemde; op voorgeven

[p. 224]

datse waren toveraars, tot Atrecht in de jaren 1459, 1460, 1461. waar van de historie te lesen is achter 't boek van Reinhold Schott. Want dertig jaren na dien tijd de vonnissen, ter Toverregters en Inquisiteurs by 't Parlement van Parijs vernietigd zijn, en d' overleevende Regters ook gestraft. Men vind nochtans noch overblijfselen des Pausdoms dien aangaand tot den jare 1595. betonende dat niet alleen gemeene Regtbanken, maar self de Hoven van Iustitie van Holland en 't Sticht Utrecht met desen suurdeessem zijn besmet geweest: hoewel by vonnis van den Hogen Rade 1593. is gebleken, datmen daar met meer omsigtigheid begon te werk te gaan. Ik sal tot blijk van 't een en ander hier vertonen seker vonnis over Toverye tot Schoonhoven uitgesproken, den 18. Dec. 1591. daarna den inhoud der Regtspleegingen tot Utrecht 1595. en ten laatsten 's Hofs sententie vernietigd by den Hogen Rade in Holland 1593. dog ik en wil niet meer dan 't nodigste daar uit trekken, om hier in niet te lang te zijn; so veel nochtans, als tot een leevendig getuigenis kan strekken der overgrote dwaasheid van dien tijd.

§. 2. In 't vonnis van 't geregt tot Schoonhoven vind ik dese hoofdbeschuldigingen, die seker Marritjen Adriaans oud 70. jaren buiten banden ‘van ysere beleden heeft, dat haar de Duivel God heeft doen versaken, een stuk gouds in schijn, dat naderhand in kinderdrek veranderde, als 't ware op trow gegeven, haar vleeschelik bekend, een pottje met toversalve gegeven, verscheidene menschen betoverd hadde?

Dat haar de vyand t' Utrecht 's nagts uit den slaap opgenomen, en na Vianen vervoerd hadde, daar sekere Adriaan Leenerts te betoveren; en doe haar wederom na Utrecht voerde.

Dat sy noch ses anderen betoverd heeft, so met die salve, als met andere dingen. Onder desen zijnder twee daar sy niets toe gedaan heeft; maar slechs geloofd, dat op haar spreken of aanraden, de Duivel 't werk verrigt heeft: hier over is de vrow veroordeeld, om geworgd, en dan verbrand te worden, den 18. December. 1591. Die stukken dus maar blotelik verhaald, behoren ons genoeg te zijn, om uit ons selve te begrypen, dat veeleer dit besje van 70. jaren heeft gedroomd en gesust het gene sy daar in beleden heeft; dan dat wy die oudwyfsche fabelen geloven souden, so kinderachtig en so sott, dat sig een wijs man 't lesen schamen moet.

§. 3. Want overlegt eens kristenen, wat schijn van waarheid, dat een vrowmensch nooit te voren gehoord geweest (so sy ook onder anderen verklaart, sich in den ouderdom van 70. jaren noch aan den Duivel sal verhangen; van wiense drek voor goud ontving? De waarde van sulk enen trowpenning hadde sy by menschen noch wel konnen gelden; ten minsten by Michiel den kuiper wel, met welken sy beleed, datse een maand lang onecht huis gehouden hadde. Besonder is bedenkelik, dat onder anderen van haar geseid is, dat sy ten tyde als se gevangen wierde, enen jongen by haar staande, blotelik aanroerende seide, gaat gy henen; waarna slaat gy en luistert? en Meent dan, dat de vyand doe denselven jongen door haar heeft

[p. 225]

betoverd gehad. Dus heeftse dan ook maar gemeend, of sy heeftet wel gedroomd, (want sy sliep) dat haar deselve Vyand 's nachts van Utrecht na Vianen, en weerom, vervoerde. Hare eigene meeninge, en die van de Regters, heeft haar dus den dood gedaan.

§. 4. Voor al niet beter maakten 't die van Utrecht met het doden van vier menschen, en dat binnen de vier jaren na dien tijd; derwelker regtelike Informatien en Sententien te lesen staan by Simon van Leewen, in sijne Batavia Illustrata pag. 295---306. ende in alles hier op uitkomen, dat enen Volkert Dirxen op 't getuigenisse van sijne eigene kinderen van 16, 14, en 13. jaren tweemaal gepijnigd, ende niets beleden hebbende; daarna op 't water geworpen (ô blinde Regters!) daar hy somtijds dreef en somtijds onderging; noch blyvende by sijn ontkennen: ten laatsten enige sustenyen, voor al niet beter dan 't Schoonhover besje, heeft beleden; als onder anderen, dat hy in eene wolf veranderd, andere luiden beesten dood gebeten hadde. Al 't overige is van den selfden slagh. Ende staat wel aan te merken, dat dese menschen alle in gedaante van wolven 't vee gebeeten hebben, ontrent Amersfoort ende aan de Veluwe, daar geen wolven gebrek zijn; maar niet een is beschuldigd, sulx aan dese zyde herwaarts aan, daarse niet en zijn gedaan te hebben. Wat sinnelose sotheid, daar in 't wolvenland eens peerd of koe van enen wolf gebeten is, dat het ontmenschte beesten, en geen ware wolven zijn geweest.

§. 5. Nochtans en heeftmen niet alleen bejaarde menschen maar ook kinderen om tovery gestraft. Want dit zijn d' aantekeningen des gemelden schryvers, pag. 306.

Folkert Dirxen geëxecuteerd met den viere den 1 Aug. 1595.

Hessel Folkers (des selven soon) oud ontrent 14. jaren, insigt genomen hebbende op sijne jonkheid, is gecondemneerd, dat hy gevangen gebraght sal worden ter plaatse daar Hendrikje Folkers sijn suster en Marte Barten met vyere gestraft sullen werden: het welke gedaan zynde, dat hy gevangen daarna strengelik gegeesseld sal werden, sulx dat bloed daar na volge, en 't selve gedaan, gevankelyk gesteld sal werden in Fiole op den huise van Hasenberg; ende aldaar blyven, ter tyd en wyle anders by den Hove geordineerd sal werden.

Hendrikje Folkers dogter, oud 17. jaren geëxecuteerd met den viere.

Dirk Folkerts (oud 8. jaren, pag. 303.) deselfde sententie als sijn broeder Hessel voorschreven.

Den 26. Jul. 1595. Antoni Bulk, oud ontrent 28. jaren, geëxecuteerd met den viere.

Den 1. Aug. 1595. Gysbert Folkerts (sijn ouderdom is niet aangetekend) deselfde sententie als Hessel en Dirk sijne broeders.

Marge Barten, huisvrouw van Antoni Bulk geexecuteerd met den viere,

Siet daar twee paren 't eene man en vrow, en 't ander vader en dochter om genaamde Tovery verbrand, en drie onnosel boeren jongens, daar onder een is van 8. jaren, tot bloedens toe gegeesseld, en dan noch gevangen; nadat sy eerst noch hare eigene suster, een jong bloemtje van pas 17. jaren>

[p. 226]

hebben moeten sien verbranden voor hunne ogen. Dat was genade daar de bygelovigheid noch meester was.

§. 6. Veel beter en reghtsinniger (seg ik hier met van Leeuwens eigen woorden) was 't gewijsde van den Hoge Rade in Holland. van den 8. Juny 1593. waar by seker vrowspersoon van Schiedam in cas van purge, jegens betightinge van Tovery by den Hove van Holland ter torture gecondemneerd zijnde, uit de hechtenis is omgeslagen, de sententie van den Hove van Holland is te niete gedaan, en de Bailluw gecondemneerd in de kosten. 't Voornaamste dat ik in hare beschuldigingen lese, is, dat aangemerkt was, dat sy op sekeren tijd met een rijsjen in 't water gespeeld hadde, aan 't schip van enen Kornelis Kornelisz: waarna 't voorschreven schip 't zeil gegaan zijnde, was in zee gebleven en vergaan. Is 't niet een kraghtig gevolg: die goede vrow tot haren ongelukke op 't quade woord geraakt van Tovery, heeft met een rijsken aan dat schip gespeeld, aan land; so is sy d'oorsaak van dat het verging op Zee. Noch schoonder; dese vrow had eens met noch drie andere in een geselschap met hare respective vryers, (wesende Duivels in menschen schijn) hand aan hand gedanst; d' een d' andere siende, maar voor andere personen onsigtbaar zijnde: door kraght van seker kruid (hoedanig in de weereld niet en is) 't welk sy van den Satan ontvangen hadden. Wat dunkt u, Leser, had de Hoge Raad geen reden, dese arme vrouwe van den pijnbank af te houden, die dus beschuldigd was van dingen die so mal verdicht, plat uit onmogelijk en tegen de Nature zijn? Nochtans niet weet, of haar de pijnbank niet had uitgeperst het self noch te belyden, en dus voor mismoedigheid haar self aan sulken schandeliken en schrikkeliken dood te helpen. Want in d' uitbreidinge van 't vonnis vind ik tekenen van enige swaarmoedigheid, die haar bywylen dede seggen, datse was in groten strijd, indien dan hare swakke sinnen meer geforceerd wierden, ligt konnense tot inbeeldinge vervallen, van iet gedaan te hebben dat nimmer van haar was bedacht.