Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

[p. 423]

Een streep door de universiteit van Brussel. Hoe architecten meewerkten aan doeleinden die rechtstreeks tegen de doelstellingen van het vak indruisen.

TABK 15(1970).

In juli 1969 besloot de raad van beheer van de Université Libre de Bruxelles -Vrije Universiteit van Brussel (U.L.B.-V.U.B.), toen nog één rechtspersoonlijkheid, een internationale prijsvraag uit te schrijven voor de vestiging van de universitaire campus op het voormalig oefenplein van het leger te Etterbeek-Brussel. De hele operatie is reeds 'n half jaar achter de rug: de definitieve uitslag werd bekend gemaakt op 10 april 1970. De rector van de V.U.B., dr. Alois Gerlo, merkte bij de opening van de tentoonstelling van de projecten hierbij op: ‘Het is alles zeer vlug gegaan, maar zonder enige improvisatie’. Hijzelf, evenals zijn collega van de U.L.B. blijken dan ook opgetogen over het resultaat.

Rector Gerlo zei letterlijk: ‘De inspanningen en de medewerking van velen werd beloond. Zelden kende een internationale prijsvraag voor architectuur een dergelijk succes. Meer dan 200 ideeënschetsen werden ingestuurd...’. ‘Het bekroonde ontwerp is dat van de Franse architect Le Maresquier en zijn medewerkers, waaronder meerdere Belgische architecten. Het kreeg negen stemmen op negen, al werden twee stemmen hiervan ex aequo uitgebracht op een ander project. Het was voor de vertegenwoordigers van de V.U.B. niet moeilijk zich aan te sluiten bij wat uiteindelijk de mening bleek te zijn van de buitenlandse specialisten. Het ontwerp Le Maresquier voldoet in alle opzichten aan wat door de universitaire gemeenschap van de V.U.B. werd gewenst. Onze hoofdbekommernis was immers een ontwerp dat, zonder te schaden aan de architectonische eenheid en de harmonie van het geheel, toch de zelfstandigheid van onze universiteit behoorlijk zou doen uitkomen. Het gaat trouwens, wat de V.U.B. betreft, om de integrale vestiging op het Oefenplein van al haar faculteiten en diensten die onderling door functionele relaties moeten verbonden worden, terwijl het voor de U.L.B. gaat om een expansie met name de vestiging van twee faculteiten...’. ‘Ik ben gelukkig op mijn beurt de heer Le Maresquier en zijn medewerkers zeer hartelijk te kunnen feliciteren. De tijd ontbreekt om te wijzen op de eigenschappen en verdiensten van de andere finalisten. Dit zal stellig gebeuren in een nabije toekomst. Inmiddels wezen ook zij hier hartelijk gelukgewenst...’. ‘Onze dank en onze gelukwensen gaan ook naar de heer voorzitter en de leden van de internationale jury... Zij hebben hun moeilijke taak volbracht met een zeldzame zorg, een buitengewone kunde en - ik wens hiervan getuigenis af te leggen - een volstrekte objectiviteit. Persoonlijk heeft het mij - gedurende deze vier lange dagen van wikken en wegen - bijzonder getroffen hoe architecten van zulk

[p. 424]

formaat, wier vakmanschap universeel wordt erkend, bestendig begaan zijn met menselijke verhoudingen en zuiver menselijke problemen’.

Rector A. Jaumotte van de U.L.B. dreef zijn nietszeggend enthousiasme en zijn blindelings vertrouwen nog verder: bij de opening van de tentoonstelling werd de pers immers een lofrede op de winnaar ter hand gesteld, waarin de naam nog moest ingevuld worden. Wel typisch voor de vrijblijvendheid van de prijsvraag!

In de prijsvraag werd een dubbele ideeënschets gevraagd, een voor de uitbreiding van de U.L.B., een voor de vestiging van de V.U.B., beide ongeveer van dezelfde omvang. Van het 44 hectaren groot terrein zal de U.L.B. over 24 hectaren, de V.U.B. over 20 hectaren beschikken. De prijsvraag verliep in twee fasen: in december 1969 werd een eerste selectie verricht onder meer dan 200 ideeënschetsen, afkomstig van architecten uit 17 landen, waarvan opvallend veel uit Oost-Europa. Daarvan werden er 10 gekozen om deel te nemen aan de tweede fase, die op 17 maart 1970 werd beëindigd. De jury werd op voorstel van de Union Internationale des Architectes samengesteld uit Sir Robert Matthew (G.B.), Rolf Gutbrod (D.), P. Vago (F.), K. Schwanzer (A.), J.P. Kloos (N.) met als plaatsvervangende leden Jiri Novotny (Tsj.) en Giancarlo De Carlo (I). Bij de jury hoorden ook de effectieve leden, met hetzelfde stemrecht als de architecten, vier afgevaardigden van de U.L.B.-V.U.B.

De aantrekkingskracht van het programma was natuurlijk niet gering: het ging niet enkel om de aanleg van een volledige universitaire campus met o.m. ook woongelegenheid, restaurants en een voldoende sociale infrastructuur, maar deze campus was bovendien gesitueerd te midden van een betrekkelijk intens stedelijk woongebied. Door de aanleg van de metro en stadsautosnelweg zullen de toegangswegen van het plein aanzienlijk worden uitgebreid, zodat een nog vlottere communicatie met de overige stadsgedeelten mogelijk wordt. Waar de meeste universiteiten, denk maar aan de TH te Drienerlo of de campus van Sart-Tilman te Luik, buiten elke stedelijke en sociale context, ergens ‘te velde’ worden ingeplant, met de desastreuze gevolgen vandien, beschikte de ontwerper hier over stimulerende mogelijkheden om de stad in het universitaire gebied door te laten ontwikkelen en omgekeerd.

Eén beschikking van het eisenprogramma heeft begrijpelijkerwijze veel kwaad bloed gezet. Ze is echter niet meer dan een symptoom van de inefficiëntie van soortgelijke prijsvragen. De raad van beheer had de ontwerpers opgelegd het plein te verdelen volgens een lijn die parallel loopt met de Generaal Jacqueslaan, zodat te midden van de campus een soort taalgrens in de architectuur zelf werd vastgelegd.

Wanneer men het aantal inzendingen in aanmerking neemt, kende de prijsvraag een behoorlijk succes. Het waren er wel geen achthonderd zoals voor het stadhuis van Amsterdam, maar tussen tweehonderdzeventien ontwerpen

[p. 425]

heeft men al een redelijke keuze. Wie het ontwerpen-pakket van Amsterdam met dit van Brussel globaal vergeleek, had zelfs de neiging om het peil te Brussel iets hoger te quoteren. Er waren inderdaad veel belangrijke architecten en architectenteams met ervaring in universiteitsbouw, die hadden meegedongen. De volledige lijst lag op de tentoonstelling ter inzage. Men ontmoette er namen als Architects' Co Partnership (G.B.), Chamberlin, Powell & Bon (G.B.), Fry, Drew & Partners (G.B.), Nizzoli associati (I.), Candilis (F.), Quaroni (I.), Shephard & Partners (G.B.), de Faculteit voor Architectuur van Warschau, het Ministerie van Hoger Onderwijs van Moskou, en niet te vergeten W. Holzbauer. Uit Nederland: Van den Broek en Bakema, Van Embden... en de merkwaardige inzending van Engels Lichtdrukkerij.

Men zal de jury niet kunnen verwijten dat ze naar ‘namen’ heeft gezocht. De prijsvraag was wel anoniem, maar het vraagt een weinig geoefend oog om een aantal van de inzendingen te kunnen identificeren. Maar daarom zal haar uiteindelijke beslissing niet onbegrijpelijker worden. Zelfs wie heel onkritisch tegenover de opzet als zodanig stond, en men mag dit van de deelnemers toch verwachten, kon geen begrip opbrengen voor de keuze van de jury. Een sluitende verklaring ervoor zal men wel nooit kunnen geven, daar de weinig democratische spelregels van de juryleden eisen dat ze zich niet anders dan lovend over het verloop van de werkzaamheden uitlaten. Een discussie over de keuze heeft in dit blad, na alles wat er over de uitslag van de stadhuisvraag te Amsterdam is gezegd, niet veel zin. Ter informatie volgt het officiële juryverslag over de eerste drie prijzen, met ter aanvulling en ter vergelijking enkele, willekeurig gekozen, inzendingen uit de eerste ronde.

Belangrijker is de vraag hoe het komt dat het prijsvraagprincipe ook in Brussel niet gewerkt heeft, tenminste niet gewerkt heeft zoals wij ons voorstellen dat een prijsvraag zou dienen te werken. Na het inleidende citaat van rector Gerlo, is het duidelijk dat de prijsvraag wel volkomen aan de verwachtingen van de uitschrijvers heeft beantwoord. Het is daarom aangewezen deze verwachtingen zelf onder de loep te nemen. Waarom richt men een prijsvraag in? Theoretisch bekeken, om de meest geschikte oplossing te vinden voor een probleem. Voorwaarde voor het lukken van de operatie is oprechtheid en openheid m.a.w. de wil om het probleem te stellen. De betekenis van een prijsvraag ligt precies in het losmaken van het probleem uit de beperktheid van het eigen standpunt om het te stellen in de context van een ruimere informatie. De prijsvraag is niets meer dan een fase in de besluitvorming. Wanneer men de theorie toetst aan de Brusselse praktijk en aan de praktijk in het algemeen - zie naar Amsterdam - wordt heel gauw duidelijk dat theorie en praktijk elkaar niet dekken. Een prijsvraag is niets meer dan een schijnoperatie, een afwentelen van de verantwoordelijkheid in plaats van een opnemen ervan. De prijsvraag fungeert als een effectief mechanisme om onder de mom van objectiviteit de aangepaste concretisering te vinden van de voorafgegeven

[p. 426]

eigen voorstellingen.

In Brussel zijn er zelfs, om elk risico uit te sluiten, ernstige overtredingen van de gangbare spelregels geweest. Het is niet goed te begrijpen hoe een instelling als de U.I.A. dit heeft kunnen dulden. Een jury van ‘deskundigen’ (men merkt hoe heel het verhaal van een prijsvraag vol zit met sofismen en ambivalente uitdrukkingen en praktijken!) wordt immers niet gemengd met afgevaardigden van de uitschrijvers, zoals dit hier het geval was. Zelfs een schijn-objectiviteit wordt hier niet meer opgehouden en we begrijpen de behoefte van rector Gerlo om vooral van die objectiviteit van de deskundigen getuigenis af te leggen. Tijdens de jurywerkzaamheden is de eliminatie - zoals blijkt uit de schaarse inside-informatie - dan ook in feite door de uitschrijvers gebeurd en hebben de ‘deskundigen’ enkel als figuranten kunnen optreden om tussen de projecten die de uitschrijvers als beantwoordend aan hun wensen hadden aangeduid het beste aan te wijzen. De aanwezigheid van juryleden-architecten heeft in het beslissingproces geen enkele reële betekenis gehad. Ze heeft alleen het geweten van de uitschrijver gesust. Dit feit illustreert eens te meer hoe gemakkelijk architecten met schone schijn te vangen zijn, en hoe licht ze zich laten verleiden om mee te werken aan doeleinden die rechtstreeks tegen de doelstellingen van het eigen vak indruisen. Architectuur en architect worden gewoon geridiculiseerd. In geen enkele andere discipline kan men zich een soortgelijke klucht voorstellen.

Een klein voorbeeld kan bovenstaande misschien verduidelijken. Want het behoeft verduidelijking. Tegen de gang van zaken werd immers tot nog toe niet geprotesteerd. Zoals reeds aangestipt, had de uitschrijver van de prijsvraag beslist dat een duidelijke scheidingslijn de campus in tweeën zou verdelen, een soort Berlijnse muur tussen Vlamingen en Walen. De buitenlandse juryleden begrepen er niets van. Er valt ook maar weinig te begrijpen. Ofwel horen die twee universiteiten niet bij elkaar en heeft het geen zin stof tot conflict te zoeken door ze met hun neus tegen elkaar te drukken. Ofwel hebben ze ergens iets met elkaar te maken en dan heeft het geen zin van te voren reeds, door de architectonische vorm een streep door die samenhang te trekken. Als Vlaming weet ik dat het, voor een goede verstandhouding in het Belgische huishouden, nodig is Vlamingen en Walen zelfbeschikkingsrecht te laten en dus ook te zorgen dat beiden over eigen ruimte kunnen beschikken. Maar dit impliceert allerminst dat er een scheiding architectonisch moest vastgelegd of tot uitdrukking gebracht worden. Architectuur kan enkel bijdragen tot de oplossing van een soortgelijk sociaal conflict door zich van dit conflict te distantiëren, m.a.w. door de mogelijkheden voor een evolutie en een eventuele oplossing van het conflict open te laten, niet door het actuele conflict in een architectonische vorm te bevriezen. Elke architect die zich respecteerde, heeft dan ook alles gedaan om die streep door de universiteit ongedaan te maken of minstens zo goed mogelijk te camoufleren, met het

[p. 427]

gevolg dat hij dan ook bijna automatisch werd uitgeschakeld. Van de architect, evenmin als van de ‘deskundige’ in de jury, verwachtte de uitschrijver een eigen standpunt, enkel een bevestiging van het opgelegde standpunt. De prijsvraagprocedure die beschouwd wordt als het middel bij uitstek om aan een gegeven systeem te ontnappen, blijkt ook hier weer te fungeren als een erg gewillig instrument om een systeem te bestendigen. Een goede architectuur is er in elk geval niet bij gebaat.

Maar waar is architectuur dan wel bij gebaat? Dat zij op een reële wijze in het opbouwproces van een menselijk milieu betrokken wordt en niet als iets dat er achteraf bijkomt, als alle belangrijke beslissingen reeds gevallen zijn. Bij een prijsvraag als die te Brussel valt het op hoe alle beslissingen gedicteerd worden door ongecontroleerde schematische voorstellingen, zowel bij de uitschrijvers als bij de inzenders. De procedure is immers zo dat het beide partijen onmogelijk gemaakt wordt informatie uit te wisselen en deze uitwisseling is de enige mogelijkheid om tot een ernstig resultaat te komen. Een oplossing voor een architectuurprobleem kan enkel gevonden worden in een volledig open gesprek in een geëngageerde studie, waarbij de architect met alle andere betrokkenen als een volwaardige partner wordt beschouwd. Dat zulk een gesprek niet gemakkelijk is, dat het andere voorwaarden stelt dan het organiseren van een prijsvraag, is voor iedereen duidelijk. Noch bij opdrachtgever, noch bij architect, zijn de voorwaarden voor zulk een gesprek aanwezig. Maar het is enkel de wil tot zulk een gesprek en het op gang brengen ervan dat de voorwaarden zal scheppen. Enkel door zulk een gesprek aan te vangen, loopt men ook het risico dat het lukt. Zulk een gesprek kan vele vormen aannemen. Zelfs een beperkte prijsvraag kan er op een gegeven ogenblik deel van uitmaken. Maar alleen zulk een gesprek kan leiden tot de resultaten die men van een prijsvraag verwachtte □