Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

Charles Vandenhove, evolutie van een stijl.

TABK 1(1970).

Voor vijf jaar wist niemand wie Charles Vandenhove was. In architectenkringen was hij wel bekend door de associaties, waarin hij had meegewerkt, maar die bekendheid beperkte zich tot een naam. Op het ogenblik is hij veruit de duidelijkst omlijnde figuur onder de architecten in België. Niet door het rumoer dat hij maakt - er vallen geen uitspraken van hem te citeren - maar door de gebouwen die hij gedurende de laatste vijf jaar met een kalme regelmaat heeft voltooid. Voltooien is het juiste woord. Een gebouw van Vandenhove is voltooid. Het staat op zich. Het vormt als het ware de bepaling van een stijl, in zoverre het op een complete manier een architectuurconcept gestalte geeft. Ik denk aan het gebouw van Inichar te Val-Benoit (1962-1965), aan de Résidence Lucien Brull (1964-1967), aan de Clinique Mortuaire et Transfusion Sanguine (1964-1967), aan de eigen woning van Vandenhove (1962-1963) (zie dit blad jaargang 1968, nr. 22) en verder aan het recente werk: de sporthal van Standard te Sart-Tilman (Luik) en de woning Schoffeniels.

En toch mogen die gebouwen niet als losstaande monumenten, als meesterwerken worden beschouwd. Zij zijn niets anders dan fasen in een evolutie, een persoonlijke evolutie van Charles Vandenhove, maar evenzeer een algemene evolutie van de hedendaagse architectuur. Het oeuvre van Vandenhove, dat bij een oppervlakkige beschouwing kan voorkomen als dit van een eigenzinnig kunstenaar, alleen bekommerd om het produceren van feilloze vormen, kan, vooral dan in het licht van het recente werk, niet anders beschouwd worden dan als een eerlijk experiment in eigentijdse architectuur, een heel concreet zoeken naar oplossingen voor de reële architectuurproblematiek van vandaag. Deze laatste is niet langer meer gebaat met goede gebouwen, of juister, goede gebouwen kunnen de dag van vandaag niets anders meer zijn dan zuivere articulaties van universele elementen. Een goed gebouw is dit tot op zekere hoogte altijd, de hele geschiedenis door, geweest. In die universele elementen werd de stijl herkenbaar.

Het specifieke en oorspronkelijke van de hedendaagse architectuur bestaat erin dat de articulatie van die elementen niet meer gericht is op het scheppen

[p. 410]

van een afgeronde, definitieve, gesloten compositie. De elementen zijn verzelfstandigd, en met die verzelfstandiging hebben ze een grotere polyvalentie verkregen. Met de verzelfstandiging van de architectonische componenten vergaat het als met de verpersoonlijking van de mens: het individu bestaat niet enkel meer door de plaats die het inneemt in de gemeenschap; de gemeenschap wordt integendeel opgebouwd van onderuit door de persoon. Een gebouw is m.a.w. niet meer de eenheid van het architectonisch systeem, niet meer de zin in de architectonische taal.

Deze algemene beschrijving van de hedendaagse architectuur is ook de meest adequate beschrijving van de architectuur van Charles Vandenhove. Zijn persoonlijkheid ligt in zijn universaliteit. Niet dat er geen andere vormen van die universaliteit zouden mogelijk zijn, maar in die zin dat het universele nooit los te denken is van het persoonlijke of dat het meest persoonlijke ook het meest universele is. De evolutie van het recente werk maakt dit ook in het vroegere werk nog duidelijker en wel op een dubbel niveau: 1. in de aandacht voor de universele structuurelementen en 2. in de manier waarop concreet met die elementen een ruimte wordt geleed, of exacter, wordt gebouwd. In de eerste serie van gebouwen, van Inichar tot de eigen woning, die men als een eerste periode in het oeuvre kan beschouwen, is de aandacht voor de structuurelementen evident. Men denke aan de geprefabriceerde betonnen gevelelementen, de baksteenwanden, de trappen, om enkel de meest opvallende te noemen, want wat hier van de grote elementen, die de architectuur bepalen, gezegd wordt, geldt eveneens voor hen kleinste detail. Men mag zich overigens die structuurelementen niet te materieel voorstellen: ze bestaan bijvoorbeeld ook in de ruimtelijke relaties en overgangen, in de verhoudingen van open en gesloten volumes, in het spel van hoog en laag, in de verschuivingen van niveaus. Al deze elementen zijn universeel, autonoom, niet ontworpen in functie van het gebouw, of minstens, in functie van één gebouw. Het gebouw is ermee samengesteld. Men beseft onmiddellijk welke consequenties die manier van denken heeft voor de industrialisatie van het bouwen en hoezeer ze in de actuele problematiek van een onbepaalde architectuur ingrijpt. Deze laatste opmerking zou overbodig zijn, ware het niet dat het werk van Vandenhove doorgaat voor het tegendeel. Maar dit komt alleen omdat hij weigert industrialisatie en prefabrikatie gelijk te stellen met banalisatie en het opgeven van wezenlijke architectonische functies in de milieubepaling.

Dit experiment met de structuurelementen gebeurt echter niet abstract. Het is niet ingegeven door een theoretische behoefte. Vandenhove komt ertoe door het bouwen zelf. Omdat hij die elementen nodig heeft bij de concrete articulatie van de ruimte, ontwerpt hij ze en bouwt zich op die manier langzaam aan een hele grammatica van vormen en relaties en van hun onderlinge vervoeg-baarheid. Deze grammatica is geen bindend, maar een bevrijdend instrument. En juist dit bevrijdende voor architect en bewoner ervaart men op een verras-

[p. 411]

sende en intense manier in het recente werk, de Standard-sporthal en het huis Schoffeniels. Men kon immers tot voor kort de mening toegedaan zijn dat de taal van Vandenhove er een was van baksteen en beton. Met de sporthal en het huis Schoffeniels heeft hij die taal niet enkel vereenvoudigd en verruimd, maar tegelijkertijd ook laten zien dat ze helemaal niet aan bepaalde materialen en organisatieschema's gebonden is. Zonder iets van de ruimtelijke differentiatie uit de eerste periode prijs te geven, komt hij in zijn laatste werk tot de grootste eenvoud van plattegrond, opstand en volume. De ingewikkeldheid van de ruimtelijke relaties wordt teruggebracht tot de meest primaire geometrische vorm, het vierkant. Dit laatste is geen vooropgezet idee, maar resultaat. De vereenvoudiging gaat gepaard met de introductie van een nieuw element, het dak, niet als een conditio sine que non - want ‘la maison heureuse’, dat ook tot de tweede periode behoort, doet het zonder - maar als tot nog toe onaangewend, maar uiterst belangrijk structuurelement.

Die verruiming en vereenvoudiging zijn echter niet het wezenlijke in deze fase, wel de bevrijding, het overwinnen van de grammatica en dus ook het achter zich laten van de architectuur als autonome waarde. In deze tweede periode hoeft de architectuur zich niet meer te affirmeren om er te zijn, en om er te zijn met een intensiteit zoals in geen van de voorgaande werken. De ruimte, het volume, de structuur, de organisatie van de sporthal te Sart-Tilman is van een ongelooflijke limpiditeit, en toch zit ze vol verrassingen, vol verscheidenheid, vol afwisseling. Deze bijna contradictorische eigenschappen ervaart men zelfs nog in de open binnenruimte van de hal. Ze kan als het ware van gedaante verwisselen, maar in elk van haar toestanden blijft ze herkenbaar in haar heldere opbouw, haar mooie licht, haar schaal, maar vooral in haar tegelijk bergend en open karakter, haar grootsheid en beslotenheid, de manier waarop de mens de ruimte beheerst en er toch helemaal in opgenomen wordt. Deze ervaring van het interieur wordt overigens prachtig, hoewel onopvallend, voorbereid bij het benaderen van het gebouw in de verhouding van het enorme dak tot de dagelijkse schaal van de toegangen, de woningen, kantoren, restaurant die rondom de hal zijn aangelegd. En opnieuw: die voorbereiding bergt een verrassing in zich, want de horizontaliteit die men van buiten ervaart, de indruk van het vlakke, overdekte plein, openbaart zich binnenin als een hoge ruimte, een kuil, een holte.

Het huis Schoffeniels gaat uit van eenzelfde architectonisch concept: het simpele, geometrische volume, ontstaan door de symmetrische repetitie van gelijke elementen, bergt in zich een onvermoede rijkdom aan mogelijkheden, mogelijkheden van leven die door de architectuur worden opgeroepen en gestimuleerd. Het meest opvallende is hier wel de contrasterende werking van het rustige buitenvolume met de speelse voorlopigheid van het interieur, dat volledig in hout werd uitgewerkt. Ook ‘la maison heureuse’, een tehuis voor ongehuwde moeders, eveneens nabij Luik, werd in eenzelfde geest ontwor-

[p. 412]

pen. Maar het komt hier niet op de analyse van de afzonderlijke gebouwen aan. Deze zijn immers in de eerste plaats belangrijk omdat ze op een overtuigende wijze laten zien hoe architectuur nog tot de mogelijkheden, ja, tot de wezenlijke behoeften van deze tijd behoort □