Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

Een cartesiaanse homo ludens.

K&C-agenda, 24 december 1969.

Een hele tijd geleden werd een verzameling opstellen van Constant (Nieuwenhuys: een betekenisvolle naam) aangekondigd onder de titel New Babylon. In afwachting dat deze verschijnt, krijgen we nu de voorbereiding op het nieuwe Babylon: De opstand van de homo ludens. Constant moet het niet zweren dat de opstand van de spelende mens nog geen feit is, dat er nog maar enkele symptomen van te bespeuren zijn. Zijn doodernstig boek van honderd-

[p. 391]

vijftig pagina's zonder één glimlach is een bewijs op zich dat de spelende mens voorlopig nog aan het harde labeur toe is. Zulk een boek schrijft men niet spelenderwijs: het is veel te belangrijk.

Eigenlijk is het nauwelijks een boek te noemen. Het bestaat uit een verzameling opstellen, die elkaar voor een goed deel overbodig maken. In elk opstel, bij verschillende gelegenheden geschreven, komen, bijna letterlijk herhaald, dezelfde ideeën voor. Gelukkig voor de lezer staan er ook wel een paar contradicties in. Deze laatste geven het iets van een puzzel. Welke ideeën wil Constant kwijt.

De toekomst is aan de spelende mens, de mens die bevrijd is van elke vorm van produktieve arbeid - automaten doen deze in zijn plaats - en dus van elke binding. Los zijn van binding betekent mogelijkheid tot creativiteit, ontlading van niet-produktieve, opgespaarde energie. De mens leeft om te leven. Het leven heeft geen andere zingeving nodig. Hij speelt om te spelen, niet langer om zich te ontspannen en nieuwe krachten voor het werk op te doen. Wanneer hij auto rijdt, dan is dit niet meer om zich te verplaatsen van zijn woning naar zijn werkplaats. Beide laatste objecten, evenals de nu bekende vervoermiddelen, zijn trouwens achterhaald. Als de mens van de toekomst zich verplaatst - hij zal er eigenlijk geen reden meer toe hebben -, dan is dit niet, zoals in normale omstandigheden, om later naar zijn uitgangspunt terug te keren. Hij blijft gewoon waar hij het op het ogenblik goed vindt.

Vanzelfsprekend veronderstelt deze spelende mens - juister zou zijn te spreken van de spelende gemeenschap, want elke vorm van individualisme is in dit stadium overwonnen -, een heel nieuw milieu en dit milieu kan niet anders dan de stad zijn. De stedebouw zoals wij die kennen, stelt zich een zo perfect mogelijke organisatie van arbeidskampen tot doel, ten einde de produktiviteit zoveel mogelijk te bevorderen. Daartegen komt de spelende mens in opstand. Het is niet moeilijk om de voorlopers van deze nieuwe, eigenlijke mens nu reeds aan het werk te zien in de opstand van de jeugd in de rijke landen, die zich het recht toemeet van de rijkdom te profiteren, niet langer ten dienste te staan van het produktieproces, maar dit ten dienste te stellen van de spelende, onprogrammatische mens. Ook de kunstenaar - Constant beschouwt zich als zodanig - speelt in deze evolutie ergens een rol, maar die is niet erg duidelijk. Ze hangt een beetje af van de opstellen. Nu eens is hij als professioneel van de burgerlijke, individualistische maatschappij hopeloos voorbijgestreefd, dan weer krijgt hij een profetische rol toebedeeld als prototype van de toekomstige mens, die zich al niet meer met de nuttigheid van de dingen bezig houdt. Zonder meer duidelijk is dat in de toekomstige maatschappij geen plaats meer is voor professionele kunstenaars, daar ieder zijn eigen kunstenaar is en poëzie een zaak van allen wordt.

De beschrijving van de spelende mens blijft, althans in dit eerste deel van de geschriften van Constant, vrij negatief. Het is een aanklacht tegen de bestaan-

[p. 392]

de maatschappij die de spelende massamens zijn vrijheid niet gunt. De vrijheid (en dus de cultuur) wordt immers nog steeds beschouwd als een privilegie van de bezittende klasse. Dit betekent echter niet dat in deze prediking van de kruistocht van de spelende mens geen positieve voorstellen zouden verscholen zitten. Om er één te citeren: Constant stelt in zijn kritische bespreking van het Buchanan-report als oplossing voor het verkeersprobleem in de steden een uitbreiding van het provo-witte-fietsenplan tot de auto voor. De privé-auto wordt collectief bezit. In elke stad zijn er ter beschikking van iedereen. Deze laatste visie op de ontwikkeling van het verkeer sluit overigens aan bij een algemene opvatting van de overwinning van het privé-bezit. Niet het bezit, alleen het creatieve gebruik van de dingen is voor de spelende mens van belang.

Zoals men zelfs uit deze al te summiere samenvatting van Constants ideeën kan afleiden, gaat het om een opgepoetste heruitgave van de aloude paradijsvoorstelling, aangepast aan de situatie van de XXe eeuw, waarin de overwinning van de arbeid een feit aan het worden is. In feite bestrijdt Constant onze maatschappij niet. Hij geeft ze een godsdienst, een utopie. Zoals de meeste utopieën is ook deze erg cartesiaans. Ze steunt op en opereert alleen met precies afgelijnde, eenduidige begrippen. Arbeid is een doem. Het kan dus niet, tenzij bij een onnozele of gedegenereerde, dat men genoegen aan de arbeid beleeft, dat men in zijn arbeid creatief is. Een wagen heeft alleen nog zin als joyriding. Het kan dus niet dat iemand op zakenreis deze heimelijke genoegens kent. Het kan ook niet dat vrijheid te rijmen valt met een zeker ritme, een ritus. Want elke binding is verslaving. Vrijheid is absoluut. Het denken in cartesiaanse termen wordt heel gauw vervelend. Maar een beetje verveling moet men voor de ludieke maatschappij van morgen toch kunnen opbrengen □

Een streep door de universiteit van Brussel.

K&C-agenda, 31 december 1969.

Christo in Australië.

K&C-agenda, 31 december 1969.