Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

Een fabriek is (nog) geen kunstwerk.

K&C-agenda, 9 april 1969.

Begin 1969 organiseerde K.G. Pontus Hultèn in het Museum of Modem Art te New York een belangrijke tentoonstelling ‘The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age’ (nu in de Rice University te Houston, Texas, tentoongesteld). Machines, o.m. de Bugatti Royale, namen er de plaats van kunstwerken in. Op kleinere schaal gebeurde dit eveneens in de Naviglio-galerie te Milaan met onderdelen van een wagen ontworpen door Bertone. Een kruising van machine en kunstwerk liet Arman zien op zijn tentoonstelling in het Stedelijk Museum van Amsterdam.

Terwijl museumdirecteuren de schoonheid van machines ontdekken, willen fabrieksdirecteuren de schoonheid van kunstwerken aanprijzen. Dit laatste lijkt echter een onderneming te zijn die veel hachelijker is dan die van de museumdirecteuren: het kunstwerk wordt er immers door een verkeerde bril bekeken. Motoren en stukken van carrosserieën zijn reële dingen voor wier technische perfectie en schoonheid, voor wier bestaansechtheid niemand ongevoelig blijft. Het museum heeft meer behoefte aan die dingen, dan die dingen aan het museum. Die dingen bestaan en het doet er maar weinig toe of ze ook nog ooit in een museum terecht komen. Voor het museum betekenen ze echter een ontdekking: het museum wil als museum op het leven gericht zijn, en niet omgekeerd; het museum moet een continue, kritische bewust-zijnsintegratie bewerken van wat in het hedendaagse leven omgaat.

Maar wat met kunstwerken in een fabriek? Kan de fabriek de museumfunctie

[p. 331]

op zich nemen of aanvullen? Moet de fabriek een weg naar het museum worden? Moeten de musea naar de fabriek?

Te oordelen naar de pogingen van integratie (van kunst in het werkmilieu) die de laatste jaren ondernomen zijn, kan men met een tamelijk grote zekerheid besluiten dat deze af te schrijven zijn als misschien welgemeende, naïeve, maar algeheel valse zelfbegoocheling van de initiatiefnemers. De verhouding van ‘volk’ en ‘kunst’ is niet zo direct dat men dit volk ongevraagd en ongewild kunst moet brengen. Het getuigt van een onverdraaglijke sociale discriminatie en van een misplaatste opvatting over wat kunst te betekenen heeft. Een soortgelijke ervaring heeft me ronduit geërgerd in de poging van de groep Beervelde (Raveel, Lucassen, Elias, De Keyser, De Clerck, Jooris, wier werk ik erg waardeer) om een fabriek in Zottegem tot kunstwerk te verklaren. Ergerlijk was het, het gesofisticeerde selecte publiek in de verschillende werkzalen te zien defileren met een glas whisky en met welwillende belangstelling neerkijken (zoals in de Zoo) naar de machines en de werklui, die overuren moesten doen. Van dit oogpunt uit bekeken - en het is het enige juiste - is een soortgelijk initiatief onaanvaardbaar. Wanneer fabrieksdirecteurs moderne kunst in hun fabriek willen brengen, komen ze er met zulk een foefje met van af: er is een fundamenteler proces en minder publiciteit van doen. De moderne kunst moet in de sociale structuur zitten van de mensengemeenschap die een fabriek uitmaakt.

Als we deze beschouwingen even tussen haakjes willen plaatsen, dan was hetgeen in Zottegem gebeurd is, wel merkwaardig. De kunstenaars zelf hebben zich geen rad voor de ogen gedraaid. Het was voor hen duidelijk dat hun werk in die fabriek niets kwam doen. Het meest indruk maakte dan ook de houding van Lucassen die zijn schilderijen ergens in het pakhuis tegen de muur had geplaatst, allemaal opeen, met de rug naar het publiek, als anonieme koopwaar. Ook De Keysers doos deed het goed tussen de verpakkingen en in het algemeen deed ook het ander werk het in zijn onopvallende plaatsing: het reveleerde de fragmentaire schoonheid van o.m. de breimachines of sommige delen van beschildering (om veiligheidsredenen) van afsluitingen en kolommen. Daar houdt hec echter ook mee op. De kunstenaars die in Zottegem aan het werk waren hebben wel duidelijk gemaakt dat een fabriek een ‘kunstwerk’ zou moeten zijn door de fantasie waarmee het environment wordt gecreëerd, maar ook dat de fabriek het niet is en dat het niet het werk van schilders alleen is om dar ervan te maken □