Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

Theo van Doesburg.

K&C-agenda, 1 januari 1969.

Terwijl de weekendedities van de Nederlandse kranten volstonden met beschouwingen over de Bauhaus-tentoonstelling te Amsterdam, werd in het stedelijk Van Abbemuseum te Eindhoven onder grote belangstelling de tentoonstelling Theo van Doesburg geopend (tot 26 januari). Zoals wel meer gebeurt, heeft het toeval hier gezorgd voor een boeiende confrontatie. In de eerste plaats is er het historische verband tussen het Bauhaus en De Stijl, en meer in het bijzonder, tussen het Bauhaus en Theo van Doesburg. Maar niet minder belangrijk lijkt me de vergelijking tussen het karakter van beide tentoonstellingen.

[p. 301]

De Bauhaus-tentoonstelling is een routine-tentoonstelling, belangrijk om het fenomeen zelf, maar niet om de kennis ervan: ze reveleert geen nieuwe gezichtspunten op het Bauhaus. De hoogstnodige kritische studie van dit belangrijk evenement werd door deze tentoonstelling uit de weg gegaan.

De tentoonstelling Theo van Doesburg is in alle opzichten het tegendeel: ze bewerkt een continue ontdekking van een nieuwe van Doesburg. Ik sta er telkens weer versteld van met welke stereotiepe, simplistische en valse beelden van de recente kunstgeschiedenis we opgeschept zitten, in casu, welke onvolledige voorstellingen van De Stijl en van Theo van Doesburgs rol daarin we hebben meegekregen. Ir. Leering, directeur van het Van Abbemuseum heeft zich met de gangbare voorstellingen niet tevreden gesteld, maar ze in de tentoonstelling grondig ontleed, op vele punten zelfs gecorrigeerd en aangevuld.

‘De tentoonstelling van Doesburg’, schrijft hij in het ‘Ten Geleide’ van de belangrijke catalogus, ‘is niet alleen nodig om tot een meer gedifferentieerde kennis omtrent De Stijl te komen..., maar ook om door visuele informatie het nogal ongedifferentieerde beeld betreffende De Stijl en zijn medewerkers te doorbreken... Van Doesburg werd in dit ongedifferentieerde beeld meestal de rol toebedacht van de organisator, propagandist en theoreticus van De Stijl, waartoe zich de waardering voor zijn werk beperkte. Dat juist hij en zijn werk de ontwikkeling van De Stijl, na de duidelijke uitkristallisering en formulering van de eerste uitgangspunten tijdens de jaren 1926-1930, opstuwde, hetgeen zijn diepgaande invloed op internationale ontwikkelingen ook buiten De Stijl niet miste, is te weinig bekend. Daaraan wil deze tentoonstelling tegemoetkomen, door van Doesburgs werk in de breedte, d.w.z. gespreid over de diverse disciplines van zijn beeldend scheppen te tonen’.

Theo van Doesburg leert men op de tentoonstelling kennen als een groot kunstenaar, vooral als een nieuw soort kunstenaar, die misschien dichter staat bij Schwitters en Duchamp dan bij Mondriaan. Wat totnogtoe als een zwakke kant van zijn kunstenaarspersoonlijkheid ervaren werd, blijkt een historisch apriori te zijn, een misverstand over de aard zelf van de hedendaagse kunst. Van Doesburg was geen schaduwloper van Mondriaan. Hij had de grote betekenis van diens werk begrepen, maar ook de grenzen ervan gezien. En een van Doesburg is het juist altijd om die grenzen te doen. Als hij gaat schilderen in de aard van Mondriaan, dan is het niet om goede Mondriaan-schilderijen af te leveren, maar om te zoeken of men niet verder kan gaan dan Mondriaan, niet alsof hij zich daardoor als een groter kunstenaar dan Mondriaan zou willen opwerpen - niet de persoon, maar de zaak interesseerde van Doesburg - maar omdat hij vond dat Mondriaan zelf ergens binnen zijn eigen conceptie van het neo-plasticisme niet ver genoeg ging.

In van Doesburgs verhoudingen met andere kunstenaars of kunstenaarsgroepen werkte diezelfde trend. Zo voelde hij zich aangetrokken door het Bau-

[p. 302]

haus en door Dada, maar nam ook deze groepen of bewegingen niet als zodanig: hij zag ze als mogelijkheden om iets groters, iets meer omvattends ermee te realiseren. Leering zegt heel juist: ‘Van Doesburg realiseert zich middels en in anderen. Zijn conceptie is sterk afhankelijk van de inbreng van anderen, maar deze inbreng van allerlei kanten drijft hij in zijn conceptie zelf zo op, dat er een geweldige uitstraling op anderen van uitgaat. Zo zien wij, dat de ontmoetingen met Mondriaan, Huszar, en van der Leck in 1916 een keerpunt in zijn werk teweegbrengen, maar dat gelijktijdig in het werk van genoemde kunstenaars de uitgangspunten verscherpt worden of dat uit de gemeenschappelijk gevoerde discussies nieuwe conclusies ten aanzien van deze uitgangspunten getrokken worden’.

Daarmee is én de oorspronkelijkheid van van Doesburg én de historische misvatting van diens persoonlijkheid verklaard. Het is uiterst boeiend om dit in het Van Abbemuseum aan de hand van schilderijen, glasramen, drukwerken, meubelontwerpen, architectuurmodellen, reconstructies te beleven. Bij de opening van de tentoonstelling werd postuum de Sikkenprijs uitgereikt aan van Doesburg. Nelly van Doesburg nam hem in ontvangst. Haar commentaar luidde: ‘Hij komt veertig jaar te laat’.

Belangrijk is ook het gelijktijdig verschijnen van de heruitgave van het blad De Stijl dat Theo van Doesburg stichtte en tot aan zijn dood redigeerde. De heruitgave bestaat uit drie delen. Twee ervan zijn nu beschikbaar en bevatten de reproduktie van alle verschenen nummers van het blad. Het derde deel zal vertalingen van de Nederlandse teksten en verschillende studies bevatten □

Hulde aan Pierre-Louis Flouquet.

K&C-agenda, 1 januari 1969.