Verzamelde opstellen. Deel 2: Los in de ruimte 1966-1970

Aarde.

K&C-agenda, 4 december 1968.

Onlangs schreef ik dat Christo mee zijn ‘5450 meter cubic package’ de hele Documenta van Kassel domineerde. Hij zoog de tentoonstellingshallen vol kunstwerken leeg. Hij stelde een einde aan het kunstwerk. Door op een andere dimensie te gaan werken verklaarde hij het kunstwerk, hoe enorm van afmetingen ook, voor onbelangrijk. De ballon van Christo was niet belangrijk om zijn afmetingen, maar omwille van het bewustzijnsniveau dat teruggaat op de meest primitieve bestaanservaringen: het bewustworden van een milieu zou men kunnen zeggen, als milieu geen te geciviliseerd woord ware. Beter kan men zeggen: het bewustworden van de aarde. Christo deed wat sommige Australische nomaden doen: een paal oprichten om de aarde een middelpunt en een betekenis te geven en daardoor bewoonbaar te maken, de eerste religieuze act van de mens.

Het werk op de Documenta dat het best weerstand bood aan deze agressie van primitiviteit was het werk van Beuys. Dit gaat immers nog dieper in de materie terug. Het is geladener, complexer, spiritueler, minder spectaculair. Van alle kanten is er geschreeuwd tegen de organisatoren van de Documenta dat ze zich door de Amerikanen hadden laten manoeuvreren. Maar de groep Amerikanen zelf keken zich niet blind op het eigen werk. Hun eigenlijke bedoelingen zagen ze in het werk van Beuys beter gerealiseerd dan in hun eigen werk. Beuys is dan ook de grote openbaring van de avantgarde van deze tijd. Dit vertaalt zich nu reeds op de kunstmarkt: voor het werk van Beuys wordt gevochten. Een galerie als de White Wide Space (let op de naam!) van Antwerpen, die zich reeds jaren voor het werk van Beuys inzet, staat ineens in het middelpunt van de belangstelling. Maar het vertaalt zich vooral in de nieuwe trends van de kunst in de Verenigde Staten, die tot uitdrukking komen in een belangrijke tentoonstelling van de Dawn-Gallery te New-York die als titel heeft: Earthworks (Aardewerken).

Die aardewerken zijn tot op zekere hoogte een consequent vervolg en een

[p. 283]

verruiming van de Minimal Art in de richting die men met het werk van een Beuys en een Christo als twee uiterste polen ervan kan bepalen. Er bestaan trouwens ook aanwijsbare relaties tussen de minimal art en Beuys. Robert Morris bijvoorbeeld liet zich duidelijk door Beuys inspireren. Jaren geleden, toen Beuys nog volledig onbekend was, verbleef Morris bij Beuys in Düsseldorf. Ook Carl André werkte van bij het begin in de inspiratie van Beuys. Zowel Morris als André zijn op de Dawn-expositie vertegenwoordigd. Daarnaast is er nog werk van Herbert Bayer, Walter de Maria, Michael Heizer, Claes Oldenburg, Oppenheim, Sol Lewitt, Robert Smithson, Kaltenbach. Ook Christo had erbij mogen en moeten zijn, al was het maar met zijn package van de Californische kust. De trek naar het westen, naar de woestijn en de onbewoonbare aarde, is een opvallend verschijnsel. In tegenstelling tot de urbaanse sfeer van de pop-art, tot de cultuur, gaat de hedendaagse avantgarde, om het met Rousseau te zeggen terug naar de natuur, maar dan een natuur die niet veel met het eiland van de romanticus te maken heeft.

Vele van deze kunstenaars kunnen geen werk meer tentoonstellen. Ze hebben niets anders dan fotografische herinneringen. Hun kunstwerken zijn alleen maar sporen in de aarde, die door de wind worden uitgewist. De ‘circumflex’ van Michael Heizer is een greppel, die zich kronkelt in de Nevada-woestijn. Het recente werk van Carl André in de Woody Creek Canyon, hoopjes ‘particles’ te midden van de geweldige rotswanden, kan men alleen maar op film zien. Het werk van Walter de Maria, die binnenkort naar de White Wide Space te Antwerpen komt, bestaat uit twee parallellen die in zand verloren lopen. Ze doen denken aan de monoloog van Frisch' Don Juan: ‘Wat is er grandiozer dan twee lijnen in het zand, twee parallellen,... twee lijnen in het zand, gelezen met de geest’ □

Officiële belangstelling voor experimenteel wonen.

K&C-agenda, 11 december 1968.

Een nieuw stadhuis voor Amsterdam.

K&C-agenda, 11 december 1968.

Kerken na carnaval.

De Standaard der Letteren, 13 december 1968.