Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 5

[p. 453]

III
Verval der contrareformatorische literatuur
Michiel de Swaen

I. Inleiding

OVER HET ALGEMEEN GENOMEN ONDERGAAT HET artistiek en het geestelijk leven in de laatste decennia van de 17^e eeuw geen grote wijzigingen. Traditie en tijdgeest krijgen er weliswaar meer en meer vat op en vangen het in immer starrer wordende formules; zulks weerhoudt enkele begaafde kunstenaars toch niet hun bewegingsvrijheid en hun scheppingskracht in deze overgeleverde vormen te handhaven en zelfs te bevestigen. Dit laatste geldt evenwel slechts voor de bouw- en de beeldende kunsten, waarvan de weelderige uitbloei gunstig afsteekt tegen de armoede en de vaalheid van het litterair en het intellectueel leven. De schilderkunst moet aan belangrijkheid thans onderdoen voor beeld- en bouwkunst. De traditie van Rubens geeft zij nog door naar de 18^e eeuw, maar toch in veruiterlijkte en vervlakte vorm. Haar meest eigen werk brengt ze voort in de landschapskunst en in de historieschildering, aan welke laatste Jan Erasmus Quellin (1635-1715) nieuwe luister zal bijzetten. Het merkwaardigste wat in artistiek opzicht in dit tijdsbestek tot stand gebracht wordt, ligt evenwel op het terrein van de bouw- en beeldhouwkunst. Grote abdijkerken, zoals die van St. Pieter te Gent en die van de Norbertijnen te Ninove, Grimbergen en Averbode bewijzen wat onze laat 17^e-eeuwse barokke bouwmeesters nog vermochten te verwezenlijken. In de beeldhouwkunst zet een reeks talentvolle tweede-rangskunstenaars, waarvan Lucas Faid' Herbe (1617-1697) wel als de voornaamste kan beschouwd worden, de traditie van de Quellin-stijl uit het midden van de eeuw voort. Toch komt een nieuw schoonheidsideaal op, hoofdzakelijk gedragen door Artus Quellin de Jonge (1624-1700), dat minder uit is op hevige scheppingsdrang en krachtig-levende gestalten dan op sierlijke, bevallige figuren en gratievolle proporties. De overgang naar de lichtheid en de elegantie van de rococo is het best waarneembaar in het werk van Guilielmus Kerrickx (1652-1719), die definitief afrekent met de Quellin-stijl en voorgoed de 18^e eeuw inluidt.

[p. 454]

Keert men zijn aandacht af van de artistieke bedrijvigheid om ze op het geestesleven te richten, dan wordt men getroffen door de aldaar heersende windstilte. Het geloofsleven ondergaat nog enige beroering door de polemiek tegen het Jansenisme, dat zich nu meer op het gebied van de moraal en der godsdienstpraktijken beweegt dan op het dogmatisch terrein; verder dan een rimpeling aan de oppervlakte gaat deze beroering niet. Zoals overal elders is het glanstijdperk der humanistische bedrijvigheid en der neo-Latijnse lyriek onherroepelijk voorbij. Aan de historische en juridische studiën, welke laatste in de Leuvense hoogleraar Van Espen (1646-1728) een belangrijke vertegenwoordiger vinden, hebben onze gewesten weliswaar nog enig aandeel, maar die wetenschappelijke belangstelling uit zich in het Latijn en komt derhalve de beoefening en de opbouw van de volkstaal niet ten goede. Aan de algemene verzanding van het geestesleven lijdt ook de letterkunde in de volkstaal. De verenging, die ze in de voorgaande periode reeds doormaakte, neemt thans nog gevaarlijker vormen aan. De wereldlijke lyriek is zo goed als uitgestorven; wat nog aan wereldlijke liedboekjes verschijnt is herdruk van vroeger uitgegeven verzamelingen. De geestelijke vertoont weinig verscheidenheid en oorspronkelijkheid; eensdeels gaat ze, in nog sterkere mate dan vóór 1670, op in de moraliserende volksdidactiek en anderdeels herhaalt ze grotendeels wat vroegere dichters hadden voorgezongen. De populaire didactiek uit de school van Poirters beheerst nagenoeg geheel het terrein. Het proza blijft overwegend in de volkstoon en handhaaft zich in de geschriften van enkele opmerkelijke mystieke auteurs en in de polemische tractaten van een paar kanselredenaars. Groter bedrijvigheid en veelzijdigheid heerst er op toneelgebied, waar allerlei dramatische vormen de belangstelling van de toneelschrijvers opwekken. Evenwel is nu ook de harmonische verhouding, in een vorig tijdperk tot stand gebracht tussen wereldlijk en geestelijk toneel verbroken ten voordele van het laatste.

Tegenover die vrij eentonige en kleurloze achtergrond rijst de lichtende figuur van de Duinkerkse dichter Michiel de Swaen. Aan dit tijdperk van verval verleent hij nog een zekere glans. Op de letterkunde van zijn tijd maakt zijn werk in tweevoudig opzicht een gelukkige uitzondering: tegen de geest van kleinburgerlijke en beperkte moralisatie der vervallende volksdidactiek, waaraan hij niet geheel ontsnapt, grijpt hij in zijn religieuze poëzie terug naar een diep-innerlijke bezieling, die voornamelijk gevoed wordt door de mystiek der Capucijnen. Op het plan van de kunst onttrekt hij zich vervolgens aan het gemakkelijk leesbare en succesvolle emblema-boek om zich bij voorkeur toe te leggen op de grote genre's: het religieuze epos en de heldentragedie. Baanbrekend werk schept hij ten slotte met zijn eerste poëtica in de volkstaal. Om al deze redenen verdient hij in dit overzicht een aparte en eervolle plaats.