Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 2

[p. 83]

Dierenverhaal

HEEFT ER OMSTREEKS HET MIDDEN DER XIII^e eeuw en later te onzent een uitvoerige dieren-literatuur gebloeid? De dichter toch van Lutgart klaagt, dat zoovelen verkiezen te luisteren naar zoo wonderlijke zaken:

Daer doen si stomme beesten spreken;
Daer doen si simmen speren breken;
Daer doen si rammen messen singhen,
Dien esel dansen ende springhen.

Er zijn er nog die ‘rime slaen van din luparden, Van simmen ende cocatrisen’, en andere beesten. Die verzen zinspelen niet op onzen Reinaert I; zij veronderstellen ook een sterk ontwikkeld anthropomorphisme; en er worden hier dieren vermeld, die in onzen Reinaert niet eens voorkomen. Is dan hier zooveel weer verloren gegaan? Wij meenen van neen, en dat Willem van Afflighem, die uitstekend op de hoogte schijnt geweest te zijn van de toenmalige Fransche literatuur, met het oog vooral op deze schreef. Na de Esopet-verzameling werden er nog wel fabelen gedicht. Zoo treffen wij er enkele, drie, vier, aan bij Willem van Hildegaersberch, waarvan de stof althans schijnt ontleend te zijn aan Reinaert II. Nog vinden wij, voor de zooveelste maal, de fabel van den zieken leeuw; dan van Isegrim in de door den herder verwaarloosde schaapskooi; van den wolf, die klaagt over zijn lot, omdat men het hem euvel zou duiden, indien hij, als de ‘roec’, 't schaap op den rug ging zitten: niet kwalijk verteld; maar de moralisatie is wat gerekt. Verder die van de ontrouwe hinde, sterk Duitsch; of van de verraderlijke vledermuis. En misschien nog wel enkele meer; maar tot een uitvoerige fabeldichtkunst, tot een nieuwe verzameling kwam het voorloopig niet meer; wij moeten hiervoor wachten tot den rederijker De Dene. Een onbekende dichter heeft in dezen tijd het dierenepos van Willem omgewerkt en voortgezet, met een vervolg dat er ruim 4.000 vv. aan toevoegde, zoodat het oorspronkelijke gedicht tot het dubbele is aangegroeid: Reinaert II of Reinaerts Historie.

[p. 84]

Reinaert I werd op den voet gevolgd: zelfs de proloog, met Willems naam, werd overgenomen. Toch is in taal, vers en voorstelling nog al wat gewijzigd: om grooter duidelijkheid? logischer samenhang? meer kieschheid? In ieder geval: hier reeds treedt de zucht om te leeraren op den voorgrond. Van 't begin af vermaant de dichter: ‘Onthout, daer leit veel wijsheit in’. En aan het slot: ‘al is't som boert, men vinter in Wise lere ende goeden sin’. Dit geschiedt vooral in het nieuwe deel, dat alleszins geschoeid is op het eerste: op de ontsnapping van Reinaert volgen nieuwe aanklacht, dagvaarding, biecht, aankomst ten hove, verantwoording en verzoening. Maar de geest is anders. Het anthropomorphisme wordt grover; tot ‘donrebussen ende bombaerden’ toe worden gebruikt bij het beleg van Maperthuus. De vinding is veel minder artistiek. De nieuwe dieren zijn nu ontleend aan de fabel, niet aan het Germaansche dierenleven; Reinaerts tante, de apin Rukenauwe, speelt zelfs een voorname rol, waardoor zij den slimmen Reinaert wel in de schaduw stelt. Zoo houdt zij een lange pleitrede van meer dan 400 vv. en helpt zij den kleinen Reinaert met haar raad in diens tweestrijd met Isegrim. Want zoo wordt hier het geding beslist. Reinaert zal het in een tweegevecht, een Godsgericht, met Isegrim uitkampen. Rukenauwe doet Reinaert nu glad scheren en met olie insmeren, opdat Isegrim geen vat op hem zou hebben; zij geeft hem den raad veel te drinken, om den wolf met zijn natten staart in 't gezicht te slaan. Zoo beslist dan ook ‘const over cracht’. Reinaert wordt ‘soverein balju’; in triomf naar Maperthuus teruggeleid, wordt hij door allen, niet het minst door zijn vroegere vijanden, om strijd geprezen.

Zulk een schepping licht de wijziging in den smaak duidelijk toe. Eigenlijk is die tweede opkomst van Reinaert, die met zijn zelfde knepen nog eens geheel het hof om den tuin leidt en nu niet meer blij is bij zijn ontsnapping, maar in rang boven allen verheven wordt, geheel onwaarschijnlijk en slechts aandikkerij. Het werk is ook veel subjectiever: Willem ging er in op; zijn navolger preekt. Hij verstoort wel eens zijn eigen phantasieën, opdat men toch niet zou vergeten, dat het maar dieren zijn, en dat alles zoo gebeurt om de les: want om de les en om de wijsheid was zulke boerde nog veroorloofd. Het gedicht wordt een satire: nog velen verstaan Reinaerts const; zij zijn ‘ghelooft ende liefghetal Bi den heren overal’; de wereld is vol scalcheit, vol hebzucht en hoovaardij, vol ‘reinaerdie’. Van de geestelijkheid geeft het weinig stichtelijke voorbeelden. Zoo overheerscht hier de geest der latere Reinaert-branches. Ook op den bouw is heel wat af te dingen: lange redevoeringen, uitgebreide verhalen - één van meer dan 900 vv. - onderbreken den gang.

Toch is dit nog wel in zijn soort verdienstelijk werk. Veel van den luchtigen, geestigen, smakelijken trant van Reinaert I is er in overgebleven; en de dichter hanteert behendig de bijtende ironie. Hadden we den eersten Reinaert niet, dan zou deze tweede nog in een gunstige vergelijking met

[p. 85]

de beste Fransche branches komen te staan; al heeft onze dichter ook veel daaraan te danken; al volgt ook hij, maar van zeer verre, een Fransche branche; al ontleent hij nog aan andere branches wat hem past ter stoffeering; al put hij uit de fabelliteratuur - want Reinaert had Cuwaert's kop niet naar den koning gezonden, o neen! doch kostbare geschenken voor den koning en de koningin: een ring met steenen ‘van wonderliken doen’, een kam en een spiegel, waarop tafereelen uit de Oudheid en fabelen geschilderd stonden, die dan verhaald worden, enkele malen volgens den Esopetbundel - al dicht hij nieuwe episoden bij van analogische vinding, naar het voorbeeld van Reinaert I.

Dat onze dichter geen Hollander, zooals Jonckbloet eerst meende, maar een Vlaming was, is nu wel uitgemaakt. Nog staat het niet vast, of hij een Westvlaming, dan wel een Zuid-Oostvlaming moet heeten. Waarschijnlijk schreef hij eerst geheel op het einde der XIV^e eeuw: wat blijkt niet alleen uit de donrebussen en bombaerden, die eerst in 1375 te onzent voorkomen, maar ook uit de verheffing van Reinaert tot soevereinen baljuw (v. 7587): welke souvereine baljuws in Vlaanderen eerst in 1373 werden aangesteld, en uit de vermelding van het hof te Rome, wat niet vóór 1378 gebeurde. Ook laat de geest, zoowel als de lossere versbouw, het einde van de XIV^e eeuw vermoeden. Was onze dichter een ‘clerc’, een monnik? Hij citeert wel eens Latijn, kent ook Seneca en verraadt een zekere geleerdheid.

Merkwaardig genoeg: in Vlaanderen is ook deze Reinaert weinig verspreid geweest. In 't Noorden echter werd hij gretig onthaald, afgeschreven en omgewerkt, meer dan Reinaert I is Reinaerts Historie in de wereldliteratuur doorgedrongen.

Aanteekeningen

Fabelen: z. J. FR. WILLEMS achter zijn uitg. van Reinaert II; BM. VI, 409 vlg. P. DE KEYSER bezorgde een fac-simile-uitg. van het Brusselsch hs, Antwerpen 1938. Reinaert II: uitg. J. FR. WILLEMS, Gent, 1836; overige lit. bij Reinaert I; dat de dichter een Vlaming was, z. E. VERWIJS in zijn inleiding tot de werken van W. van Hildegaersberch, XIV.; vgl. J.W. MULLER, TNTL. 1887; voor een Zuid-Oostvlaming pleit IS. TEIRLINCK o.c. vooral bij Vloerberghen en Eename. Op de vermelding van souverein baljuw, Rome enz. werd mijn aandacht gevestigd in nota's gevonden in de nalatenschap van L. WILLEMS, die waarschijnlijk in VMA. zullen uitgegeven worden.