Afbeeldinge ende beschryvinghe van alle de veldslagen, belegeringen ende and're notabele geschiedenissen ghevallen in de Nederlanden

Geduerende d'oorloghe teghens den coningh van Spaengien: onder het beleydt van den Prince van Oraengien, ende Prince Maurits de Nassau

[p. 617]

Belegheringhe der stercke Stadt Geertrvyden-bergh, Anno 1593.

⁺ GEertruyden-Bergh is een cleyne/ doch een seer stercke Stadt/ gheleghen aen de slincke sijde van de Merwe / by de Mase/ op den Brabantschen bodem/doch ghehoorende tot de Graeflijckheyt van Hollandt/ende toe-behoorende heden ten daghe Graef Hendrick Frederick, jonghste Sone van wijlent Guiliaume de Nassau Prince van Oranien/ hooch-loffelijcker ghedachtenisse/ die dese Stadt nae de Pacificatie van Gent met schoone bolwercken/ strijck-weeren/diepe grachten/ende andere fortificatien so wel hadde laten versien en̄ versorgen/ datse/ na het oordeel van velen/onwinnelijc was/des maels weynich denckende/dat sijnē couragieusen Sone Prins Mauritius aen de selfde soude betonen dat hy eenen Docteur ofte Super-Magister is in het belegeren en̄ veroveren van Steden ende vasticheden/ welcken lofde Coninck van Vranckerijck Hendricus IIII. sijne Princelijcke Excellentie ter eere ghegheven ende toeghestaen heeft. Dese Stadt en leyt maer drie mijlen van Dordrecht/ Heusden / ende Breda. De Spaensche hebben den Hollanderen uyt dese Stadt langhe tijdt seer groote schade te water gedaen/nemende ende beroovende menich Schip en Man/ reysende tusschen Hollandt ende Zeelandt. Om dat dese Stadt den Spaenschen soo groot profijt / ende den Hollanderen en Zeelanderen soo groote schade was in-brenghende/soo hebben de Stadt-houders des Conincks van Hispanien/ gheduyrende dese Neder-landtsche oorloghen/altijdts een sonderlinghe forghe ghedragen voor de behoedenisse der selfder / die niet alleen besorghende ende besettende met goet en sterck garnisoen/ onder eenen cloecken ghetrouwen Gouverneur/maer oock versiende met ghenoechsame amunitie/geschutt/ voor-raedt van mondt-cost/ende insonderheyt sorghe draghende voor de fortificatie der selfder. Daer lach [1593.] Anno 1593. als Gouverneur binnen Dismas de Berges Heere van VVaterdijck, een Edel-man cloeck van verstande/ ende in Crijchs-saken wel bedreven. Alles wel aen-ghemerckt zijnde/ soo conde een yeder wel verstaen ende af-nemen/dat het swaer ende sorgelijck was dese stercke Stadt te gaen belegheren/ die soo haest conde ontsett crijghen/de Grave van Mansvelt in Brabant een veel stercker Legher hebbende/ als sijn Excellentie des maels conde in't velt brenghen: Nochtans en hielden den de Staten van Hollant niet op sijn Excellentie hier toe aen te porren/ eens-deels om van de daghelijcksche beschadinghe des vyandts ontslaghen te moghen worden/ als oock om dat het haer alleen aen dese Stadt ontbrack/haren Tuyn volcomelijck te besluyten. Jmmers nae veel disputerens/ oock wel half teghen den wille der Staten van Frieslandt (die nu ter halver verlossinghe geraeckt zijnde/ geern souden ghesien hebben datmen het Legher in Frieslandt hadde gebracht) is sijn Excellentie in Godes name den xv. Martij stilo antiquo, doe het noch seer cout was ende veel reghende/ met sijn Legher voor Geertruyden-Berghe gecomen/ voor eerst ende voor al sorghe draghende om sijn Legher wel te bevestigen ende te besluyten teghen de aen-comste ende in-val sijnes vyandts/ d'welck hy des te lichter ende eer doen conde / overmidts daer ontrent ruym van de drie deelen des Landts de twee met water over-vloeyt ende beloopen waren. Hy heeft de geheele landt-sijde af-ghegraven/met bolle-wecken/ strijck-weeren ofte flanckeringhen versien/ ende op de principale avennes met stercke Schansen ende vestinghen besloten ende aen malcanderen ghebracht/ alle gaer soo dicke ende soo sterck/ dat sy tegens Cartouwen bestaen conden:

+ 1593

[p. 618]

[1593.] De grachten die daer/voor laghen / waren nae advenant/ofte nae verheysch des wercks diepe ende breet: Jn het midden der selfder was een dobbel pael-werc/ alle palen boven stomp/maer met yseren pinnen eenen voet lanck / soo dichte by den anderen/ datmen daer gheenen knije tusschen brenghen en conde. Daer waren oock hier en daer vuyr-bakens verordineert / om malcanderen stracx te waerschouwen als de vyandt voor handen was. Op dese wallen ende bolle-wercken stonden veel heele ende halve Cartouwen/ wel tot hondert toe. Oock liet sijn Excellentie een stuck weechs verre te lande-waert in/veel diepe cuylen graven/ hier en daer in't velt / ende hy liet veel voet-anghels verre in het velt saeyen / alles om des vyandts Ruyterije de aen-comste op sijn Legher te verhinderen. Eenighe leeghe riet-velden die onder water stonden/ alsoo datmender niet in graven noch arbeyden en conde / liet sijn Excellentie met Water-molens drooghe malen: Ter contrarie andere drooghe velden daer 'twater den vyandt hinderen / ende der Staten Legher voorderlijck zijn conde/ liet hy met water beloopen/ alsoo dat de ghestaltenisse van de landouwe aldaer gheheel verandert wierdt. De gheheele water-sijde was lancx henen met Schepen beleyt / vast geanckert / ende met dicke cabels vast aen malcanderen ghebonden. Daer waren oock noch veel Oorlochschepen /die op de wacht laghen / ende op en aen voeren: Jae noch warender tusschen de aen malcanderen vast ghemaeckte Schepen / cleyne jachten / die dichte onder de Stadt de Schilt-wacht hielden: So dat dese Schepen van verre aen te sien / als een keten van veel schakelen scheenen te wesen. Sijn Excellentie lach met sijn gheheel Legher in dese beschansinghe soo seker ende soo vaste / als of hy in een stercke vaste Stadt gheleghen hadde.

Dese buyten-wercken nu vol-bracht zijnde/soo begost sijn Excellentie de Stadt te naederen ende aen te tasten. De Gouverneur en was niet in de Stadt/ [1593.] even wel deden de belegerde haer devoir seer wel met uyt-vallen en schermutseren / ende met dapper schieten/ soo met grof Gheschutt / als met Musquetten/ Falckenetten / ende Handt-roers / waer teghens sijner Excellentie Soldaten haer alleen met schans-corven bedecken conden/ want het isser soo leech waterich landt/datmender gheen voet diep graven en conde sonder op het water te comen.

De Grave van Mansvelt heeft stracx allen vlijt ende neersticheyt aen-ghewendt om dese Stadt te gaen ontsetten / hy heeft thien dagen nae dat sijn Excellentie te velde gecomen was / vier duysent Mannen binnen Herentals ghebracht / ende hy heeft by een ghebracht al het Crijchs-volck dat hy eenichsins lichten conde/ wel tot veerthien duysent Man / soo te voet/ als te peerde / eenighe Fortressen met geleende Borgers besettende/ om des te meer Crijchs-volck te moghen in het velt brenghen/ d'welck de Staten oock deden / want haer Legher was swack. Graef Willem en dorst het Friessche Crijchs-volck niet trecken laten tot hulpe van sijn Excellentie/ dewijle Verdugo met vier duysent Man te voet / ende met ses hondert Peerden voor Groeninghen ende daer ontrent lach/ dreyghende alle daghe erghens eenen in-val in Frieslandt te doen / ghelijck hy alreets voor weynich weken ontrent Leeuwaerden ghedaen hadde.

Daer wierdt soo goede Crijchs-discipline in het Legher van sijn Excellentie ghehouden/dat de Huys-lieden met haer goet en beesten tot het Legher aen quamen vluchten / om vry ende onbeschadicht te moghen blijven voor de struyck-roovers/ binnen welckes bepalinghe (zijnde wel drie uyren gaens groot / overmits de groote cromten ende om wegen der wateren en̄ morasschen) de Huyslieden hare Koeyen en Schapen weydden molcken/botter kernden/ ende langhst de Hutten en Tenten ginghen sy veylen ende vercoo-

[p. 619]

(212)

Geertrudis Montem cingebat milite pauco

Mauritius raris belli virtutibus auctus,

Hujus ad exemplum si vult jam discat IBERUS,

Obsidione Urbes premere, et superare potenter.

[p. 620]

pen⁺ haer Gansen/ Hoenderen/eyeren/botter/kaes/ melck en vleys/ d'welck voor desen noyt in eenighen Legher ghesien was: Jae binnen het besluyt des Leghers sach men de Huys-lieden haer Landt ploeghen/ mesten/ egghen/ ende besaeyen. Alles was in het Legher soo over-vloedich ende soo goedencoop/als in eenighen Stadt van Neder-landt. Al dese groote wercken heeft sijn Excellentie gemaeckt door de handen sijner Soldaten/nae het gebruyck der ouder Romeynen/ ende dat niet by dwanck/ maer voor goeden dach-loon. Als sijn Excellentie sijne wercken ende batterijen veerdich hadde/ soo heeft hy met een groote menichte van grof Gheschutt op de Stadt gheschoten/ eens-deels op de vesten ende strijck-weeren / ander-deels op de huysen: Soo datter niet boven vier huysen in de gheheele Stadt onbeschadicht en bleven/sonder dat sijn Excellentie verschoont heeft het schoone Palleys d'welck sijnen Heer-Vader voor weynich jaren daer binnen ghebout hadde. Door dit gheduyrich schieten heeft sijn Excellentie met der tijdt verlamt ende onbruyckelijck ghemaeckt meest al het Gheschut/dat de vyandt in de Stadt hadde. Teghen over het Noorder-bolle-werck liet sijn Excellentie ses houtene Cartouwen / yser-verwich ghemaelt / planten/daer de vyandt veel vergeefsche scheuten dede/sijn pulver onnuttelijck verquistende.

Als nu de Grave van Mansvelt eenen treffelijcken Legher/ ontrent van veerthien duysent Man/soo te peerde/ als te voet/ vergadert ende by een ghebracht hadde/ soo is hy op het laetste van den Mey te velde getrocken/ende tot het Leger van sijn Excel. aen ghemarcheert/ja aen-gecomen te Westen van de Stadt/ daer sijner Excellentie Quartier ende Legher-plaetse was/sich neder-legghende op een Cartouwen-scheut nae by de selfde in een Dorp Houte genoemt/daer hy sich stracx beschanste op den Steel-Hoofschen dijck. Sijn Legher was soo wel versien met heele ende halve Cartouwen/ als oock met anderen voor-raet ter [1593.] oorloghe noodich / als of hy de treffelijckste Stadt sijner vyanden hadde willen belegheren ende over-weldighen/meynende sijn Excellentie te verschricken ende te doen verloopen/ ofte immers met de menichte sijner Cartouwen hem te verduyvelen. Als Mansvelt daer thien daghen lanck gheleghen hadde/ ende gheenen middel noch wech en sach noch vinden en conde om erghens door te booren/ende hem de proviande begon te ontbreken/mits seven Vaenen Ruyteren binnen Breda ligghende de weghen seer onveylich maeckten: Soo is hy van daer op-ghetrocken met al sijn ghewalt/nae het Ooste van de Stadt/nae de Langhe-strate aen/daer de Grave van Hohenloh sijn Quartier hadde/ hoopende uyt den Bos ghenoechsaem te sullen ghespijst worden. De Grave van Mansvelt heeft met dit vertrecken veel daghen versleten/want hy moeste wijdt om reysen/ overmits de Donghe (alsoo heet de Riviere loopende by Geertruyden-Berghe in de Zee) ende de morasschen. Hier vont hy alles jae soo wel versien ende versorght/ als hy het aen sijner Excellentie Quartier ghelaten hadde/ met bolle-wercken en wallen/met grachten en palen/met grof Gheschutt ende wel ghewapent Crijchs-volck. Soo dat hy hier oock t'eynden raedts was/ niet wetende wat hy doen of beginnen soude. Hier bleef hy eenighe daghen lanck liggen pratten/sijner Excellentie Soldaten seer moede ende mack makende met het gheduyrighe waken en braken/want sijner Excellentie Legher niet veel over de vijf duysent vechtende Mans sterck zijnde/ende den omme-loop des Legers seer wijdt zijnde/ moeste schier alle Man nacht by nacht waken/soo langhe als de vyandt met sulck een sterck Legher haer so dichte voor de neuse lach. Doch eyndelijck heeft sijn Excellentie tot versterckinghe sijnes Leghers noch vier goede Vaendelen Soldaten uyt Frieslandt ghecreghen / d'welck de Friesen ghe-

+ 1593

[p. 621]

consenteert [1593.] hebben/mits conditie dat de Hollanders meester zijnde van Geertruyden-Berge/haer souden helpen de Stadt van Groeninghen bedwinghen.

Nae dat de Grave van Mansvelt maer een Musquet-schote-weechs van Grave Hohenlohs Quartier ettelijck daghen gheleghen hadde/soo docht hem/dat het niet eere genoech wesen en soude/den tijdt aldaer toe te brengen/sonder yets aen te richten. Derhalven so liet hy ettelijcke duysenden mutsaerden of rijs-bossen ende horden maken/ sich aen-stellende/ als of hy daer mede buyten dijcks deur 'tslijc ende ondiepte des waters/ eenen nieuwen wech hadde legghen willen/ om nevens het Leger van sijn Excellentie in de Stadt te comen/ doch hy en heefter niet mede uytgherichtt/ jae oock niet eens gheproeft het water en slijck daer mede te dempen/het was meer pro forma ende quansuys dan dat sy hoopten daer mede yets te sullen uytrichten. Den 16. Iunij liet sijn Excellentie de Stadt opheysschen: die van binnen gaven hem ter antwoorde/ dat hy selfs met haer spotten soude/ indien sy de Stadt op-gaven/daer sy het ontsett voor hare oogen saghen. Weynich dagen hier nae comt sijn Excellentie de belegerde so nae/dat hy het water uyt hare grachten hoosde/en̄ met gallerijen door de Stadts-grachten quam tot aen hare bollewercken/ die sapperende ende onder-minerende. Den 24. Iunij heeft sijn Excellentie het Noorder bolle-werck stormender handt in-gecregen/ door hulpe van een biesen-brugge over de gracht gherakende/die by nachte daer in gebracht was. Hier hebben haer insonderheyt seer wel gequeten dese drie Hoop-lieden/Haen, Beuvry, ende Calf.

Als die van binnen saghen dat haren vyandt haer dus nae gecomen was/ende de Grave van Mansvelt niet uyt en richtte tot haren voor-deele ofte verlichtinghe [1593.] / soo hebben sy teecken ghegeven van te willen appoincteren/ gelijck oock sulcx datelijck geschiedt is/ op den xxv. Iunij, aen-nemende uyt de Stadt te trecken alleen met haer sijd-gheweer/ ende de Ruyteren met hare Peerden/gelijck des naevolghenden daechs gheschiedt is. Doch sijn Excellentie heeft uyt beleeftheyt haer het volle gheweer geschoncken/behoudende alleen haer Vaendels/welcker xvi. in getale waren/ die de Vaen-draghers selfs met groote eer-biedinghe sijn Excellentie over-leverden. Daer zijn uyt-getrocken tusschen de ses ende seven hondert ghesonde Soldaten: Daer warender ontrent vier hondert doodt ghebleven. Sijner Excellentie Officiers vonden daer binnen wel vier duysent pondt busse-cruyts. Daer was tot dier tijdt toe soo veel tarwe binnen geweest/ dat sy noch gheen rogghen-broodt en hadden willen eten: Vlees/ vis/bier/boter/sout/en wasser oock gheen gebreck. Dat sy haer/geenen grooteren noodt hebbende/soo haest over-gaven/daer toe beweechden haer/benevens de boven-verhaelde oorsaken/oock dese: Dat den Gouverneur Waterdijck/ met noch andere Capiteyns niet binnen de Stadt en waren/dese belegheringe weynich vermoedende: Masieres Waterdijcks Oversten Luytenant/boven op de toorn climmende/om de gheleghentheyt des Leghers te besichtighen/ was met een grof Gheschut gheschoten/ende eenen Capiteyn die by hem was/ met noch eenen cloecken Pape. Ghersans, die Masieres in 'tcommandement volchde/was oock gebleven: Oock en wasser geenen Jngenieur binnē/of yemant die verstant hadde van Crijchs-gebouwen te maken/so dat een begonnen katte drie mael her-maect ende verandert wiert.

Niet onsen Gouverneur, niet onsc Staten vvijs
En hebben dit ghedaen: HEER, u comt toe den prijs.