Afbeeldinge ende beschryvinghe van alle de veldslagen, belegeringen ende and're notabele geschiedenissen ghevallen in de Nederlanden

Geduerende d'oorloghe teghens den coningh van Spaengien: onder het beleydt van den Prince van Oraengien, ende Prince Maurits de Nassau

[p. 584]

Hoe de Stadt ende 'tCasteel van Breda met een stoute behendicheyt inghenomen is/den vierden Martij, Anno 1590.

[1590.] CHarles de Heraugiere, gheboortich van Camerijck/ Capiteyn over een Compagnije Soldaten/heeft uyt last/ ende met ordre van sijn Princelijcke Excellentie/ ende Graef Philips van Nassou, aen-genomen in het werck te stellen eenen aenslach op het Casteel ende Stadt van Breda, al van langher handt seer behendelijck ende heymelijck beraemt/ soo by andere / als insonderheyt by eenen Schipper/ ghenoemt Adriaen van Berghen, die ghewoone was alle jare turf te leveren op het Casteel te Breda, presenterende eenich Crijchs-volck binnen het Casteel secretelijck te brenghen/ die by nachte lichtelijck souden connen de Wacht over-vallen ende den hals af-snijden/ ende soo voorts op het onversienste de reste vermeesteren. Als sijn Excellentie den aenslach goet vondt/so liet hy desen Schipper sijn Schip met een solderinghe alsoo maken/datmender ontrent 'tseventich Mannen in soude connen verbergen/daer den turf op ende ter sijden aen geladen wierdt in goede ordre/also dat de gheene die in het Schip quamen/ niemandt sien en conden. Heraugieres nam uyt verscheydene Compagnien seventich cloecke jonge Mannen/ onder de welcke naeu eenen en was/ die baert hadde. Sijn Excellentie vervoechde sich met eenich Crijchs-volck op het Eylandeken Clundert / twee mijlen van Breda, daer niemandt sonder sijn kennisse van comen en conde/ om te verbreyden dat hy daer was. Om den aenslach in het werck te stellen wiert bestemt den xxv. Februarij, maer het begon soo te vriesen/dat sy vreesden/dat het Schip niet en soude connen door het ys gheraecken/ doch aen d'ander sijde vreesende dat den aenslach soude ontdeckt worden/ indien sy langher toefden/so zijn sy den xxvi. Februarij des avondts als het duyster was/ in het Schip ghecropen / daer het soo enghe was/ dat sy alle gaer [1590.] crom ende gheboghen sitten moesten. Sy bleven stille ligghen van 'smaen dachs avondts tot 'sdonderdachs 'smorghens/niet connende voorts comen/verhindert zijnde door den contrarien windt ende vorst. Hier leden die goede Crijchs-lieden schrickelijcken grooten coude/ oock hongher / want sy en meynden niet datse soo langhe onder weghe souden ghebleven zijn. Soo dat sy ghenoodtsaeckt waren des nachts uyt het Schip nae de Schanse van Noord-dam te gaen/ om wat provisie te halen / ende haer wat te verquicken/ ende bleven daer den woens dach over. Den voor-ghenoemden Schipper siende dat dit soo lancksaem voort-ginck/vreesde dat den aenslach ontdeckt was / soo dat hy beswijckte / ende en dorst het niet waghen voorts te varen: Maer hy hadde drie maets/jonghe cloecke Mannen/die by het garnisoen des Casteels soo wel bekent waren als de Schipper selfs/die beweechde hy daer toe/dat sy aennamen met de vracht daer henen te varen. Doch een van dese drie verflaeude oock/ ende verliet het Schip: Maer de twee andere bleven stant-vastich ende wel ghemoett/ ghelijck oock deden alle de Crijchs-lieden die in het Schip waren/niemandt uyt-ghesondert/hadde haer de couragie ontbroken / sy conden wel achter ghebleven zijn doe sy aen landt ghegaen waren om haer te warmen ende om proviande te halen. Als sy met groote moeyte des vry-dachs morghens / zijnde den tweeden Martij, tot aen het Reyghers-bos / dichte by het Casteel gecomen waren / soo moesten sy daer blijven ligghen tot des sater-dachs 'smorghens te thien uyren/ overmidts sy met d'een sijde des Schips aen grondt gheraeckten. Hier toe quam noch een groot onghemack/ het Schip wierdt leck / ende het water

[p. 585]

(202)

Fabula quae PARIDIS propter narratur amorem

Trojam Palladia superatam fraude malignâ,

Nocte pari ratione BREDAM superavit HARAUGIER

Carolus, hoc verè verum narrabit IBERUS.

[p. 586]

[1590.] quam daer soo gheweldich in/ dat het Crijchs-volck diepe in het coude water sat: Maer als den vloet begon te wassen ende sy wederom vlot wierden/ soo is het leck miraculeuselijck wederom van selfs ghestopt/ nae datter 'twater uyt-ghesepen was: Als nu het water een weynichsken ghewassen was/soo arbeydden de Schippers soo langhe/ dat sy tot in de gracht voor het Casteel quamen te ligghen. Doe sy hier laghen/ soo quam daer een Corporael van de Wacht des Casteels met een Schuytgen aen haer boort/ om het Schip te visiteren/ als dat ghebruyckelijck was: Hy tradt in den Roef/ ende schoof een binnen vensterken op/ maer niet in sijn besichtinghe vindende/ soo ginck hy wederom nae de corps de guarde. Godt de Heere gaf het/datter even des maels niemandt in dit Schip en was/ die eens hoeste de ofte gheluyt gaf/ daer sy doch alle gaer/ door de over-groote coude die sy nu ettelijcke daghen ende nachten lanck gheleden hadden / soo vercout waren/ dat sy om den hoest te breken haer selven in de armen ende handen beten/ ende alsoo den mondt ende adem stopten / vreesende dat sy haer selven ontdecken souden. Den derden Martij het water noch een weynichsken ghewassen zijnde/ ende het garnisoen seer groot ghebreck van turf hebbende / soo werdt de Sluyse des Casteels geopent/ om het Schip in te laten / d'welck van wegen het ys ende het leeghe water seer qualijck connende voort gheraecken / soo quamender eenighe Jtaliaensche Soldaten uyt de corps de guarde, die het ys braken/ ende met een linie het Schip door het ondiepe water holpen trecken. Doe sy aldus des nae-middachs binnen ghecomen waren/soo beval de Wachtmeester/ dat de Soldaten uyt het Schip souden turf brenghen laten in de Wacht-huysen. Als de Turfdraghers soo veel turfs ghehaelt hadden/ dat sy de solderinghe daer het Crijchs-volck onder lach/ begosten te blooten/ soo vreesden de Schippers dat doe noch den aenslach soude ontdeckt worden/derhalven [1590.] soo spraken sy tot de Turf-draghers/wy hebben al den dach ghearbeydt als esels/ wy en connen het niet langher herden/ de Cordegarden zijn versorcht/ het gaet teghen den avondt/ wy moeten nu wat rusten/ siet daer Maets/ daer is een stuck gelts/ gaet en verdrinckt dat / morghen cont ghy met gemack het heele Schip wel ledich maken. De draghers waren hier mede wel te vreden/ ende staeckten het werck. Des Capiteyns Dienaer quam teghen den avondt op het Schip loopen ende keef met den Schipper/ om dat den turf soo goet niet en was/ als hy wel pleech te wesen: De Schipper antwoorde/ VVeest te vreden, den besten turf licht onder, dien hebb'ick voor den Capiteyn ghespaert, daer mede ginck dien henen. Matthijs de Helt van Dillenborgh was met den hoest soo ghequelt/ dat het hem onmoghelijck was dien te bedwinghen: Hy boodt sijnen eyghenen Ponjaert sijne cameraden aen/ om hem te door-steken/ of den hals af te snijden/ willende liever alleen sterven/ dan dat alle die eerlijcke Soldaten sijnent halven om den hals souden comen/ende den aenslach ontdeckt soude worden: Maer de Schipper maeckte met pompen en andersins soo veel rumoers als hy eenichsins conde/ om het hoesten sijnes turfs voor de draghers ende andere te verdooven. Het was een wonder werck Godes/ dat desen jonghen Schipper in sulck groot perijckel ende ghevaer zijnde/ noyt en veranderde van gelaet/ verwe/ of sprake/ ende hoe jonck dat hy was/ soo vant hy altijdt raedt by hem selven/ ende wist elck een bequamelijck te beantwoorden ende af te setten. De Sergeant Major heeft door sijne sorghe ende voorsichticheyt (al hoe wel onwetens) desen aenslach seer ghevoordert: Want overmits daer tijdinghe ghecomen was/dat Graef Maurits ergens op eenen aenslach was/ soo beval hy dat den eenen Schipper in de Stadt soude gaen slapen/ niet willende dat meer als

[p. 587]

⁺ eenen Schipper in het Casteel vernachten soude. Dit quam seer wel te passe tot bevoorderinghe van den aenslach/ want desen eenen Schipper is teghen den avondt uyt der Stadt ghegaen/ ende heeft sijn Excellentie verwitticht / dat het Schip binnen het begrijp des Casteels was/ ende voorts van alle gheleghentheyt/ ende hem vermaent haestich voorts nae het Casteel aen te trecken. Ontrent midder-nacht tusschen den derden ende vierden Martij cruypen die verborghene Helden uyt het Schip/Heraugieres verdeylde dese seventich Mannen in twee hoopen/ den eenen trop belaste hy Capiteyn Lambert Charles, teghenwoordelijck Gouverneur van Niemeghen/ een seer cloeck ende voorsichtich Crijchs-man: den anderen leydde hy selfs: Stracx vielen sy op de Wachters/ die sy meest om-brachten/ soo met schieten/ als met slaen; Sy riepen en baden om Crijchs-ghenade/maer die en conde haer mits den hooghen noodt ende gheleghentheyt der sake/ niet ghegunt worden. Als nu door het gheroep ende den alarm Paulo Antonio Lancavecha, Soon ende Luytenant van den Gouverneur Odeardo Lancavecha (die 'sdaechs te vooren na Geertruyden-Berghe ghetrocken was/ meynende dat Graef Maurits eenen aenslach voor hadde op die Stadt) uyt den slaep gheweckt was/soo dede hy eenen uyt-val uyt het binnenste van het Casteel met ontrent xxxvi. Mannen/ maer de Capiteynen Lambert Charles ende Fernes booden hem soo cloecke teghenweere/ dat sy stracx wederom te rugge weken/Paulo Antonio ghequetst zijnde. Des nachts ontrent twee uyren quam de Grave van Hohenloh met eenich volck buyten het Casteel / daer hy by de Sluyse een pallisade af-brekende/binnen gheraeckte. Stracx daer na quam sijn Excellentie met de reste van het Voet-volck ende Peerde-volck/ ende maeckte sich volcomelijck meester van het Casteel/ Lancavecha ende de overighe Jtalianen die op het Casteel waren het leven schenckende/ doch sy moesten rantsoen betalen. Daer lagen [1590.] in der Stadt vijf Vaendelen Jtaliaensche Voetknechten/ ende 'tseventich Peerden van de Compagnije van den Marquis del Guasto, daer sijnen Luytenant Tarlantino by was/het scheen dat dese wat teghen-weere doen wouden/de Stadt met de Borgers soo langhe teghen-houdende/ tot dat sy ontsett souden worden/maer siende ofte vernemende/dat Prins Maurits ghereetschap maeckte om uyt het Casteel in de Stadt te vallen/soo wierden sy soo banghe/dat sy niet connende wachten tot dat de Poorte soude gheopent worden/ de selfde op-braken/daer uyt loopende met seer groote disordre/ onaenghesien dat de Borghers haer baden te blijven/ ende haer beloofden cloeckelijck by te staen/vreesende van der Staten volck te sullen gheplundert worden. De Borgherije van het garnisoen aldus verlaten zijnde/so sonden de Borgemeesters aen sijn Excellentie/ ende begeerden sprake te houden/d'welck haer gheconsenteert zijnde/ soo sijn sy in ghenaden aen-ghenomen/ ten aen-sien dat sy Anno 1581. sonder hare schult in des vyandts handen vervallen waeren / ende om dat sy onderdanen waren van het huys van Nassou. Maer sy mosten de plonderinghe der Stadt/die den Soldaten belooft was/af-coopen/ elck eenen hooft voor hooft betalende twee maendt Solts/ beloopende over de seven en 'tneghentich duysent guldens.

Daer bleven op het Casteel doodt ontrent veertich van de Jtalianen/ van sijner Excellentie volck bleeffer maer eenen doodt/ die door de duysterheyt in het water viel ende verdronck. De Edele Moghende Heeren Staten ende sijn Excellentie hebben Heraugiere gheschoncken het Gouvernement der Stadt/ des Casteels/ ende des Landes van Breda. Capiteyn Lambert Charles wierdt gemaeckt voor eerste Sergeant Major, ende daer nae Gouverneur van Niemeghen/ welcken staet hy noch tegenwoordelijck met grooten

+ 1590

[p. 588]

[1590.] lof ende eere is bedienende. De Schippers wierdt elck een eerlijck pensioen gheschoncken ad vitam. De andere Capiteyns ende Soldaten werdt belooft/dat sy tot beteren staet souden bevoordert worden/occasie voor-vallende/elck nae sijn qualiteyt ende capaciteyt/ midler wijle cregen sy elck een redelijcke somme gelts/ ende eenen goudenen penninck/ die de Staten lieten slaen/ter gedachtenisse deser treffelijcker victorie/met [1590.] af-beeldinge van de Water-gracht/het Turf-schip/en̄ de Soldaten daer uyt comende / met dese om-schrift/ Parati vincere, aut mori, ende noch daer nevens/Invicti animi premium. Aen d'ander sijde staen dese woorden/ Breda à servitute Hispanica vindicata, ductu Principis Mauritij à Nassou, 4. Martij, Anno 1590.

Iam credi res vera licet, non vana Poësis

Machina Trojani qua celebratur equi.

Attamen hoc differt, quod TROIA hoc corruit astu,

Sed BREDA excusso est libera facta jugo.

Dat is:

Men vonter t'aller tijdt/die niet gheloovens weert
En achtten 'tgheen men schrijft van het Trojaensche Peert:
Maer trouw'ns nu 'tselfd' soo corts gheschiedt is te BREDA,
Soo gh'loof ick 'teen soo wel als 'tander voor en na:
Doch met dit onderscheyt/dat TROIA wierdt verbrandt/
Maer BREDA bloeyt soo schoon als een Stadt in Brabandt.