Logo DBNL
Het secreet-boek vol heerlijke konsten (1694)

Het secreet-boek vol heerlijke konsten

(1694)–Carel Baten–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Van veelderley Verwen te bereyden.

Om Vernis tot behoef der Schrijvers te maecken.

MEn sal nemen Eyer-schalen, die sal men schoon wasschen ende reynigen van dat vlies datter aenhanght, ende droogh sal mense stooten in de vijsel, oft wrijven al kleen op een wrijf steen, ende al kleen gewreven zijnde, sal men se ziften door een doeck, ofte dick hayr. Ende dan sal men nemen die schoonste, geelste, of witste Wieroock, ende stooten die oock als vooren, ende wrijvense, ende kleyn gewreven zijnde, salmense setten in een groote doose, ende men mach wat zwaer loots, oft anders wat in den doeck leggen daer

die gewreven Eyers ende wieroock in is, ende alsoo siften die materie door den doeck, om bet daer door te dringen die materie, ende dan sult gy nemen twee deelen van den eyer-schalen, ende een derdendeel van de wieroock, en menghtse onder een, en doense soo in een busse met kleyne gaetkens, ende stroyent alsoo op u stof als ’t te glat is. Ende dattet behoeft te reynelijcker op stof te schrijven.

Item, voor de Eyers mach men oock nemen Oester-schellen, ende branden die, ende wrijvense kleyn als voren, ende voor de Wieroock mach nemen Harpuys oft Harst, ende wrijftse ende mengtse als vooren, ende dat is de lichtste manier daer af, maer die vernis valt wat bruynder, maer ten hindert dat stof niet.

Om te maken Schrijvers krijt.

Item, men sal nemen schoon wit droog Engels krijt, ende schavent oft stooten ’t soo kleyn als men mach, ende buylent en ziftent door wel kleyn. Daer na sal men nemen wit van Eyeren, ende slaet dat seer kort met eenen groven houten lepel in een Barbiers becken, en dat schuym sal men ten laetsten af doen, ende daer toe sal men gieten Schapen of Koeyen Melck, maer geenen room, ende roeren ’t wel door malkander om, en kleynsent door een Zeeve of Teemse: Het tweede deel sal wesen wit van Eyeren: Het derden-deel melck, so dat men tot een mingelen wit van eyers sal doen een pinte melcks. Maer dat krijt dat men maeckt voor de Perkament makers, mach men wel toedoen twee deelen van melck, en derden-deel eyeren: Dan

sal men een deel van deser materien gieten in een becken daer ’t kruydt in is, ende wrijven en roeren ’t om met eenen pol-lepel, ende breken de kluyten wel in stucken, ende gieten allencxkens wat meer daer op, tot dat de materie van passe dun is, oft oock dick ghenoegh, na u eyghen goedt-duncken. Ende als de materie aldus gemaeckt is, soo doetmense door een hoornken in de sackskens die daer toe gemaeckt zijn, maer ’t selve lijnwaet moet middelbaer zijn niet te grof, ende moet dicht zijn, want anders soude ’t wit van den Ey daer door zijpen, ende soude te brosch ende kranck werden. Daerom salmen niet sparen soo veele doecks, ende als men de sackskens gevult heeft, sal mense recht uyt doen, om dat die materie te dichter is, ende bintse dan toe, ende hanghtse tusschen twee stoelen te verzypen, ende als die alsoo verzepen zijn salmense op-hangen te droogen voor een venster daer ’t windigh is, ende daer ’t niet en reghent uyt de Sonne in ’t Noorden, ende latense alsoo hangen droogen 13 oft 14 weken ende dan ontrent Michiel salmense af-nemen, ende legghense in een drooge moude in weyten zemelen van malkanderen, dat d’ eene sack d’ andere niet en gerake, anders soudense uyt-slaen van vettigheyt ende vochtigheydt, en souden weder ontlaten, ende brosch werden: men salse wel bedecken met zemelen, op datse des Winters droogh blijven.

Item, van 33 oft 34 Eyeren heeft men een mingelen wits. Item, om een scheer-becken vol wits, behoeft men tseventigh Eyeren, ende daer melck half soo veel toe. Item, tot een bee-

ken vol gebudelt krijts behoeft men eene quaerte wits, ende een mengelen melcks

En men sal die sacxkens buyten de naet laten blijven, en men salse niet al te dick of grof laten, op dat sy te beter ende te gelijck mogen drogen: ende men sal het doen in ’t laetste van den April, of in ’t eerste van Mey, dit is de beste tijdt.

Item, dese sacxkens sal men ’s somers weder ophangen in den windt als sy plegen te hangen, ende altijdt droogh houden.

Item, men koopt Peems-steenen op de Merckt by ’t pondt, ende de swaerste en dichste van greyn, en kleyn van greyn, beyde behoeftmense te hebben, en als mense eerst gekocht heeft, salmense schoon wasschen, en zieden een vierendeel van een uur, of een halfvierendeel, of een goede poose in een schoone ketel, ende schuymense wel van der vuylnisse of vetheydt, ende dan schuyrtmense en apteertse mede om te pemsen. Dit is de rechte konst om te bereyden.

Om goeden rooden Inckt te maken.

Gy sult nemen Rubrijck of Formilioen genaemt, en wrijft die wel op eenen harden steen, tot datse geelachtigh werdt, met schoon water ende genoegh gewreven zijnden, doetse van den steen in een schoon krijt daer toe geapteert, dat is een gat daer in gemaeckt, daer Rubrijck in valt, ende gedrooght wesende, sal men ’t doen in een doos: En in den Somer sal men nemen een luttel van den gewreven Rubrijcke, en menget met geslagen klaer ey, dat is wit geslagen door een spongie, soo lange als ’t bruyscht, of geslagen in een pot dattet klaer ende dun is,

ende wel geroert, ende abimentorio, dat is een hout daer toe gemaeckt, met Blick oft Latoen, ten eynde als een werelt, dat roert men ende drayt men in de handt, dat uytterste wesende in de pot, alsoo lange dat men die pot wel omkeert, ende daer loopt niet uyt. Ende dit laet men een wijl staen, en gietet te met in een glas, ende men doet daer witte Clemy toe, so en werdet niet langh, en die houdet oock sonder slincken, ende gy moget lanck daer mede houden dattet goedt blijve. Tot wit van acht Eyeren doet men Clemi soo veel toe als een Hasenoot ende dat houdet in esse. Men sal dese Rubrijck mengen met klaer Ey soo dick als bry, en men sal ’t laten droogen in de Son in een schoone tinnen Schotel, ende wel gedrooght zijnde, sal men die af doen met een mes oft anders, ende houden die op den selven in een busse, en wanneer gy wilt mengen eenen hoorn met roode Inckt, soo sult gy den gewreven Rubrijck met water meest, ende een weynigh van een wit klaer Ey mengen, ende laten ’t een dagh langh weycken, ende roeren ’t dickwils om, ende vallen daer eenige bellekens in als ’t dick geroert werdt, soo doet wat materie uyt uwen oor daer in; ende die bellekens sullen terstont vergaen, ende dan mach men daer mede schrijven. Ende oft die Inckt te oud werde, soo sal men den hoorn vol waters doen, ende laten ’t weder een dagh ende nacht staen sincken, ende gieten dan het water af, ende ander wit van ey, ende wercken dan daer mede als vooren.

Van den Lazure.

Lazuur of Lack mach men niet wel koopen

dan by staeltkens of monsterkens van ander lazuur of ander lack, ende hebt ghy gene staeltkens na te koopen, soo sult gy weten dat het schoonste blaeuw het beste Lazuur is, bysonder dat uyt Ungarien komt, of uyt Poolen, uytgeseyt fijne Lazuur die heeft eene sonderlinghe verwe, en is te mael seer kleyn van assche, maer kostelijcke asschen van Lazuur kent men aldus: Hoe dat die kleyner zijn van asschen en blaeuwe hoe fijnder hoe beter. Ende alsulcke dient seer wel in de olye, en die penceel weeck maken.

Item, Lazuur hoe die meer blinckt, schijnende zantachtigh hoe die grover is, ende men beproeftse oock op een mes, ende leyt daer wat op, ende keert ’t mes om, ende ist dat die lichtelijck af valt sonder aen te kleven, soo is die te grof om mede te corporeren, of men moetse verwrijven, maer kleeftse aen het mes, soo is die kleyn genoegh mede te wercken, ’t welck de ondersoeckinge het leert.

Om Floracy-roode Inckt te maken.

Rubrijck kleyn ghewreven, ghetempert met gom-water, ende met min een klaer ey, dient wel mede om te floriren, oock roode lijmen in boecken mede te maken in groote Cantuael boecken Blau floriert men met alsulcken Rubrijck, maer root floriert men met schoone tornisol, die wel nae de purper-verwe laet, ende men tempert alsulcke tornisol met gom-water, of men mach root met kleyn schoon asch van azur floriren, of men laet seer kleyn gewreven.

Om Lazuur mede te corporeren.

Goede Lazuur sal men temperen met sterc-

ken Gom, men mach dat Gom-water niet te sterck verweecken, alsoo verre als die Lazuur dan of niet en blinckt. Maer wiltmense op ’t schoonste verwercken, soo sal men de Lazuur niet te sterck of te kranck temperen. Dit sal men aldus weten: Ghy sult twee of drie letteren met uwen getemperden Lazuur schrijven, en als die ingedroogt is, so sult ghy een papierken daer op leggen, en wrijven daer op met de hant, en sien dan of eenig Lazuur daer aen kleeft of niet. Ist datter niet aen en kleeft, soo ist sterck genoegh, alsoo verre als ghy daer niet op verdiepen wilt, of verhoogen met andere verwe, want soo moetmense alsoo sterck verwercken als men mach, behoudelijck datse niet en blincke, soo en dringet de verwe daer in.

Item, of de Lazuur te grof ware datmense niet verwercken en mocht, noch met penne oft penceel te schrijven, soo sult ghy ’t kleen wrijven op een steen, soo hier na volght: Gy sult Gom-water, maken soo sterck als olye, ende wrijven u Lazuur daer mede wel kleyn op een harden vluttighen steen, als harde Marmorsteen, ende alsse wel gewreven is, sult ghyse af doen in een schelpe, ende gieten daer schoon water op, ende roeret wel om ende wederom met uwen vinger, en latet dan twee miserere staen sincken, ende gieten dan dat vuyl af, en doen daer dan schoon water op, ende doet als vooren, ende latet wederom sincken, ende gietet weder af, maer giet niet te vergheefs uyt, want het dient wel in de verlichterse om de doodt-verwe mede te leggen, of blaeu landtschap mede te maken, of mede te floreren met het blaeuste, Ende dit gewreven

Lazuur sult gy drie of vier reysen dus wasschen, behoudelijck dat gy ’t laetste altijdt wel waerneemt, en vergadert in een andere schoone schelpe, ende ’t grootste ende blaeuste van den Lazure sult gy houden te corporeren als het wel langh genoegh gewasschen is.

Van den Bergh-groene.

Item, in desen manieren sal men oock wrijven en wasschen Bergh-groen, maer dat gom-water sult gy mengen met Saffraen, gemenget door eenen linnen doeck, behoudelijck dat het eerst wel gereynight is van de kleene steenkens, of ander hout datter gemeenlijck in leyt als men ’t koopt, daerom zift men ’t eerst geerne door een doeck, ende als ’t aldus gezift is, dat wrijft men, ende voorts soeckt men dat best uyt dat in den doeck gebleven is, ende dat wrijft men mede, ende spoelet als vooren, ende dit aldus gedaen, heet men Azuur-groen.

Om groen op ’t alderschoonst te leggen.

Item men sal nemen schoon onverstorven Spaensgroen, en wrijven dat met fijne Azijn, ende latent eenen dagh staen sincken, en dat bovenste daer af menght met die ander verwe, als met wat Bergh-groen in een ander schelpken, alsoo veele als gy t’ eenemael verwercken wilt, ende niet meer, want dat Spaens-groen is corisijf, gy moet het altijdt nat houden met azijn, oft het soude u niet meer profijtelijck zijn, ende met dit Spaensgroen, ende wat doeck-groen daer in mooght gy u letteren die gefloreert zijn, mede vullen.

Om Lazuur-groen te maken.

Gy sult nemen geele Wouwe als de Lakenverwers beesigen, ende snijden die aen kleyne stucxkens, ende zieden die met een deel Aluyn in regen-water, of ander schoon water, in een nieuwe geglaesde pot, soo lange het water geel genoegh werdt, een mengelen of twee teffens: Ende als ’t wel gesoden is, sult gy ’t door een doeck kleynsen in een ander schoone pot oft kruycke, ende maeken met dat geele water sterke Gomwater, als voorseydt is met de Saffraen, want dit water besight men voor de Saffraen, ende de Saffraen is te kostelijck om veel groens te wrijven, en te wasschen, maer met dit water wascht men ’t drie of viermael, als vooren van de Lazuur geschreven staet, want Bergh-groen werdt seer wit kalckachtigh in ’t wrijven, ende overmits dat men dese materie dus prepareert, soo grijptse eenderleye natuur van groenigheyt met dit geel gom-water te wrijven, en dickwils metten selven water te spoelen, ende in ’t laetste spoelt men ’t met klaer schoon water, en of die wittigheyt des vuylnissen niet wel uyt en wilde, soo meught gy wat geel Gom-waters noch daer in doen, om te beter dat vuylnis uyt te trecken, want die Gomme is van sulcker aert, dat sy die vuylnisse optreckt, ende mindert alle Verwe.

Om doeck-groen van Lies-bloemen te maecken.

Item, men sal vergaderen de blaeuwe Lies-bloemen die ontrent Pinxter rijp zijn, of haer loop van uytkomen hebben, welck die Apothekers behoeven ende vergaderen. Dese bloemen

hebbende, sal men de drie uyterste bladeren af breeken, ende voort dat blaeuw oft purper tot dat geel afbreken ende wrijven, ende breken dat op een steen met Aluyn tot vijftigh bladeren soo veel Aluyn als een kleyne boone, ende als dese bladeren wel ghemenght ende gebroken zijn, soo sal men het sap uyt duwen door een linnen doeck in een schelpe, ende als ’t daer een wijle ingestaen heeft om te sincken, of ter avonturen eenig ander materie dan dat sap daer door waer gheduwet oft in gekomen, soo sal men het over gieten in een ander schelpe, ende uyt die schelp sal men ’t in een stuck doeck van dick Tafelaken menghen, ende laten ’t daer in drogen uyt de Sonne, ende die selve doeck sal men in doopen tot drie reysen, om vol verwen te krijghen, ende men sal den doeck altijdt tusschen tijden dat men wrijft, laten droogen, ende men sal de doecken oft doeck alsoo inghesteken, tot twee of drie reysen wel bewaren, droogh, datse niet weder uytslaen van die vettigheydt van den Aluyn. Daerom hoe min Aluyn daer in, hoe beter, behoudelijck dat die Verwe niet al te blaeuw ende duyster en blijft, dat sal u die ondersochtheyt beter leeren.

Item, van dat duyster-groen sal men een weynig mengen met Spaens-groen, gewreven met wijn-azijn, ende noch beter met Malvesye, ende weynigh Gom, met Malvesye gheweyckt of gesmolten, om beterheyt oft om beter onderhoudinge, en doen dit in een weynig berggroen ghewreven, glatseren die op een ander simpel groen. Beter groenen sagh noyt man, ende sal eeuwelijck goedt blijven voor den Verlichters.

Item, dese menginghe en sult ghy niet meer nemen dan ghy op een mael verbeesighen wilt, want ten wil niet gewrocht zijn met Berch-groen als ’t verdrooght is geweest, of ’t verderft het Berch-groen daer ’t in verdrooght.

Om Roosen van Parijs te maken

Neemt twee loot Bresilien-hout al kleen geraspt of geschaven, tot anderhalf pinte waters, ruym een Bosch mingelen, en laet dat een goede wijl zieden, doet dan daer in een Loot Aluyns, ghewreven op een steen, en latet dan weder zieden, ende doet dan daer in drie of vier lepels vol oude pisse, ende als’t wel gezoden is op de helft soo kleynset door eenen schoonen linnen doeck, ende maeckt dat potken al schoon daer ’t in gezoden is, ende dan doet dat nat daer weder in, en doet dan daer toe in een vierendeel loots schalen van Eyeren die wel ghewreven zijn op een steen, en latet dan oock alsoo zieden op de helft, ende als ’t also gezoden is, latet kout werden, ende de materie wel sincken en te gronde gaen, en dan giet dat klaer boven af in een krijt-steen, die daer toe bereydt is, ende latet droogen.

Een ander.

Neemt een loot Bresilien, een half loot Eyer-schalen, ende een vierendeel loot Aluyns. Ende dit doet in een glas die met looge aldus ghemaeckt is: Neemt een schotel vol ongheleste Kalck, en giet daer op een quarte waters dat ziedende heet is, en latet daer op staen ontrent drie daghen, ende latet wel sincken, ende gietet reyn ofte klaer boven af in een steenen schotel of pot, ende warmet soo dattet het glas verdragen

mach, ende gietet in dat glas op de substantie voorseyt, alsoo dat die loge by na een vinger boven de substantie is, dan ist na genoegh, ende laet alsoo die Bresily metter logen staen een week, maer roeret alle dagen om, op dat de Eyer-schalen de verwe wel incorporeren mach, ende na de weecke oft acht dagen, soo slaet het door een reyn doecxken, ende gietet dan in dat krijt als voren.

Om schoon root te maken van Bresilihout oft Lack, gelijck allen Verlichters verwercken, als sy geen Lack hebben.

Men sal nemen schoon Bresilihout dat goet is, dat hout is goedt als men ’t in de mondt knauwende is, ende dan een soete smaeck heeft, ende dattet wat verwe sonder Aluyn uytgeeft, tot een loot sal men nemen een halfloot gewreven Krijt dat schoon is, ende oock soo veel Aluyn, meer Houts dan Krijt, ende Aluyn gelijck in wichte met het Bresilihout, om die Verwe beter te schieten uyt dat hout. Dit geschaeft hout ende niet geraspt met dat Krijt, ende aluyn, salmen gelijck doen in een grooten engen geglaesden pot, stotende dat Aluyn eerst aen kleyne stucxkens om te geringer te smelten, hier sal men opgieten oude pisse, ende die sterckste die men krijgen kan, van luyden die Wijn drincken, en dat om te langer te onderhouden mogen in Verwe alsoo veel dat die materie een vinger breet onder de pisse bedeckt is,ende setten den pot dan op ’t vyer, ende laten ’t met malkander zieden een Miserere, ende niet langer, ende roeren ’t van beginne wel om ten eyn-

de toe, ende men moetet wachten voor ’t overloopen, want die grove materie door de kracht van den Aluyn wil al boven zijn, ende die materie uyt den pot werpen. Daerom sult gy een lange hooge pot hebben, beter een weynigh te groot dan te kleyn, in maniere van eenen Urinael, ende als die materie dus een Miserere gezoden heeft, soo sal men den pot afsetten, ende latense kouden dat mense mach gedogen,ende mengense, ende gietense dan door eenen doeck gelijck men de Amandel-melck doet, ende dat in een groot Krijt daer toe geapteert, dat is een groote kuyl daer in gegraven met een mes, daer sal hem den Aluyn dan in verliesen, ende die Verwe die te voren Krijt was sal in de kuyl blijven, en dat op de grondt is, droogh zijnde, sult gy nemen en wrijven het met mager Aluyn-water, en verwercken ’t als gy ’t van doen hebt, want dat Aluyn-water houwet vet dattet sijn Verwe niet en verliest of versterft.

Een ander

Item, om dit doch beter te maken, soo moet gy eerst die Urijnen oft Pisse zieden alsoo lange als die schuym opwerpt, ende mengense dan met die voorseyde materien, en men heet sulcke Pisse aqua mundata, ende dient alle Verwen gemaeckt van Bresilie. Ende oft die materie ingesoden hadde die nattigheydt, dat men die materie van die Verwe niet koste gekrijgen ofte gekleynsen, soo sult gy altijdt mogen wat waters daer op doen, ende mengen die Verwe alsoo dat mense te met krijge op ’t Krijt.

Item, dat Krijt daer die Verwe of gemaeckt

is, heeft sijn Verwe in ghedroncken, dat mense niet weder af mach wasschen.

Om Roos te maecken.

Item, hebt ghy Roos om gemeen goet mede te maecken, so sult ghyse terstont wrijven in Gom-water, soo salse lange haer Verwe houden, anders verliestse geringe haer Verwe, maer die schoone Roos hier vooren niet soo geringe.

Om Bresili te zieden daer men mede verdiept.

Neemt gheschaefde oft gheraspt Bresilie een loot, ende doet die in een kleyn potken van een half pinte, ende giet daer op Reghen-water soo veel dattet hout bedeckt is, ende latet een nacht met malkander weycken, ende ’s morgens doet daer toe Wijn-azijn, dattet potken op twee vinger nae vol is, of dattet hout drie vinger breet bedeckt is onder den Wijn-azijn, ende doet daer in een stuck Aluyn van een halve hasel-noots groote, ende ziedet te samen, dickwils roerende, op die helft in of wel soo veel, ende settet dan af ende latet kout worden tot dat ghy ’t mooght dogen, ende kleynset dan door een linnen doeck, in groote schelpen of in andere kleyne aerden pannekens, daer te vooren niet in gheweest is, ende laet dan die Verwe drooghen in de Sonne, of op een heeten haert, behoudelijck datmense wachte voor verbranden, maer datse alleenlijck maer slechts in-drooght, so moogt ghy die houden uyt de lucht, eerst in-gedrooght in de lucht, maer uyt de lucht ende drooght staende, houdt mense langhst goedt.

Veele Aluyn maeckt die Bresilie-verwe vet

ende bloet-root, ende weynigh Aluyn daer in soo ’t goet hont is, maeckt ende blijft de Verwe bruyn Paersch, verwe als Tornisol.

Met aldus daninge Verwe verdiept men blaeu Roos, of Lack, of Gout-verwe, ende purper, of gewreven Goudt, maer beter verdiept men Goudt met Lack indien mense heeft, ende oock Meny, Rubrijck ende Masticot, met doeck-groen van lies-bloemen gemaeckt.

Item, alle Hout-verwe of aurum musicum, verdiept men met bitter, dat roet uit de schorsteen genomen en gewreven op een steen dat niet te vet is, en oock somtijdts Steenverwe.

Item, alle blaeuwe Steen-verwe verdiept men met ghewreven Florey, dat is Inde-blaeu gheheeten, als die Blaeu-gardijn-verruwsters besigen, maer ’t moet seer kleyn gewreven zijn, en men verdiept daer oock mede alle Harnasch ende Swaerden, ende al dat uyt den bruynen siet, ende bruyne mans Baerden, ende sommighe Loveren van Purper geleyt.

Meny ende Masticot en mach men niet veel wrijven, maer men neemt een schoonen tinnen Kop, oft een diepe tinnen Schotel met schoon water, en dan neemt men een deel Menie of Masticot, en doet die in een schone Linnen doeck, en slaetse so in ’t water, en also te met mengen ’t kleynste daer door en sinckt op de gront, en als men soo wel gesift en gespoelt heeft in het water door den doeck, vergadert men sonder wrijven en verbesigt men als men wil, en met dat grootste dat in den doeck blijft mach men Balcken of Wanden mede blaschingen.

Om Loot-wit te wrijven.

Loot-wit, wrijft men op eenen harden steen met schoon water, ende wil men ’t schoon hebben, soo als ’t wel gewreven is, laet men ’t uytgespreyt leggen op de harde wrijf-steen, ende besprengen ’t met schoon water, ende laten ’t so liggen bleken in de heete Son, en als ’t droog is sal men wederom vochtig maken op een steen, ende wrijven ’t een poos, ende laten het wederom droogen, en bleken ’t tot vier of vijf reysen toe. Dat is het schoonste wit dat men kan vinden, behoudens dat gy eerst wel uytgelesen hebt; het blauwe loot datter in valt in ’t wrijven, dat moet men altijdt wel waer nemen, en uyt doen, of dat loot wit souder merckelijck afsmetten.

Blaeu roos ende wit onder een gemenget, maeckt Purper-blaeu, asch-blaeu een luttel wits daer toe, maeckt Purper-verwe als violen of Akeleyen.

Om te maken Aurum Musicum.

Gy sult nemen vier oncen quicksilver, twee oncen Tins, ende smelt dat tin in een yseren lepel, ende gietet dan op een harden wrijf-steen, ende van stonden aen doet dat quicksilver daer in ende menght dat wel kleyn al in een op den steen, eer dat het Tin hard wordt, ende doet het dan in ’t vaetken doen toegemaeckt, als een urinael beneden rondt ende wijdt, ende boven smal ende lanck, ende by na tot op een duym wijdte, ende dat vaetken sal men doen maken binnen wel geglast aen twee stucken als een bos in een fluyt, ende ontrent den hals van dat

vaetken sal men ’t mogen op doen om eens of tweemael den hals te mogen reynigen van de humoren die daer in trecken sullen, uyt de materie van dat backen van den viere. Ende tot de voorseyde materie sult gy doen twee oncen Zwavel, ende twee oncen Defale Armoniaco, beyde wel kleyn gestooten, ende dit al te samen in ’t vaetken gedaen, sal men dat vaetken setten op den viere, en stoppen ’t wel toe met eenen linnen doeck, ende by wijlen sal men ’t wat openen, en sien of oock roockt, ende soo lange als ’t roock uytgeeft, so en is niet genoegh gebacken. Maer gy sult oock het gat van den vate eens of tweemael reynigen, dat de roock uyt mach trecken, en als ’t niet meer en roockt ist tijdt dat men ’t af setten sal, en laten ’t kouden, ende doet het dan in een busse, ende wrijven ’t wel als men ’t verwercken wil. Dit is de rechte konst om Aurum Musicum te maecken. Men sal dit Aurum Musicum verwercken met Gom water als men ander verwe doet.

Om Goudt te wrijven.

Men sal sterck het Gomwater maken, van de alder-witste Gomme van Arabien, ende gedistileert water, Roos-water, oft ander dat reyn is, want anders waer regen-water goet genoegh daer toe, soo verre het puur en schoon ware, met ’t andere is ’t sekerste, ende maken dat de gomme nau door een doeck mach zijpen als mense door dringet of door wringet, ende men salse door dringen in een groote schelpe, gelijck men de Lazuur wascht, ende dan sal men nemen schoon zout, gedrooght op ’t vier,

ende doen een weynigh zouts op de harde steen, wel eerst gemondeert van ander verwen of vuylnissen, alsoo veel als gy met u duym ende voorste vinger mooght bevatten, ende daer op sult gy doen een weynigh van de gesmolten gumme, alsoo veele als gy dat zout daer mede mooght wrijven, of de gom meught gy eerst op de steen doen, ende dat zout daer in, en wrijven dat zout al kleyn met een Molentie, is daer also veel materien dat het om dat Molentie bekleedt, ende altijdt buyten aen ’t Molentie in ’t wrijven gaet sitten, soo is daer te veel materien van Gom en zout op den steen: maer matelijck nae experientie sult gy daer op doen, ist dat de materie wit blijft in ’t wrijven, soo is de steen wel schoon en goet, maer werdt het vuyl, of neemt het eenerley verwe, soo moet gy die materie te vergeefs af-doen, ende nemen andere, ende als die kleyn gewreven is, soo sult gy daer suyverlijck een bladt goudt opschieten, alsoo slecht als gy meught, ende wrijven ’t ontwee dat gy dat nau siet, ende daer na noch een bladt, ende soo tot vijf-en-twintigh, of soo veel bladen als gy wilt, ende of de materie te vet ware dat die molet niet verryen en mochte, soo sult gy hebben een glas met Roos-water ende een schoon vederken daer toe gemaeckt, dat dunste ende sachtste van ’t veerken voor of gesneden ende wel gewasschen van die vettigheyt, daer mede sult gy al-te-met wat laten druypen op die materie dien gy wrijft, op dat die steen te beter rijden mach, maer niet soo veel of soo dun maeckt dat de een steen den anderen quetsen mach in ’t wrijven, of oock ontsacht ra-

ken, ende als alle die bladeren suyverlijck soo gewreven zijn, de een na de ander, soo sal men die materie te samen strijcken midden op den steen, ende wrijven suyverlijck soo voort een ure langh, nu als die bladeren op den steen alsoo in een gemenght ende gewreven zijn, want dat Goudt moet seer kleyn gewreven zijn, of het en soude niet komen als ’t behoorde. Het Gout wil niet met kracht gewreven zijn, maer met soetelijck te breecken ende met langheydt van tijde. Ende als u dunckt dattet genoegh gewreven is, sult gy ’t af-strijcken in een groote schoone schelpe, ende mengen ’t om in malkander met Roos-water, daer op te gieten ende met een veerken dat te roeren, ende niet met de vinger te met ende te met al meer water op te gieten, ende soo om-roerende met dat veerken, also dat gewreven Goudt wasschende met ruym sop of water, dan sult gy ’t laten een ure sincken, ende gieten dat vuyle water dan af, ende ander water daer op, tot drie of vier reysen, en niet als gy ’t vuyl water af giet, soo mooght gy ’t gieten in een ander schelp, ende vergaren ’t by een of daer eenigh Goudt uyt liep, dat soudt gy daer noch wel vergaderen, ende als ’t aldus al schoon gewasschen is met Roos-water, of in schoon Regenwater, soo sult gy ’t by een vergaderen, ende doen ’t met dat veerken in een groote Mossel-schelp, ende laten ’t een wijl staen sincken daer in, ende gieten ’t water dan schoon af, ende drogen ’t by een spaender-vyerken in, staende dat schelpken wat in u hant in ’t indroogen, op dattet hem wat verspreyde om den schelpe, ende dat alleen om beter oogh te hebben van schoon

Gout, ende nergens anders om, want vallet schoon in ’t wrijven ende wasschen ’t en sal niet verderven al droget by hem selven in by langheyt van tijde.

’t Gewreven Gout te verwercken.

Item, als men dit gewreven Gout verwercken wil, soo sal men een weynigh met een mesken uyt doen, in een andere schelpe, en mengen daer een weynigh Gom-water in, te weten, een kleyn druppelken, ende mengen dat met een gout penceelken, ende verwercken ’t alsoo, houdende dat principael gout in eeren, tot een vidimus. Dit boven is de beste manier om Gout te wrijven ende te wasschen.

Om bruyneer Gout te leggen.

Azijs daer men gout op leydt, maeckt men van Schrijvers Krijt, ende is die sekerste maniere.

Item, Schrijvers Krijt met geslagen wit van Eyeren, ende alst wel gewreven is, strijckt men ’t met de paley in een groote schelp, ende als men Gout wil leggen dat men bruyneert, soo neemt men wat uyt die groote Schelp, ende mengen ’t in een hoorn met wit van een Ey, anders genaemt klaer-ey, wat dicker dan Rubrijck, ende men latet staen weykken een nacht, oft eenen halven dagh, eer men ’t wel schrijven mach, ende in ’t omroeren zijn daer dan eenige bellekens in, soo neemt men wat materie uyt den Oore, ende menght dat daer in, ende van stonden aen sullen die bellekens vergaen, ende dan mach men daer mede schrijven watmen wil, ende als de windt droog is, soo legt men ’t gout

daer op, bruyneert met eenen tant daer toe bequaem gemaeckt, onder dat perkament leggende een hart bordeken van Bos boomen hout, of ander hart hout gemaeckt. En alst te sterck wordt van ouderdom, en van ’t wit van het Ey, so suldy wat waters daer in mengen, en dat sal ’t hem benemen dat dat Gout niet en scheurt.

Item, schrijft wat met Azijns ende als dat windt droogh is dattet al heel wit blijft, soo ist te kranck, ende men moet daer meer wit van Ey in mengen, ende ist over al zwartachtigh, soo ist te sterck, ende men moet daer dan wat waters in mengen, maer ist om de kanten zwartachtigh, ende in ’t midden witachtigh, soo ist van pas. Men mach ook Saffraen wrijven met Azijns, om beter uyt te laten, tot onderscheyt tusschen ’t perkament ende dat Azijns, anders en behoeft dat daer niet in.

Om te leggen Mat-gout.

Men schrijft of leyt op Oker gemenght met klarey, Gout nat op, en alst droog is mach men ’t wat glatseeren, met een bruyneer Tant, maer men leyt oft houdt daer een geglatseert papierken boven op, ende also bruyneert men ’t.

Desgelijks doet men of mach men doen op Operment getempert met Klarey, of Rubrijck met Klarey: Die verlichters voor dat Gout stellen sy ’t gewreven Gout te werck meer op diademitliens legt men somtijts mat Gout als voorseyt is.

Item, ter noodt heeft men een andere maniere. Item, alsmen geen Krijt krijgen mach, soo neemt men Engels wit Krijt, ende wryven het met Klarey, ende doen daer een weynigh

Saffraen in, maer dat Krijt moet eerst door een doeck gewasschen zijn, want somtijds zijn daer steenkens in, die moeten in dat Azijn niet wesen.

Om Boecken buyten te vergulden.

Item, men neemt Operment oft Oker, eerst kleyn gewreven met water, ende dan als men een Boeck buyten wil vergulden, so mengt men een deel Operment met wit van Ey, eerst geslagen, of dat niet al te langh, kleyn, ofte al te vet is van ouderdom, in een groote schelp. Dat gereedt hebbende, setmen een Boeck in een pers, eerst wel reyn ende slecht gesneden, ende tusschen die bladeren ende barderen een dun bardeken, aen beyde zijden, om ’t Leer niet vuyl te maken, met die materie, oft na by beter te mogen komen om t’ inseleren met dat Rolleken boven op ’t goudt, maer die bordekens moeten daer na wat gesneden zijn, in de rugge oft dat by de rugge, oft hooft banden komt, wat dunder gesneden om den rugge van het Boeck niet te quetsen, ende winden die persse heel vast, ende dan salmen ’t Boeck glatseeren met verlichters Tanden ofte andere Bruneer-tanden. Ende dit aldus gedaen, salmen ’t met een grove Pinceel eens dunnekens overleggen, met die bereyde materie, ende terwijle suldy dat Goudt snijden also breet oft wat breeder dan dat Boeck dick is, soo lange die vallen mogen van den gouts blade, om verde mede te strecken, ende leggen ’t dan op een papier dat geglaseert is, om te beter of te snijden als mense op Goudt sal schieten, ende roert uwe materie in die Schelpe dan wat om, ende legget dan met die Penceel

wat dicker over als metten eersten, ende gy sult die Penceel niet veel verder bestrijcken dan dat goudt mach bedecken, een weynigh verder om die meerder sekerheydt, want ’t moet noch vochtigh ende nat zijn daer ’t gout op sal vatten, ende dan suldy u goudt daer sachtelijck opschieten, ende strijcken sachtelick met de boomwolle op de grondt van ’t Azijs, dattet gelijck raecke die materie eer dat d’Azijs in drooge. Ende als dat stuck op leydt, suldy voort met uwe Pinceel u Boeck gelijck met d’eerste gedaen is, ende als u gout dus over al op geschoten is, soo suldy een geglatseert papierken daer over leggen, om ’t gout minder te quetsen, soo ’t niet wel over al droogh en waer, ende hebt een kaerse barnende by u, of u papierken wat smette mooghdy het droogen, ende soo te met glatseerende tot dat gy seker zijt dattet drooge is, ende dan meughdy ’t vry bruyneren, sonder papierken tot dattet droogh is. Ende voort alst gebruyneert is, van stonden aen eer men die ander zijde vergult, soo salmen met een rolleken Ruyt-wijs dat aen linien, of aen een hart stuck perkament die copertorio daer toe bereyt, t’ incelleren, want dat perkament machmen wat daer na buygen, dan een houten linie, ende daer na prent men in elck ruytken een kleyn roosken, of wat anders.

Perkament van menigerhande verwen te maken, om met Gouden, of Silveren letteren op te schrijven.

Item, men sal dat Parkament dat men alsoo maken wil, spannen op een Rame al nat, ende uyt gewrongen, ende dan salmen een spongie

nemen geweyckt in sulcke verwe alsmen ’t geven wil, ende strijcken ’t daer mede, ende alst droogh zijn sal, suldy sulcke coleur daer aen vinden, ende daer na suldy daer op schrijven mogen soo ’t u gelieven sal.

Om fijn Gout oft Silver te wrijven, om met een pen te mogen schrijven, oft met een Penceel.

Item, neemt soo veel gouden oft Silveren geslagen bladeren als gy wilt, neemt een groote schelpe van een verlichter, oft schilder, wel gesuyvert van binnen, of een glasen schale die heel effen is, ende maecktse nat met klaer water, ende leght daer in soo veel bladeren, Gout oft Silver, als gy wilt, d’een op d’ander, dan wrijft soetelijck dat goudt met uwen vinger, weynigh op weynigh, ende soo lange dattet wel dun is, ende neemt niet meer plaetse in ’t wrijven dan een vier stuyvers penningh, ende wrijft soo lange tot dattet perfectelijck vergaen is, ende volget soo lange tot dat al u Goudt vermurruwt ende geweeckt zy Dat gedaen zijnde, doet in uwe schelp een weynigh waters om te incorporeren, daer na suldy die schale vol water doen, ende mengen ’t met den vinger, ende laet dat water alsoo een half ure rusten, ende werpt dat water uyt, ende latet wel lecken, ende gy sult in den bodem van de schelp oft schale sien gelijck een kleynen Hemel van Goudt. Gy sult het laten drogen, ende decken ’t wel dat daer geen stof by en komt. Ende als gy met dat selve gout schrijven wilt, soo neemt een Pennemes oft een ander kleyn Mesken, ende

schraept of snijdt met de punt soo veel gout alst u belieft. Doet het in een andere kleyne schelp of hoornken, dat brekende met gegomt water, ende schrijft daer mede met een pen of penceel op percament of papier, ende u letteren sullen schoon ende behagelijck schijnen. Men machse oock met een Tant bruyneren.

Om Gouden of Silveren letteren te schrijven op Papier.

Neemt Genever-bladeren, ende maeckt daer sap af, dan neemt het kleyne vijlsel van Goudt, ende doet het in ’t selve sap ende laet het daer in leggen den tijdt van drie dagen, ende daer af mooght gy perfectelijck gouden letteren schrijven. Ende silveren doet men insgelijcks met silveren stof vijlsel.

Gouden letteren te schrijven ofte schilderen die Gout schijnen, ende nochtans geen Goudt zijn.

Item, neemt roose purpurine, het is verwe die de Kruydeniers verkoopen, doetse in een schotel ende dat met een weynigh pis, allencxkens met den vinger gemenght, daer na vult die schotel met pis oft looge, dan latet rusten. Dan doet dat water af, ende wrijfste wel stijf metten vinger tot dat de verwe wel dun is, dan vult die schotel met water, laet het leggen, dan werpt uyt, en in dese maniere wascht de voorsz: Verwe soo menighmael, dat in ’t laetste dat liggende water klaer schijnt, ende alsoo dickmael als gy dat water veranderen sult, wrijft die verwe metten vinger, op datse in ’t eynde te

dun zy. Daer na suldy daer een weynigh Saffraen in doen met gegomt water, ende met alsulcke compositie mooght gy schrijven, of groote letteren maecken, ofte stricken maecken, of schilderen, ende ’t sal schijnen of gewreven ducaten Goudt ware

Letteren van silver te schrijven, of met den Penceel te schilderen. ’t Welck gerechtelik silver schijnen sal, niet-te-min ten sal geen zijn.

Item, neemt Foelie, leght het eerst in een metalen gegoten Mortier, dan stamtse gelijck men die verwe doet, doet het in een sauciere, ende weeket met water, ende latet rusten, dan werpt dat water uyt, het welcke zwart worden sal, ende alsoo tweemael gewasschen. Dan neemt dat voorseyde dat op den bodem blijven sal van den sauciere, ende schrijft of schildert daer mede, ende maekt letteren of stricken daer mede, ’t sal schijnen of silver ware, daer na mach mense postilleren met een Wolfs-tant.

Museringh op Goudt.

Item, als gy yet op papier of parcament vergult hebt, ende soo wanneer gy yet daer in begeert te museren, te weten, of gout in andere gestalte ware, soo neemt Armoniacum of Serapium, oft Masticen, oft Realgar, van dese stucken mach men een nemen wat men wil, ende rijft een boons groote met klaer water, doet daer onder drie droppelen Eyer-klaer water, tempereert dat noch te dick noch te dun, ende museert daer mede op ’t gout, met een reyne spitse beneselijn, ende latet dan droogen.

Goudt-gront te bereyden.

Neemt goede reyne Krijden die niet zandigh zijn, soo veel als ghy wilt, brantse op gloyende kolen seer wel, daer nae leschtse in een scherve met goeden witten Wijn azijn, daer in een weynigh honigh ghemenght en geslagen is. Latet soo een nacht staen, dat de Azijn dat Krijt ende die brant wel doorbijte en murruw make, daer nae neemt die substantie van de Krijden uyt den Azijn, ende rijvet wel te samen op een Rijfsteen, met het Temperatuur-water van Eyer-klaer, met gemenghde Gom Rijft oock een weynigh Cenober, ende tweemael soo veel van den steen Ematites daer onder, wel met malkanderen gewreven met het Krijt. Alst nu wel gereven is, so doet het by malkanderen dat het hart werde, ende behouwet alsoo tot dat ghy des behoeftigh zijt om te bezigen.

Item, soo wanneer gy daer van gebruycken wilt, soo neemt een boons groote daer van, ende weyckt het in een weynigh schoon water, ende rijvet dan wel op een steen, doet daer onder een kleyne Erwete groot Sal-Armoniacum en een halve Erweet groot Suycker, tempereert dat wel door malkanderen met Temperatuur van Eyer-klaer, d’ welck niet te vet zy, strijckt den grondt op een reyn perkament ende latet droogen. Polieert den grondt soetelijck, neemt dan een droppel Mond-lijm, een droppel klaer water, doet een weynigh Saffraens in een doecxken, ende legget in dese vochtigheyt, neemt een Banselijn, ende bestrijckt den gront daer mede, en draegt terstont dat Gout of Silver, daer op,

Latet wel drooghen, bruyneeret daer naer met een Wolfs-tant sachtelijck, slaet acht oft dat Goudt haket ofte af-valt: Neemt oock acht op die Tant-klaringh in ’t polieeren. Is ’t dat dat Gout niet af valt, noch niet aen de Tandt hange, soo is die Gout-gront gerechtigh, maer valt dat Gout af, soo is die grondt te kranck soo stercktmense met een erwete groot Gummi, na des gesichts der oogen, ende is ’t dat die Tant aen ’t Goudt hanght soo is die grondt te vet, soo giet meer klaer water daer in, en drijvet wel door malkander. Latet dan een ure of twee staen tot dat die grondt weder ten gronde set, ende gietet dan dat klare water wederom af, ende roert die Gout-grond met sijne substantie wel door malkander, ende daer na strijcktse wederom aen als vooren ende versoecket soo lange dattet oprecht kome, want alle Goudt-grondt behoortmen wel te proberen, ofse te sterck, te kranck, ofte te vet is.

Item, als men Goudt-grondt wil maecken, moet men acht hebben dat den Hemel klaer is, want het heeft sijnen aert als Bresilie, die moet oock een klaren Hemel hebben.

Een ander maniere van Aurum Musicum gelijck als vooren.

Ghy sult nemen een loot Tin, en een loot Quicksilver, doet dat Tin in een gheblusten Pot ende latet smelten, ende als het ghesmolten is, soo neemt van het vyer, ende doet dat Quicksilver daer in, ende roeret soo langhe tot dattet hart worde. Daer nae rijvet seer kleyn. Neemt daer nae een loot Salmiaet, ende alsoo

veel Swavel, rijft die twee oock wel door malkander, doet dan die materie al-te-samen in een pot, ende maeckt de pot boven wel dicht met Leem van Paerde-mist, ende met een decksel bekleeft, daer boven een kleyn gaetken in is, ende steeckt in ’t gaetken een kleyn yseren penneken, ende settet so op koolen, latet twee of drie uren barnen, soo langhe tot dattet gheen roock meer gheeft, want als ’t gheen roock meer geeft soo is ’t uytgebrandt.

Argentum Musicum.

Item, neemt drie loot fijn Tin, ontlaet dat in een probier-tegel, ende alst by-na ghesmolten ende ontlaten is, soo werpt drie loot Wijs-mat daer in, ende neemt een yseren roedeken, ende roert het wel door malkander op de koolen of vier staende, ende soo drae als ghy vindet dat die Wijsmaet in het Tin ghesmolten is, soo neemt den teghel of probier-potken van het vyer, ende laet het een weynigh verslaen dattet niet soo heel heet zy. Dan neemt anderhalf loot Quicksilver, ende giet die in de twee ghesmoltene materien, ende roert het met u yser wel door malkanderen, dat hem dat Quicksilver wel daer onder deelt. Daer nae giettet op een kouden drooghen steen, dattet te samen renne ende stae, ende als ghy ’t dan gebruycken wilt, soo neemt daer af soo veel als gy wilt, ende rijvet wel te samen op een steen, ende tempereert het daer nae wel met Eyer-temperatuyr, ende latet wel daer nae drooghen, ende als ghy dus geuseert hebt soo bruyneret met den tande, soo krijghet goede glans ende wordt seer schoon,

daer mach men dan op schakeren met allen verwen, wanneer dattet gepoleert wordt. Men sal weten, hoe men meer Quicksilvers daer in doet, hoe dattet te milder is, maer oock al te veel is niet goedt.

Om artificael Gout te maken om te schrijven.

Item, neemt twee dragmen soet Tins, ende doeter op een once Quicksilver, ende menght dat wel te samen, dan doet daer toe een half dragme levende Solver, twee oncen gestooten Salarmoniac. Menght dese te samen, ende doetse in een Urinael over ’t vyer, in een pot vol gesifte asschen, en maeckt daer vyer omtrent, een heelen dagh langh, ende alst verkout is suldy artificael Goudt vinden, met dat welcke ghy schrijven meught sonder te wrijven, ende doetet in een hoornken met wit van Ey geslagen ende met een spongie door wrongen.

Mond-lijm te maken.

Item, neemt twee loot husen-blasen, ende een weynigh Suycker-kandijs, ende een kleyn weynigh schroysel of snoeydsel van reyn percament, doet dat te samen in een nieuwe suyvere Pot. Giet daer op een half mengelen put-waters, ende daer nae settet op een vyer, latet soetelijck half in-zieden, daer na neemt hem van het vyer ende gieten ’t alsoo, ende in sulcker manieren, dat ghy riemkens of langhe lijm-stucxkens daer uyt maken kondt, ende als ghy ’t beesichen wilt, kondy ’t bereyden soo veel u gelieft als ander Lijm.

Rosijn-verwe.

Ghy sult nemen twee deel Meningh, een deel

Loot-wit, dat rijft door malkanderen, oft voor ’t Loot-wit neemt men Auri-pigmentum soo veel als Meningh.

Geele Verwe.

Gy sult nemen Kruys-besien, die acht dagen na Sint Laurens-dagh afgenomen werden, en stoot die met een weynigh gestooten Aluyn, ende roeret onder malkander, ende latet een nacht staen, soo hebdy schoon geel.

Een ander.

Neemt die uyterste schellen van Apel-boomen, neemt ende schelt die uyterste ruwe huyt daer van, ende snijdt het in stucxkens, ende giet water daer over, latet twee of driemael opzieden, daer na doet gestooten Aluyn daer in, en roeret wel, en laet het dan noch eens opzieden.

Een ander.

Saffraen met Eyerdoiren gemenght, geeft een lustige geele verwe.

Item, doet Saffraen ende Aluyn in een doecxken, ende giet Azijn daer op, ende drucket met malkanderen uyt.

Item, Saffraen, Eyer-doiren, Gom Arabicum, ende Aluyn wel te samen getempereert, maeckt geel.

Te Coleuren of te verwen, op die maniere van een Paert.

Neemt een pot ende set hem aen het vyer met water, ende latet warm werden, ende doeter Mee ofte Bresilien in, ofte andere tornesol. Daer na neemt Tartie, dat is, Droesem van

wijn die gedrooght is, te weten, Wijnsteen, ende maeckt dat Paerts-hayr nat, ende wrijvet met die tartie Maer sy moet gestooten zijn, en latet soo een nacht staen, dan doetet zieden met die voorseyde verwe tot dattet verwe genomen heeft, sulcks u goet duncken sal.

Item, die maen ofte staert zwart te maecken, doet men met een looden kam.


Vorige Volgende