Tekenend voor toen. Norm en vorm van de illustratie in Nederlandse kinderboeken 1890-1940

[p. 33]

7 De periode van de beweging van negentig

7.1 Het spanningsveld tussen pedagogische en esthetische normen

Hoewel de boekvernieuwing van de Negentigers de aanzet betekende voor de interesse in artistieke prentenboeken bleken zij niet in staat vanuit de principes van de Nieuwe Kunst een specifiek Nederlandse illustratieve traditie in te zetten. Daarvoor lagen haar doelstellingen teveel op het esthetische vlak. Dat wil zeggen dat het boekconcept onderworpen werd aan functionele architectonische eisen met het doel om tot een vergeestelijking van de natuur te komen. Dit puur esthetisch uitgangspunt van het systematische ornament had binnen de Nieuwe Kunst de meer illustratieve kant verdrongen. Hun strenge versierkunst werd in wezen door de kinderboekhervormers niet geaccepteerd. Binnen de kunstnijverheid werd ieder ontwerp teruggebracht tot zijn geometrische constructie, terwijl de nieuwe ontwikkelingspsychologie juist had aangetoond dat de ontwikkeling van het kinderlijk tekenen geheel tegengesteld verliep. In de eerste fase krabbelt het kind, waarbij de vormen gebaseerd zijn op de draaiende handbeweging, pas veel later is het kind in staat strakke lijnen en meer geordende structurele vormen te construeren.

Bovenal werd dit dilemma gevoeld in het tekenonderwijs op de lagere school waar men nog uit ging van de traditionele ontleedmethode, gebaseerd op de ontwerpprincipes van het kunstnijverheidsonderwijs. Volgens deze methode van het zg. geometrisch tekenen behoorden de leerlingen eerst de grondvormen (pyramide, vierkant, kegel etc.) te beheersen via overtrekken en natekenen, waarmee in een later stadium voorwerpen en figuren opgebouwd konden worden. Dit tekenonderwijs was zuiver utilitair, gericht op een verbetering van de nationale kunstnijverheid, waarin geen rekening werd gehouden met motorische en emotionele beperkingen van het kind. Het waren dan ook onderwijzers die bekend waren met het Reformonderwijs, mensen als Gerhard, Ros, Perk en Wierink, die de voortrekkers werden van een meer op ontwikkelingspsychologische basis gestelde tekenmethodiek.

Ben Wierink ontwikkelde in 1908 een Reformtekenmethode voor de lagere school, getiteld Geen dag zonder lijn. Voorwerpen uit het dagelijks leven werden als oefenvoorbeelden gegeven, gegroepeerd in opklimmende constructieve moeilijkheidsgraad. Vlakke voorwerpen zoals vliegers, schriften, schelpen werden opgevolgd door ruimtelijker en ingewikkelder samenstellingen. Hoewel deze Reformmethoden een reactie waren op het op de ambachtelijke praktijk gerichte traditionele tekenonderwijs, bleek Wierink als tekendocent toch nog teveel ingebed in de traditie van de nieuwe kunst om de eigenheid van het kinderlijk tekenen geheel recht te doen. Pas rond 1930 werd vrij tekenen en fantasietekenen toegestaan, en dan nog sporadisch.

[p. 34]

6. Ben W. Wierink in Pim's poppetjes (1902)

7.2 Ben Wierink als intermediair

Illustratief voor de spanning die bestond tussen de opleiding van tekendocent en kunstenaar én de nieuwe eisen ten aanzien van de ontwikkeling van het kind, is het in 1902 gelithografeerde prentenboek Pim's poppetjes (afb. 6), van genoemde Wierink.

Dit prentenboek is met name interessant om de bewuste poging de grondbeginselen van de Nieuwe Kunst tot een eenheid te brengen met de nieuwe bevindingen omtrent het kinderlijke waarnemen. Wierink was zowel tekendocent als graficus. De platen zijn zeer systematisch, veelal symmetrisch ingedeeld. De scènes worden bepaald door decoratieve versieringen en ook de erin voorkomende figuren en voorwerpen zijn twee-dimensionaal in het vlak neergezet, zonder moeilijke oversnijdingen of dieptewerking, overeenkomstig de didactiek van de Reformteken-methoden. Zo heeft Wierink het anekdotische vaak met humoreske details willen combineren met het vlak-ornamentale. Duidelijk spreekt uit dit prentenboek het bewuste streven van de Beweging voor Schoonheid en Opvoeding om het kinderoog door middel van een speelse thematiek, door gewenning vertrouwd te maken met harmonie, orde en systematiek in de opbouw van alle boekelementen. Geen van de andere prentenboeken uit de periode van de beweging van Negentig heeft het spanningsveld tussen de esthetische en pedagogische normen zo consequent willen neutraliseren.